कमलाक्षीबहाःकथं म्हस्यूगु थ्व विहार कुनाय्‌त्वालं नाचघर मथ्यवं जवपाखे (दरबार हाइस्कूलया उत्तरी मोहदाया गणेद्यया नापसं च्वंगु गल्ली दुने ) दु । ने.सं. ७७१ पाखे उदाय जयमांपिंसं पलिस्था यानाः तःक्षेबहाःया कचा बहाःकथं पुजाआजा यानावयाच्वंगु थ्व बहाःयात तेकंबहाः, कोतननिबहाः नं धाइ । संस्कृत भासं बोधिप्रस्थान विहार धया वयाच्वंगु दु । थनया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अमोघपाश लोकेश्वर खः । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया तोरं सिँया खनेदु । तोरणय्‌ धर्मधातु बागीश्वरया मूर्ति कियातःगु दु । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया जवंखवं चिपागु याकःझ्याः छपाः छपाः नं तयातःगु दु । जवय्‌ पाखे ल्वहंपौ छपा नं दु । तोरणया च्वय्‌ स्वपाःझ्याः दु । च्वय्‌ बार्दली दुसा वयां च्वय्‌ नितःजा यानाः मनूत च्वने जिइक न्यातँ जाःया छेँ दयेकातःगु खः । बहाःया क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने चिभाः छगः नं पलिस्था यानातःगु खनेदु ।

थ्व थीथी घासा दयेकेत छ्यली । थ्व कित वा नयागु चकंगु भ्यगः थें बांलुइ ।

करुणां जाःम्ह, लोकया ईश्वर जुयाच्वंम्ह, दक्व खँ थूम्हेसित करुणामय धाइ । करुणामययात लोकेश्वर, बोधिसत्व नं धाइ । फुक्क प्राणीया दुःख मदयेकेगु लागि न्ह्याबलें मद्दिक कुतः यानाच्वनीम्ह । थः सम्यक सम्बुद्धत्व लाभ यायेफःसां प्राणीया कल्याणया लागि जन्मजन्मान्तर दुःखं मुक्त यायेगु कुतः यानाच्वंम्ह प्राणीयात करुणामय धाइ । नेवाःबौद्ध संस्कृतिइ प्यम्ह करुणामयया तःधंगु भूमिका दु ।

सृष्टिकान्त लोकेश्वर, रक्तावलोकितेश्वर (पद्मपाणी लोकेश्वर), आनन्दादी लोकेश्वर, आर्यावलोकित्तेश्वर (जनबहाःद्यः) खः । करुणामय वा बोधिसत्वयात बुद्धधर्मय्‌ संघया चिंकथं कयातःगु दु । आर्यावलोकितेश्वरयात दथुइ तयाः मेपिं च्याम्ह बोधिसत्व मञ्जुश्री, खगर्भ, बज्रपाणी, मैत्रेय, सर्वनिवरण विस्कुम्भ, क्षितिगर्भ, समन्तभद्र तयाः पूजाय्‌ संघमण्डल दयेकी ।

प्यंगू कुनय्‌ च्वनीपिं प्यम्ह करुणामयकथं बज्रपाणी, रत्नपाणी, पद्मपाणी, विश्वपाणीयात काइ । आयु साधना यायेत आर्यावलोकितेश्वर साधना यानातःगु खः । झिंनिलाय्‌ अष्टमीया दिनय्‌ झिंनिम्ह करुणामयया व्रत च्वनेगु चलन दु । सच्छि व च्याम्ह स्वसः व ख्वीम्ह करुणामयया मन्त्र उच्चारण याना वयाच्वंगु दु ।

म्हगः ग्वाराचिनाः जाः तःजाः मजूगु, अःखुनं लः हायेकाः लः कायेज्यूगु थल ।

कलः– छें पिने तापाक द्यइके वनेत पुजाज्वलं तयाः यंकीगु थल । थ्व भचा तजाः यानाः लखायेछिंक दयेकातइ । थुकी च्वय् म्हुतुप्वाः तीगु पुसा नं दइ। थुकी चिचीग्वःगु पुजाज्वलं तयाः यंकी ।
किसली– चाया सलिखय् जाकि जायेक तयाः द्यःने ग्वःग्वय् व ग्वःध्यबा तइ ।
धालाचा – थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति – निगः ख्वलाचा घाःगु धौ तयेत खः ।
समय्ख्वला – थुकी समय्ज्वलं तइ ।
काय्भः – निता सिन्हः तयेछिंगु निगः स्वानाच्वंगु थल ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत नीलः तइ ।
मेमेगु पुजाज्वलं – जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं–धुपाँय्, इताः, ताय्, बजि, सिसाबुसा ।

यलय्‌ आर्यावलोकितेश्वर बुंगद्यः बिज्याकीगु तःबहालं पिने पश्चिमपाखे इतित्वालय्‌ लँसिथय्‌ किनूबही (लोककीर्ति महाविहार) दु । बहीया मूलुखाया जवय्‌ अंगलय्‌ महांकाल स्थापना यानातःगु दु । अथे हे मूलुखाया चुलिंचू बहीदेगः छतँ जक सिमन्तिं प्लास्तर यानाः, धलान यानाः, कःसि पिहां वयेकाः न्हूकथं दयेकातःगु दु । लुखा पुलां पहःया कलात्मक हे खःसां फुसय्‌ तोलं मदु । देगः दुने पूर्व स्वकाः अक्षोभ्य बुद्ध स्थापित यानातःगु दु । बहीद्यःया न्ह्यःने धर्मधातुमण्डल सहितया चैत्य छगः स्थापना यानातःगु दु । व बाहेक थन बही धायेल्वःगु छुं धार्मिक, कलात्मक खँ ल्यं मदयेधुंकल । थ्व बहीयात वि.सं. २०४६सालपाखे जीर्णोद्धार यानाः थुकथं दयेकूगु खः । बहीद्यःया द्यःछेँ यानातःगु क्वथा बाहेक छचाःलिं क्वथा खुयाः युवक बौद्ध मण्डल नेपालया ज्याकूया रुपय्‌ छ्यलातःगु दु ।

थुगु बहीया गन्धुरी देवताया क्वफलय्‌ लिच्छवी लिपि छ्यलातःगु आधारय्‌ थुगु बही लिच्छविकालीन जुइफुगु सम्भावना दु । अथेसां उगु ईया थन मेगु अभिलेख धाःसा मदु । थन दकलय्‌ पुलांगु अभिलेख धइगु थनयाम्ह महांकालया पादपीठयागु खः, गुकिइ ने.सं. ५३८ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थ्व ल्याखं थुगु बही म्होतिं नं ६०६दँ पुलांगु खनेदत ।

थनया संघ न्हनावनेधुंकल । थनया मज्जिमगाःगु धार्मिक क्रियाकलाप लिक्कसं च्वंगु धौगाःबहीया सर्वसंघया दुजःतय्‌सं यानाच्वंगु दु । अनया संघं थन द्यःपाः फयाः नित्यपुजा यानाच्वंगु दु । अथे हे उमिसं हे थन दँय्‌दसं दिशिपुजा नं यानाच्वंगु दु । व बाहेक मेगु पराम्पराकथंया मेमेगु क्रियाकलाप जुयामच्वनेधुंकल ।

स्वयम्भू महाचैत्यया दक्षिणपाखे क्वय्‌ लाक्क च्वंगु किन्बहाः ने.सं. ८०७ पाखे भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्र पारावत् महाविहारया शाक्यभिक्षुपाखें पलिस्था याःगु धकाः न्ह्यथनातःगु दु । उम्ह शाक्यभिक्षुया नां स्पष्ट मजूगुलिं इतिहासयात भचा कुले थाकु । थ्व बहाः इतुंबहाःया कचा बहाःकथं कयातःगु दु । थ्व बहाःयात श्रीकिर्तन महाविहार वा किन्बहाः वा किमडोलबहाः धकाः नं धाइ । थ्व बहाः इतुंबहाःया उम्ह शाक्यभिक्षु ध्यानय्‌ च्वनेत दयेकूगु खनेदु । उकिं अन बज्रयानया नांजाःम्ह सिद्धा नागार्जुनया मूर्ति नं पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहाःयात सिद्धाया बहाः न धायेगु याः ।

थौंकन्हय्‌ थ्व बहालय्‌ इतुंबहाःया सर्वसंघ मदयेधुंकल । न्हापा थन स्वयम्भू जःखः च्वंपिं शाक्य परिवारपिंसं हे पूजाआजा याना वयाच्वंगु खः । थ्व विहारया जग तयेगु ज्या ने.सं. ८०५ पाखे याःगु खः । उबलय्‌ विहारया अभिषेक समारोह याःबलय्‌ जुजु पार्थीवेन्द्र मल्ल बिज्याःगु व लुँया कलश व पताः छाःगु उल्लेख दु ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । जवय्‌ खवय्‌ निम्ह सारिपुत्र व मौदगल्यायनया मूर्ति दु । अथेहे जवय्‌ कुबेर, खवय्‌ नागर्जुनया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने ल्वहँतय्‌ तःपाःगु मण्डपाः छपाः न कियातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया लुखा पिनेसं ल्वहंया सिंह निम्ह जवंखवं तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यया थाय्‌ तोरं मदु । बहाःया दथुइ लाक्क चिभाःद्यः छगः न पलिस्था यानातःगु दु ।

थ्यंमथ्यं १०० दँ न्ह्यः धर्मादित्य धर्माचार्यपाखें थ्व बहाःया दयनीय अवस्थाया बारे लेख पिकाये धुंकाः दातातय्‌सं ग्वाहालि यानाः जिर्णोद्धार याःगु खः । थ्व बहाःया थीथी इलय्‌ जिर्णोद्धार यायेगु ज्या जुया वयाच्वगु दु । २०७२ सालया तःभुखाय्‌ न्ह्यःतकं थ्व विहारया द्यःछेँ तिब्बेतियन शैलीया खनेदुगु खःसा भुखाचं क्षति जुयधुंकाः थुकियात हाकनं नेवाः पहः वयेक जिर्णोद्धार जूगु खः । थौंकन्हय्‌ नितँ जाः यानाः गजू छुनातःगु दु ।

क्वाःपाःद्यया मू लुखाया च्वय्‌ स्वपाः झ्याः नं दुसा व हे सरोवरय्‌ मेगु झ्याः तयातःगु दु । बहाःया पिखालखुया पिने प्यंगः तुयूगुु चिभाः दु । पिखालखु नितँ जाः व क्वय्‌ खुल्ला मातं दु गन विहारया ऐतिहासिक शिलापत्र तयातःगु दु ।

क्वाःपाःद्यया दुने जिर्णोद्धार याःगु इलय्‌ फ्रेस्को पेन्टिङ्गयात छ्यलातःगु खः । हेमराज शाक्यया कथं थन विहारय्‌ नागर्जुन सिद्धा, जाम्बला, कुबेर, अमोघसिद्धी, अमिताभ, नागनागिनी, प्रज्ञापारमिता, सिद्धीनि, सिंहनन्द, लोकेश्वर, अन्नपूर्णदेवी, मेम्ह प्रज्ञापारमिता, शाक्यमुनि बुद्ध, त्रि–बुद्ध (ध्यान, भूमिस्पर्श, अभय मुद्रा), मंजुश्री नापं वया निम्ह मिसापिं, पद्मपाणीलिसे निम्ह तारा, धर्मचक्र बोधिसत्व व शाक्यश्री लामाया किपा खनेदु । तर २०७२ सालया जिणोद्धारया इलय्‌ थज्याःगु चित्र च्वःसां न्हूगुकथं थीथी द्यःपिनिगु किपाः च्वयातःगु खनेदु ।

सायाःया कन्हय्कुन्हु किपुलिइ गणेद्यःया जात्रा याइगु चलन दु । किपूया बाघभैरव देगः दुगु गुने लागा अर्थात बाघभैरव लागांनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित जात्रा यानाः देसाः चाःहीकेगु याइ । बहनी जुइगु थुगु जात्रा न्हापा न्हापा जूसा द्वारेपाखें याइगु खःसा थौंकन्हय् धाःसा किपूया इन्द्रायणी द्यःया द्यःखः कुबिइगु त्वाःपाखें पालंपाः यानाहःगु दु । जात्रा चाःहीका गुने लागाय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु खः ।
पांगाय् नं गणेद्यःया जात्रा याइ । गणेद्यःया जात्रा गुथिपाखें थुगु जात्रा जुइ । दीख्यःनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित पांगा चाःहीकी । थुगु जात्राय् मिसापिं मत बियाः वनी । नाय्खिं व काहा बाजा जात्राया न्ह्यःने च्वनीसा त्वाः त्वाःया सांस्कृतिक बाजा द्यः लँस्वःवनेगु धकाः जात्रा नापनापं वनी । गुथिया आखाछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी ।

येँय् दक्षिण पश्चिमभेग चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा नं ५ स्थित छगू प्राचीन नेवाः बस्ती किपुल्चा दु । न्हापा न्हापा किसिया संरक्षण यानाः तइगु जुयाः थ्व थाय्यात हस्तिनापुर नं धायेगु याः । अथे हे थ्व थासय् किसितय्सं अतिकं दुख बिइगु जुयाः किसिपिडीत नं धाल, लिपा अपभ्रंस जुयाः किसिपिडी धायेगु यात । लिच्छवीकालीन अभिलेखय् धाःसा किसिपिडीयात किचप्रिंग्राम उल्लेख यानातःगु दु ।
येँया दुनेया शहरय् पाँहाचह्रे हनाच्वनीगु इलय् थुगु किपुल्चाय् धाःसा श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा हनी । थुगु जात्रा भैरव व कालिका दथुया मतिनाया किंवदन्ति दु । किंवदन्ती कथं नुवाकोटया भैरव कालिकाया सुन्दर बर्णनं मोहित जुयाः स्वयेत वःगु बखतय् निम्हसिया दथुइ यःत्यः जुइ । निम्ह रसरंगय् भुलय् जुयाः च्वनी । छन्हु अथे हे प्रेमलापय् तनाच्वंगु इलय् ग्वंगः हाःगु तःकं मतायेवं भैरव लिहाँ वने फैमखु, अन हे सुया दुम्ब्वलय् सुली । सुथय् पुजा यायेत वःम्ह पुजारीं सुलाच्वंम्ह भैरवयात खनेवं स्थानीयवासीतय्त खबर याइ । सकस्यां केरकार यायेवं नुवाकोटया भैरव धकाः सिइकाः भैरव थःपिनिगु हे बस्ती तयातये दःसा सकसियां भिं जुइ धइगु धारणां अन हे च्वनेत इनाप याइ । नापं दच्छिया छन्हु जक पिहाँ वयाः कालिका नापलायेगु व पुजा फयेदइगु कवल ल्हाकी । थुकथं चिल्लागा द्वादशीनिसें चौलाथ्व पारु तक थ्व जात्रा गुरुजुपिंपाखें तान्त्रिक विधिं पुजाआजा यानाः हनेगु चलन जुल  ।

यलु क्वँ थुइगु
श्री कालिका, भैरव व गणेशया जात्राया चिल्लागा द्वादशीया दिं कुन्हुनिसें शुरु जुइ । लाछिया भगवती व नासः द्यःया न्ह्यःने मेय् बलि बिइ, उगु हे इलय् भ्यलुक्वँ थुइत लः तइ । नितां ज्या सिधय्काः बलि बिउम्ह मेय्या ला दयेकाः गुथियारपिनि भ्वय् नइ ।

छ्वय्लाभु
त्रयोदशीया दिं कुन्हु गनेद्यःयाथाय् किलामेय् स्यायेगु धकाः मेम्ह मेय्या बलि बी । बज्राचार्य पुजारीं तान्त्रिक बिधिं पुजा याइ । थ्व दिं कुन्हु किपुल्चाया स्थानीयपिन्सं छ्वय्लाभु भ्वय् नइ ।
तान्त्रिक पुजा
चह्रेया दिं कुन्हु दच्छि तक गुप्तवास च्वनाच्वम्ह भैरव व कालिकाया खः व तिसा सफा याइ । गुथियारपिन्सं तःखा दयेकी । गुथियारपिं भैरवया पीठय् होमयानाः बलि बिया पुजा याइ । थुगु पुजा चच्छि तक जुइ । गुरुजुपिन्सं तान्त्रिक विधिं पुजा याइ । अन लिहाँ वयाः मस्तय्त समयबजि तःखा व चतामरि प्रसाद कथं इनाबिइ । चान्हय् स्थानीयवासीया न्हयःने भैरवयात गुथि छें पलखया नितिं पितहइ । हानं तान्त्रिक बिधिं पुजा यायेत भैरव दुने यंकी ।
सिन्दुर जात्राया
आमाई कुन्हु मूजात्रा कथं सिन्दुर जात्राया रुपय् हनी । सुथय् भैरवयात पितहइ । भैरव पिहाँ वयेवं लाछिइ तयातःगु कालिका व गनेद्यःया खः पीठय् यंकी । अनलिपा भैरवयात न्वलय् तयाः पालापिन्सं प्याखं हुइकाः स्थानीयवासीया छेँय् छेँय् वनाः पुजा फइ । पुजा फये सिधयेवं भैरवयात नं पीठय् यंकी । अन न्हिच्छि पुजा फइ । पालापिन्त मह्रजा नके धुनेवं मस्तय्त मह्रजा नकिइ ।
दुहाँ बिज्याइगु
पारु अर्थात जात्राया लिपांगु दिं कुन्हु सुथय् स्थानीयवासीया पुजा क्वचायेकाः भैरवयात बास लानाः हानं बस्ती दुने हइ । व्रत च्वंपिन्सं स्वां सिन्हः कयाः व्रत फुकेयाइ । अन लिपा कालिका व गनेद्यः हाकनं पुजा फयेत बस्ती दुने चाहिली । सनिलय् गनेद्यः थःगु द्यःछेँय् दुतयंकीसा कालिका नं देगलय् दुहाँ बिज्याकी ।
पीठय् क्षमा पुजा
दुतिया कुन्हु पीठय् वनाः क्षमा पुजा याइ । उकीयात बिचाः पुजा नं धायेगु याः । उकथं क्षमा पुजा क्वचायेकाः उगु दँया श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा पूर्णरुपं क्वचाइ ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् किपुलिइ जुइगु जात्रायात इन्द्रायणी जात्रा धाइ । थ्व जात्राबलय् पीगंद्यः (इन्द्रायणी) लिसें गणेद्यःयात खतय् तयाः सिन्हः जात्रा याइ । इन्द्रायणीया द्यःखतय् सप्त मातृका, भैरव, गणेश, सिंघिनी, ब्याघ्रिनी व कथितिया महाद्यःया मूर्ति दइ । थुकी मध्ये प्रमुख कथं इन्द्रायणीयात नालातःगु दु ।
इन्द्रायणीया मू जात्रा धयागु थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल) अष्टमी निसें दशमी तक खः । जात्रा न्ह्यः चौथिकुन्हु भैलःद्यः आराधना यानाः भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ । थ्व थ्वँ जात्रा लिपा इनाः त्वंकेगु याइ । अष्टमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थुकुन्हु हे चान्हय् द्यःपाःलाः हिलेगु नं ज्या जुइ । छम्ह द्यःपाःलाः नं मेम्हेसित द्यःपाः लःल्हाइबलय् मेपिंसं स्वयेमजिउ धयागु चलन दु । अष्टमीकुन्हु हे किपूया क्वाथछेँपाखें बःखुइ वनाः होम नं याइ । नवमीकुन्हु ‘मू भू’ धकाः मू भ्वय् जुइ । थुकुन्हु थःथिति, पासाभाइपिं छेँय् सःताः भ्वय् नकेगु ज्या जुइ ।
दशमीकुन्हु इन्द्रायणीया खः जात्रा जुइ । थुकुन्हु किपूमित सुथंनिसें पीगनय् द्यइके वइ । दकलय् लिपा जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग ज्वनाः द्वारेपुजा वइ । द्वारेपुजा वयेधुंकाः द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । द्यःखः जात्रा यायेगु किपूया थीथी त्वालं पाः कयाः याइ । पाःकाःगु त्वाःयापिं ल्याय्म्हत वयाः द्यःखः कुबिया यंकी । थीथी त्वालं बाजं वइ । इन्द्रायणी लिसें गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । गणेद्यःया खः चिखःगु जूगुलिं मस्तय्सं कुबी । द्यःजात्राबलय् मिस्त पुजाभः ज्वनाः खः न्ह्यःन्ह्यः झ्वःलाक वयेगु चलन दु । द्यःखः देय् चाःहीकीबलय् त्वाःत्वालय् पुजा फयाः वनी ।