यल लाय्कुलिं पूर्व स्वयाः वनेबलय् थ्यनीगु लुँहितिं खवपाखेया लं वोधिमण्डल विहार जुयाः भतिचा च्वय् वनेवं पूर्व दक्षिण कुलामय् थीथी वास्तुकला कलाकृतिं जाःगु भव्यगु शिवदेव संस्कारित रुद्रवर्ण महाविहार उकुबहालय् थ्यनी । थ्व विहारयात वंकुलि विहार नं धायेगु याः । थ्व बहाः यलया मू बहाः मध्ये छगू खः । थुगु विहारय् वनेगु लुखाया जवंखवं ल्वहंया ततःधिकःपिं सिंह निम्ह व गणेश, कुमारया ल्वहंया मूर्ति दु । लुखाया च्वय् सिंह निम्ह दु ।
थनया लुखां दुहां वनेवं उकुबहाःया खण्डचुक बहाः गुथिचा थ्यनी । थुगु चुक पुलां बहालय् दुहां वनेगु त्वाथःया जःखः सिंहय् च्वनाच्वंपिं हरिहरिहरि वाहन लोकेश्वरया मूर्ति दु । थनया लुखां दुने जःखः महांकालया मूर्ति स्वनातःगु महांकालफल्चा व भजनफल्चा दु । थ्व बहालय् स्वतँजा, नितँ पौ दुगु क्वाःपाःदेगः दु । बहाः छचालं च्वय्या तल्लाय् गाःझ्याः, पञ्चझ्याः, त्रिखाझ्याः, सँझ्याः पुष्पविमानझ्याः आदि छुनाः क्वय्या तल्लाय् दलान पिकयातःगु दु ।
थुगु छेँय् धर्मागार गुम्बा, दिगि, भण्डार, सहलहशाला आदिया रुपय् छ्यलातःगु दु । कलात्मक बुट्टा कियातःगु मूलुखा जःखः सारिपुत्र, मौदगल्यान भिक्षुपिनिगु व धातुया मञ्जुश्री, पद्मपाणी लोकेश्वर, समन्तभद्र वोधिसत्व, बज्रपाणी, रत्नपाणी, विश्वपाणी, शुद्धोधन, मायादेवीपिनिगु मूर्ति नं दु । द्यःफलय् जवपाखे गं दु ।
मूलुखाया न्ह्यःने त्वाथः जःखः ध्वाँय् ज्वनाच्वंपिं निम्ह सिंह दु । थुगु हे थासय् हाकनं धातुयापिं सिंह, ब्वसल, ब्वसिंह, किसि, सिंह, मलः, म्हय्खा, गरुड आदि छज्वः छज्वःया ल्याखं तयातःगु दु । देगःया भूमि तल्लाय् थुगु विहारया क्वाःपाःद्यः ह्याउँख्वाःम्ह अक्षोभ्य तथागत दु । क्वसं चीधिकःम्ह अक्षोभ्य बुद्ध छम्ह नं दु । लुखा फुसय् लुँ सियातःगु तोलं दु ।
देगःया न्हापांगु तल्लाय् न्यापाः झ्याः दु । थुगु तल्ला आगंछेँया रुपय् छ्यलातःगु दु । थुगु पौया फुसय् झ्वःलाक लुँ सियाः खुगः चैत्य दु । हरेक तल्लाय् त्वानाःसिँ दु । देगःया दकलय् च्वय् झ्वःलाक झिंनिगः सुवर्ण चैत्य तयाः दथुइ छत्रं कुइकातःगु दु । पलिंनिसें क्वय्थ्यंक पताः निपु ब्वयेकातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य, चैत्यया गर्भगृहनिसें च्वलामू थ्यंक लुँ सियाः पाताया चैत्य दयेकाः भुनातःगु दु । थुकिया नापं झ्वःलाक धर्मधातु मण्डल, यज्ञशाला, खादलू दुगु ल्वहंथां, महामञ्जुश्री, रत्नमणि, ल्वहंमणि, आजुया प्रतिमा, ल्वहंथां धर्मधातु मण्डल, निगः व परिभोग चैत्य दु ।
बहाः छचालं दिगि, आगं, भलिंक्वथा, अमोघपाश, लोकेश्वर, धर्मागार गुम्बा, नासः दिगि, भण्डारक्वथा व यतालिबि वनेगु क्वथा दु । थ्व बहाःया आःतक लुयावःगु प्रामाणिक अभिलेख मध्ये ने.सं. २३५ या तालपत्र खः । अनं लिपा ने.सं. २३९ खः धाःसां थनं लिपा यक्व हे तालपत्र, स्वर्णपत्र, शिलापत्र, ताम्रपत्र, काष्ठपत्र आदि अभिलेख व १०४ गू ताडपत्र दु । थ्व उकुबहालय् दशस्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय् संघय् यायेमाःगु न्हिंन्हिं, लय्लय् व दँय्दसं यायेमाःगु ज्याझ्वः याना वयाच्वंगु दु ।
यलया ओकुबहाः (रुद्रवर्ण महाविहार)या लुखां जवय् च्वंगु बहीयात उबाहाःबही (जशश्री महाविहार) धाइ । आकारया ल्याखं चिकूसां थुगु बही कलात्मक खनेदु । बहिलिइ दुहां वनेवं दुने पुलांपहःगु द्यःछेँ दु । नितँ जाःगु थुगु बहीछेँया मूलुखा कलात्मक अले लिं भुनातःगु दु । लुखाया जःखः निम्ह सिंह फ्यतुनाच्वंगु व पुलांगु ध्वाँय् धंकातःगु दु । छखे गं छगः व मेखे माने तयातःगु दु । खवपाखे अमोघपास लोकेश्वरया मूर्ति नं दु । अथे हे मूलुखाया दुने लुँ सियातःम्ह अभिताभ पलिस्था यानातःगु दु । लुखाया फुसय् अक्षोभ्य बुद्ध दथुइ तयाः जवंखवं भिक्षु व पञ्चबुद्धया मूर्ति नं दुगु तोरण तयातःगु दु । द्यःछेँया न्हापांगु तल्ला
न्हय्पाः तिकिझ्याः तयाः कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । थन हे बहीया आगं नं दु । वयां च्वय् पल्लिइ धातुया पौ दुगु देगःचा थज्याःगु पुल तयाः उकिया द्यःने चैत्य आकारया गजू छुनातःगु दु । द्यःछेँ दुने गन्धुरी देवता कथं व्याकरण मुद्राया दनाच्वंम्ह बुद्ध दु । अथे हे बहीया मूलुखाया जवय् छगू फल्चा दयेकातःगु दु । उकिइ वैरोचन बुद्ध दुगु तोरण तयाः अन छ्वासकामिनीया मूर्ति तयातःगु दु । अथे हे खवय् अंगलय् बज्रसत्व दुगु तोरण तयाः अन महांकालया मूर्ति नं तयातःगु दु । बहिलिइ लिच्छविकालीन चैत्य व परिभोग चैत्य यानाः निगः चैत्य तयातःगु दुसा उकिइ धर्मधातुमण्डल नं तयातःगु दु ।
थुगु बही उकुबहाःया नापनापं हे दयेकूगु धाइ । अभिलेखया आधारय् धायेगु खःसा थन जुजु जयस्थिति मल्लं ने.सं. ५११य् भिक्षु श्री जयसिंह वीरभद्र संस्कारित धकाः थुगु बहिलिइ नां बियाः थन गन्धुरी द्यःया न्ह्यःने लक्षाहुति यज्ञ याःगु खँ उल्लेख जूगु सुवर्णपत्र थनया मूलुखाया फुसय् तयातःगु दु । अथे हे मेमेगु थनया अभिलेखं थन ने.सं. ६७२य् गन्धुरी द्यःया सुवर्ण प्रतिमा दयेकूगु, ने.सं. ७८८य् बही जीर्णोद्धार याःगु आदि नं उल्लेख दु । थ्व ल्याखं थ्व बही म्होतिं नं खुसः दँ पुलांगु धकाः धायेगु लँ दत ।
थुगु बहीया संघ ओकुबहाःया दुजःत हे जानाः दयाच्वंगु खः । न्हापा थुगु बहीयात बहीविहार संघया परम्पराकथं झिबही संघय् दुथ्यानाच्वंगु खः । लिपा बही विहारसंघया परम्परा हे न्हनावंगु जुल । थुगु बहीया संघपाखें थन नं मेमेगु बहिलिइ थें बन्दे लुइगु व पञ्चस्थविर आजुपिनिगु व्यवस्था दुगु खः । लिपा थ्व बुलुहुं म्हो जुयावन । उकिया पलेसा थनयापिं शाक्य बन्दे लुइगु ज्या आः मूबहाः उकुबहालय् न्ह्यानाच्वंगु दु । अथे हे थन बहिलिइ बहीद्यः पाः फयेगु व पुजाकर्म इत्यादि जुयावयाच्वंगु दु । अथे हे थन आः धर्मगोष्ठीया ज्याझ्वः न्ह्यानाच्वंगु दु । थनया धर्मगोष्ठीया दुजःतय्सं गन्धुरी द्यःयाथाय् खेचायेकेगु, नित्यपुजा यायेगु आदि पाःकथं यानावयाच्वंगु दु । उगु नियमकथं न्हवंपुन्हिकुन्हु बहीद्यः बुसाधं यायेगु, मोहनिया दशमिकुन्हु दशमि पुजा यायेगु व गुंलाबलय् चलन कथं बहीद्यः ब्वयेगु आदि नं यानावयाच्वंगु दु ।