यलय्‌ आर्यावलोकितेश्वर बुंगद्यः बिज्याकीगु तःबहालं पिने पश्चिमपाखे इतित्वालय्‌ लँसिथय्‌ किनूबही (लोककीर्ति महाविहार) दु । बहीया मूलुखाया जवय्‌ अंगलय्‌ महांकाल स्थापना यानातःगु दु । अथे हे मूलुखाया चुलिंचू बहीदेगः छतँ जक सिमन्तिं प्लास्तर यानाः, धलान यानाः, कःसि पिहां वयेकाः न्हूकथं दयेकातःगु दु । लुखा पुलां पहःया कलात्मक हे खःसां फुसय्‌ तोलं मदु । देगः दुने पूर्व स्वकाः अक्षोभ्य बुद्ध स्थापित यानातःगु दु । बहीद्यःया न्ह्यःने धर्मधातुमण्डल सहितया चैत्य छगः स्थापना यानातःगु दु । व बाहेक थन बही धायेल्वःगु छुं धार्मिक, कलात्मक खँ ल्यं मदयेधुंकल । थ्व बहीयात वि.सं. २०४६सालपाखे जीर्णोद्धार यानाः थुकथं दयेकूगु खः । बहीद्यःया द्यःछेँ यानातःगु क्वथा बाहेक छचाःलिं क्वथा खुयाः युवक बौद्ध मण्डल नेपालया ज्याकूया रुपय्‌ छ्यलातःगु दु ।

थुगु बहीया गन्धुरी देवताया क्वफलय्‌ लिच्छवी लिपि छ्यलातःगु आधारय्‌ थुगु बही लिच्छविकालीन जुइफुगु सम्भावना दु । अथेसां उगु ईया थन मेगु अभिलेख धाःसा मदु । थन दकलय्‌ पुलांगु अभिलेख धइगु थनयाम्ह महांकालया पादपीठयागु खः, गुकिइ ने.सं. ५३८ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थ्व ल्याखं थुगु बही म्होतिं नं ६०६दँ पुलांगु खनेदत ।

थनया संघ न्हनावनेधुंकल । थनया मज्जिमगाःगु धार्मिक क्रियाकलाप लिक्कसं च्वंगु धौगाःबहीया सर्वसंघया दुजःतय्‌सं यानाच्वंगु दु । अनया संघं थन द्यःपाः फयाः नित्यपुजा यानाच्वंगु दु । अथे हे उमिसं हे थन दँय्‌दसं दिशिपुजा नं यानाच्वंगु दु । व बाहेक मेगु पराम्पराकथंया मेमेगु क्रियाकलाप जुयामच्वनेधुंकल ।

स्वयम्भू महाचैत्यया दक्षिणपाखे क्वय्‌ लाक्क च्वंगु किन्बहाः ने.सं. ८०७ पाखे भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्र पारावत् महाविहारया शाक्यभिक्षुपाखें पलिस्था याःगु धकाः न्ह्यथनातःगु दु । उम्ह शाक्यभिक्षुया नां स्पष्ट मजूगुलिं इतिहासयात भचा कुले थाकु । थ्व बहाः इतुंबहाःया कचा बहाःकथं कयातःगु दु । थ्व बहाःयात श्रीकिर्तन महाविहार वा किन्बहाः वा किमडोलबहाः धकाः नं धाइ । थ्व बहाः इतुंबहाःया उम्ह शाक्यभिक्षु ध्यानय्‌ च्वनेत दयेकूगु खनेदु । उकिं अन बज्रयानया नांजाःम्ह सिद्धा नागार्जुनया मूर्ति नं पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहाःयात सिद्धाया बहाः न धायेगु याः ।

थौंकन्हय्‌ थ्व बहालय्‌ इतुंबहाःया सर्वसंघ मदयेधुंकल । न्हापा थन स्वयम्भू जःखः च्वंपिं शाक्य परिवारपिंसं हे पूजाआजा याना वयाच्वंगु खः । थ्व विहारया जग तयेगु ज्या ने.सं. ८०५ पाखे याःगु खः । उबलय्‌ विहारया अभिषेक समारोह याःबलय्‌ जुजु पार्थीवेन्द्र मल्ल बिज्याःगु व लुँया कलश व पताः छाःगु उल्लेख दु ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । जवय्‌ खवय्‌ निम्ह सारिपुत्र व मौदगल्यायनया मूर्ति दु । अथेहे जवय्‌ कुबेर, खवय्‌ नागर्जुनया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने ल्वहँतय्‌ तःपाःगु मण्डपाः छपाः न कियातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया लुखा पिनेसं ल्वहंया सिंह निम्ह जवंखवं तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यया थाय्‌ तोरं मदु । बहाःया दथुइ लाक्क चिभाःद्यः छगः न पलिस्था यानातःगु दु ।

थ्यंमथ्यं १०० दँ न्ह्यः धर्मादित्य धर्माचार्यपाखें थ्व बहाःया दयनीय अवस्थाया बारे लेख पिकाये धुंकाः दातातय्‌सं ग्वाहालि यानाः जिर्णोद्धार याःगु खः । थ्व बहाःया थीथी इलय्‌ जिर्णोद्धार यायेगु ज्या जुया वयाच्वगु दु । २०७२ सालया तःभुखाय्‌ न्ह्यःतकं थ्व विहारया द्यःछेँ तिब्बेतियन शैलीया खनेदुगु खःसा भुखाचं क्षति जुयधुंकाः थुकियात हाकनं नेवाः पहः वयेक जिर्णोद्धार जूगु खः । थौंकन्हय्‌ नितँ जाः यानाः गजू छुनातःगु दु ।

क्वाःपाःद्यया मू लुखाया च्वय्‌ स्वपाः झ्याः नं दुसा व हे सरोवरय्‌ मेगु झ्याः तयातःगु दु । बहाःया पिखालखुया पिने प्यंगः तुयूगुु चिभाः दु । पिखालखु नितँ जाः व क्वय्‌ खुल्ला मातं दु गन विहारया ऐतिहासिक शिलापत्र तयातःगु दु ।

क्वाःपाःद्यया दुने जिर्णोद्धार याःगु इलय्‌ फ्रेस्को पेन्टिङ्गयात छ्यलातःगु खः । हेमराज शाक्यया कथं थन विहारय्‌ नागर्जुन सिद्धा, जाम्बला, कुबेर, अमोघसिद्धी, अमिताभ, नागनागिनी, प्रज्ञापारमिता, सिद्धीनि, सिंहनन्द, लोकेश्वर, अन्नपूर्णदेवी, मेम्ह प्रज्ञापारमिता, शाक्यमुनि बुद्ध, त्रि–बुद्ध (ध्यान, भूमिस्पर्श, अभय मुद्रा), मंजुश्री नापं वया निम्ह मिसापिं, पद्मपाणीलिसे निम्ह तारा, धर्मचक्र बोधिसत्व व शाक्यश्री लामाया किपा खनेदु । तर २०७२ सालया जिणोद्धारया इलय्‌ थज्याःगु चित्र च्वःसां न्हूगुकथं थीथी द्यःपिनिगु किपाः च्वयातःगु खनेदु ।

सायाःया कन्हय्कुन्हु किपुलिइ गणेद्यःया जात्रा याइगु चलन दु । किपूया बाघभैरव देगः दुगु गुने लागा अर्थात बाघभैरव लागांनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित जात्रा यानाः देसाः चाःहीकेगु याइ । बहनी जुइगु थुगु जात्रा न्हापा न्हापा जूसा द्वारेपाखें याइगु खःसा थौंकन्हय् धाःसा किपूया इन्द्रायणी द्यःया द्यःखः कुबिइगु त्वाःपाखें पालंपाः यानाहःगु दु । जात्रा चाःहीका गुने लागाय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु खः ।
पांगाय् नं गणेद्यःया जात्रा याइ । गणेद्यःया जात्रा गुथिपाखें थुगु जात्रा जुइ । दीख्यःनिसें सांस्कृतिक परम्परागत बाजागाजा सहित पांगा चाःहीकी । थुगु जात्राय् मिसापिं मत बियाः वनी । नाय्खिं व काहा बाजा जात्राया न्ह्यःने च्वनीसा त्वाः त्वाःया सांस्कृतिक बाजा द्यः लँस्वःवनेगु धकाः जात्रा नापनापं वनी । गुथिया आखाछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी ।

येँय् दक्षिण पश्चिमभेग चन्द्रागिरी नगरपालिका वडा नं ५ स्थित छगू प्राचीन नेवाः बस्ती किपुल्चा दु । न्हापा न्हापा किसिया संरक्षण यानाः तइगु जुयाः थ्व थाय्यात हस्तिनापुर नं धायेगु याः । अथे हे थ्व थासय् किसितय्सं अतिकं दुख बिइगु जुयाः किसिपिडीत नं धाल, लिपा अपभ्रंस जुयाः किसिपिडी धायेगु यात । लिच्छवीकालीन अभिलेखय् धाःसा किसिपिडीयात किचप्रिंग्राम उल्लेख यानातःगु दु ।
येँया दुनेया शहरय् पाँहाचह्रे हनाच्वनीगु इलय् थुगु किपुल्चाय् धाःसा श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा हनी । थुगु जात्रा भैरव व कालिका दथुया मतिनाया किंवदन्ति दु । किंवदन्ती कथं नुवाकोटया भैरव कालिकाया सुन्दर बर्णनं मोहित जुयाः स्वयेत वःगु बखतय् निम्हसिया दथुइ यःत्यः जुइ । निम्ह रसरंगय् भुलय् जुयाः च्वनी । छन्हु अथे हे प्रेमलापय् तनाच्वंगु इलय् ग्वंगः हाःगु तःकं मतायेवं भैरव लिहाँ वने फैमखु, अन हे सुया दुम्ब्वलय् सुली । सुथय् पुजा यायेत वःम्ह पुजारीं सुलाच्वंम्ह भैरवयात खनेवं स्थानीयवासीतय्त खबर याइ । सकस्यां केरकार यायेवं नुवाकोटया भैरव धकाः सिइकाः भैरव थःपिनिगु हे बस्ती तयातये दःसा सकसियां भिं जुइ धइगु धारणां अन हे च्वनेत इनाप याइ । नापं दच्छिया छन्हु जक पिहाँ वयाः कालिका नापलायेगु व पुजा फयेदइगु कवल ल्हाकी । थुकथं चिल्लागा द्वादशीनिसें चौलाथ्व पारु तक थ्व जात्रा गुरुजुपिंपाखें तान्त्रिक विधिं पुजाआजा यानाः हनेगु चलन जुल  ।

यलु क्वँ थुइगु
श्री कालिका, भैरव व गणेशया जात्राया चिल्लागा द्वादशीया दिं कुन्हुनिसें शुरु जुइ । लाछिया भगवती व नासः द्यःया न्ह्यःने मेय् बलि बिइ, उगु हे इलय् भ्यलुक्वँ थुइत लः तइ । नितां ज्या सिधय्काः बलि बिउम्ह मेय्या ला दयेकाः गुथियारपिनि भ्वय् नइ ।

छ्वय्लाभु
त्रयोदशीया दिं कुन्हु गनेद्यःयाथाय् किलामेय् स्यायेगु धकाः मेम्ह मेय्या बलि बी । बज्राचार्य पुजारीं तान्त्रिक बिधिं पुजा याइ । थ्व दिं कुन्हु किपुल्चाया स्थानीयपिन्सं छ्वय्लाभु भ्वय् नइ ।
तान्त्रिक पुजा
चह्रेया दिं कुन्हु दच्छि तक गुप्तवास च्वनाच्वम्ह भैरव व कालिकाया खः व तिसा सफा याइ । गुथियारपिन्सं तःखा दयेकी । गुथियारपिं भैरवया पीठय् होमयानाः बलि बिया पुजा याइ । थुगु पुजा चच्छि तक जुइ । गुरुजुपिन्सं तान्त्रिक विधिं पुजा याइ । अन लिहाँ वयाः मस्तय्त समयबजि तःखा व चतामरि प्रसाद कथं इनाबिइ । चान्हय् स्थानीयवासीया न्हयःने भैरवयात गुथि छें पलखया नितिं पितहइ । हानं तान्त्रिक बिधिं पुजा यायेत भैरव दुने यंकी ।
सिन्दुर जात्राया
आमाई कुन्हु मूजात्रा कथं सिन्दुर जात्राया रुपय् हनी । सुथय् भैरवयात पितहइ । भैरव पिहाँ वयेवं लाछिइ तयातःगु कालिका व गनेद्यःया खः पीठय् यंकी । अनलिपा भैरवयात न्वलय् तयाः पालापिन्सं प्याखं हुइकाः स्थानीयवासीया छेँय् छेँय् वनाः पुजा फइ । पुजा फये सिधयेवं भैरवयात नं पीठय् यंकी । अन न्हिच्छि पुजा फइ । पालापिन्त मह्रजा नके धुनेवं मस्तय्त मह्रजा नकिइ ।
दुहाँ बिज्याइगु
पारु अर्थात जात्राया लिपांगु दिं कुन्हु सुथय् स्थानीयवासीया पुजा क्वचायेकाः भैरवयात बास लानाः हानं बस्ती दुने हइ । व्रत च्वंपिन्सं स्वां सिन्हः कयाः व्रत फुकेयाइ । अन लिपा कालिका व गनेद्यः हाकनं पुजा फयेत बस्ती दुने चाहिली । सनिलय् गनेद्यः थःगु द्यःछेँय् दुतयंकीसा कालिका नं देगलय् दुहाँ बिज्याकी ।
पीठय् क्षमा पुजा
दुतिया कुन्हु पीठय् वनाः क्षमा पुजा याइ । उकीयात बिचाः पुजा नं धायेगु याः । उकथं क्षमा पुजा क्वचायेकाः उगु दँया श्री कालिका, श्री भैरव व श्री गणेशया जात्रा पूर्णरुपं क्वचाइ ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् किपुलिइ जुइगु जात्रायात इन्द्रायणी जात्रा धाइ । थ्व जात्राबलय् पीगंद्यः (इन्द्रायणी) लिसें गणेद्यःयात खतय् तयाः सिन्हः जात्रा याइ । इन्द्रायणीया द्यःखतय् सप्त मातृका, भैरव, गणेश, सिंघिनी, ब्याघ्रिनी व कथितिया महाद्यःया मूर्ति दइ । थुकी मध्ये प्रमुख कथं इन्द्रायणीयात नालातःगु दु ।
इन्द्रायणीया मू जात्रा धयागु थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल) अष्टमी निसें दशमी तक खः । जात्रा न्ह्यः चौथिकुन्हु भैलःद्यः आराधना यानाः भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ । थ्व थ्वँ जात्रा लिपा इनाः त्वंकेगु याइ । अष्टमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थुकुन्हु हे चान्हय् द्यःपाःलाः हिलेगु नं ज्या जुइ । छम्ह द्यःपाःलाः नं मेम्हेसित द्यःपाः लःल्हाइबलय् मेपिंसं स्वयेमजिउ धयागु चलन दु । अष्टमीकुन्हु हे किपूया क्वाथछेँपाखें बःखुइ वनाः होम नं याइ । नवमीकुन्हु ‘मू भू’ धकाः मू भ्वय् जुइ । थुकुन्हु थःथिति, पासाभाइपिं छेँय् सःताः भ्वय् नकेगु ज्या जुइ ।
दशमीकुन्हु इन्द्रायणीया खः जात्रा जुइ । थुकुन्हु किपूमित सुथंनिसें पीगनय् द्यइके वइ । दकलय् लिपा जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग ज्वनाः द्वारेपुजा वइ । द्वारेपुजा वयेधुंकाः द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । द्यःखः जात्रा यायेगु किपूया थीथी त्वालं पाः कयाः याइ । पाःकाःगु त्वाःयापिं ल्याय्म्हत वयाः द्यःखः कुबिया यंकी । थीथी त्वालं बाजं वइ । इन्द्रायणी लिसें गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । गणेद्यःया खः चिखःगु जूगुलिं मस्तय्सं कुबी । द्यःजात्राबलय् मिस्त पुजाभः ज्वनाः खः न्ह्यःन्ह्यः झ्वःलाक वयेगु चलन दु । द्यःखः देय् चाःहीकीबलय् त्वाःत्वालय् पुजा फयाः वनी ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

इन्द्रायणी पीठ देगः
किपूया पश्चिम सिथय्‌ द्यःध्वाखां पिने इन्द्रायणीया पीठ देगः दु । खु्ल्लागु थासय्‌ दुहां वनेवं छज्वः ल्वहंया द्वारपाल तयातःगु दु । दुने वंगलसिमाक्वय्‌ दुगु थ्व पीठ किपूया शाक्ततय्‌ तसकं हनाबना दुगु धार्मिकस्थल खः । न्याम्ह मातृका देवीपिनिगु मूर्ति दुगु ल्वहंया तोरण दुथाय्‌ बँय्‌ स्वंगः अमूर्त शिलायात देगःया रुपय्‌ थन पुज्याइ । जवय्‌ जवंखवं अष्टमातृका, दथुइ महिषासुर मर्दिनी व न्हापा खुल्लागु थासय्‌ धलान यानाः छतँ तयाः आधुनिक स्वरुप बियातःगु दु । अथे हे नयागु पाइप तयाः गं घायेगु थाय्‌ नं दयेकातःगु दु । छखेलिक्क पुलांगु पीगं फल्चाया नकतिनि हे जीर्णोद्धार जूगु दु । थनया तोरण व देगः ने.सं. ७९०या जःखः दयेकातःगु खः ।

उमामहेश्वर क्वाःच्व
किपूया दकलय्‌ तजाःगु थासय्‌ कलात्मक उमामहेश्वर वा भवानीशंकरया देगः दु । थ्व थाय्‌यात स्थानीय भासं क्वाःच्व धाइ । समुद्री सतह स्वयां १४१८ मिटर तजाःगु थासय्‌ वनेत थ्यंमथ्यं ५० तगिं दुगु ल्वहंया त्वाथः गयेमाः । थ्व प्यागोडा शैलीया
देगः प्यतजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थांया दथुइ दयेकातःगु दु । देगलय्‌ वनेगु स्वाहानेया निखेर किसि पाः तयातःगु दु, किसिं सुं शत्रु जुजुयात न्हुयातःगु दु । वर्गाकार देगलय्‌ प्यखेरं कलात्मक लुखा दुसा मूलुखां गर्भगृहया द्यः खनेदुसा मेगु स्वंगू लुखाय्‌ देवी, दुर्गा व सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । दुने शिव पार्वतीया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन दु्गु त्वानाःसिँ धाःसा कलात्मक खनेमदु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु खँय्‌ विवाद दुसां ने.सं. ७७५ स्वयां न्ह्यः थुकिया निर्माण जुइधुंकूगु सीदु ।

चिलंच्व
किपूया छगू प्रमुख बौद्ध सम्पदा चिलंच्व स्तुप खः । थुकिया स्थापना सम्राट अशोकलिसे स्वानाच्वंगु किंवदन्ती दुगु ल्याखं थ्व किपूया हे दकलय्‌ पुलांगु सम्पदा जुइमाः । किपूया पूर्वी लागाय्‌ चकंगु थासय्‌ वर्गाकार जगय्‌ छगू मूलगु चैत्य अधिकांश भाग अपां दनाः दयेकाःगु दु । अप्पा व ल्वहंया मिश्रणं थ्यंमथ्यं १० मीटर तजाःगु कलात्मक चैत्यया निर्माण जुयाच्वंगु दु । पश्चिमपाखे मूलुखाय्‌ छज्वः किसि द्वारपाल थें दु । च्वय्‌ निम्ह वज्रयानी द्यःपिं दु । अनं दुने ल्वहंया तोरण तयाः प्यखेरं ध्यानी बुद्धपिं स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ कलात्मक मिखा च्वयातःगु दुसा वयां च्वय्‌ हर्मिका तयाः द्यःने झिंस्वंगू भूवन तयाः बौद्ध वास्तुकला कथं गजू छुनातःगु दु । वथें प्यकुनय्‌ हानं मेगु देगः तनाः तारापिं स्थापना यानातःगु दु । मूल चैत्य स्वयां पिने प्यकुनय्‌ मेगु प्यंगः चैत्य स्थापना यानातःगु थनया विशेषता खः । थ्व स्तुपया स्थापना गबलय्‌ जूगु धइगु प्रमाण मदुसां थन इस्वी १५१५या शिलापत्र लूगु ल्याखं थ्व स्वयां न्हापा हे थ्व स्तुप अस्तित्वय्‌ दुगु खनेदु ।

च्वभाःद्यः आनन्दादी लोकेश्वरया देगः
किपूया लिक्क आनन्दादी लोकेश्वर वा च्वभाःद्यःया देगः दु । नेवाः बौद्धतय्‌सं हनाबनातइपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह थ्व नं खः । थुकियात आदिनाथ धकाः नं धाइ । थनया कच्छपाल गुँया च्वय्‌ दथुइ प्यखेरं छें चाःहुइकातःगु बहाःया क्वाःपाःद्यः थें अलग्ग च्वभाःद्यःया देगः दु । हिन्दु व बौद्ध अनुयायीतय्‌सं थःथःगु श्रद्धा कथं पुज्याइ । बौद्धतय्‌सं आनन्दादी लोकेश्वर धाइ धाःसा हिन्दुतय्‌सं आदिनाथ व अर्धनारेश्वर धकाः नं धाइ ।
बहाः थें जाःगु थासय्‌ स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया च्वभाःद्यःया देगः दु । निम्ह सिंहया दथुइ कलात्मक लुखा दु । लुखाया द्यःने न्याम्ह बुद्ध सहितया तोरण दु । दुने तिसावसतं छाय्‌पियातःम्ह ह्याउँम्ह द्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मातनय्‌ न्यापाः चिचीपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय्‌ सँझ्याः पिकयातःगु दु । त्वानाःसिँइ कलात्मकरुपं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्‌या तल्ला प्यागोडा देगः थें त्वानाःसिँ तयाः तिकिझ्यालं भुनातःगु दु । वयां च्वय्‌ छतँ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया न्ह्यःने छगः कलात्मक शिखर शैलीया द्यःगः दु । छतँ धुंकाः प्यखेरं प्यंगः द्यःछेँ थें पिकयाः अले प्यकुनय्‌ नं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगलय्‌ व नापसं च्वंगु सतलय्‌ बसजाः तानातःगु थनया विशेषता खः । सुं मनू मंत धाःसा वयागु सुगति कामना यानाः थन थःथितिं बसजाः छायेगु चलन दु । देगःया खवय्‌ सतलय्‌ भजन हालेगु थाय्‌ दु । थन कोजाग्रत पुन्हिनिसें लछि तक मेला जुइ । थन मनूत थीथी ल्वय्‌ लंकेत व छेँय्‌ त्यपू जीवन सुथांलाकेत वइ । विशेष यानाः हरिबोधनी एकादशी निसें मिस्त निराहार व्रत च्वनेगु याइ । देगलय्‌ थः मदुपिं थःथितिपिंत मेगु लोकय्‌ अःपुइमा धकाः थीथी बसजाः थन छायेगु वा अंगलय्‌ तायेगु चलन दु ।
लिच्छविकालय्‌ दयेकूगु धायेगु यानाच्वंगु थ्व देगः निर्माण जूगु तिथिमिति स्पष्ट मदु । अथेसां मूल देगः लिच्छविकालया जुइमाः धइगु अनुमान दु । न्हापा थ्व द्यः थसि (अथवा थैबय्‌) च्वंम्ह अले अन अतिवृष्टि व अनावृष्टि जुयाः थ्व द्यःयात हे गोदावरी खुसिइ
वानाछ्वःगु अले लिपा छम्ह स्थानीय ग्वालां नखु दोभानय्‌ लुइकाः आःया चोभार डाँडाय्‌ तल धइगु किंवदन्ती दु । उकिं दँय्‌दसं चैत्रशुक्ल अष्टमिकुन्हु थ्व द्यःयात नखुइ यंकेगु याइ । वंशावली कथं गुणकामदेवं कलिगत संवत् ३८२५य्‌ थ्व द्यःया रथजात्रा न्ह्याकूगु धइगु दु । थ्व देगः सन् १६४० पाखे जीर्णोद्धार जुल ।

जगतपाल महाविहार
किपूया चिलंच्व स्तुपया जवय्‌ जगतपाल महाविहारया क्वाःपाःद्यः दु । परम्परागत शैलीया स्वतँ जाःगु छेँया न्हापांगु तल्लाय्‌ स्वदुवाः लुखा दु, दथुया तोरण सहितया लुखाया दुने क्वाःपाःद्यःया तिसावसतं छाय्‌पियातःगु बुद्धमूर्ति दु । मातं तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः व जवं खवं स्वपाः स्वपाः झ्याः दुगु कलात्मक झ्याः दु । वयां च्वय्‌ झ्वःलिक बरण्डा पिकयातःगु दु । च्वय्‌ आँय्‌पापौ तयाः दथुइ स्वंगः गजू दु । थनयागु गुथिया बज्राचार्यं थन पुजाआजा याइ । थ्व विहारया निर्माण यलया जुजु जगतपाल वर्मां सन् १५३३य्‌ याःगु खः ।

नगोचा सरस्वती
किपूया उमामहेश्वर देगः स्वयाः भचा पश्चिमय्‌ सरस्वतीया देगः दु, उकियात स्थानीय भासं नगोचा ससुद्यः धाइ । प्यखेरं खुल्ला लुखा तयाः दक्षिणपाखे शिलापत्रया लिउने विणा ज्वनातःम्ह सरस्वतीया मूर्ति दु । देगलय्‌ राधाकृष्ण व गरुड नारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । वयां क्वय्‌ मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथे हे थुकिया आग्नेय कोणय्‌ गोरखनाथया पुलांगु देगः नं थन दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार ने.सं. ८४१य्‌ क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहं याःगु खः ।

पुखुसि नारायण देगः
बाघभैरव देगःया न्ह्यःनेसं च्वंगु देय्‌पुखूया लिक्क च्वंगु तुयुगु देगः पुखुसि नारायणयागु खः । नितँजाः फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । ल्वहंया स्वाहाने दुथाय्‌ छज्वः सिंह व छज्वः शार्दुल थनातःगु दु । देगः धाःसा साधारण राणा शैलीं दयेकाः प्यखेरं ततःपाःगु लुखा तयाः द्यःने बज्रया प्लास्टर यानातःगु दु । द्यःने गुम्बज दयेकाः गजू छुनातःगु दु । दुने गर्भगृह दयेकाः दुने छखे लक्ष्मी व मेखे गरुडया दथुइ दनाच्वंम्ह विष्णुयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व मूर्ति लिच्छविकालीन जुइ धकाः अनुमान यानातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण ने.सं. ७२५पाखे क्वाथनायक जकेराजं याःगु खँ ताडपत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेसां थ्व न्हापा तजाःगु देगः जुइमाः । लिपा जक भुखाचं यानाः दुनेवं आःया स्वरुपय्‌ जीर्णोद्धार यानातःगु जुइमाः । थ्व मूर्ति छक्वः थनं खुयायंकूगु, लिपा थनया हे हनुमानघाटय्‌ लुइवं थन हयाः स्थापना याःगु धइगु न्यनेदु ।

बाघ भैरव
किपूया बजार दथुइ देय्‌पुखूया न्ह्यःने धुँआजु, आजुद्यः, ब्याघ्रेश्वरभैरव वा बाघभैरवया देगः दु । आयताकार प्यागोडा शैलीया थ्व देगः किपूया दकलय्‌ पुलांगु व दकलय्‌ तग्वःगु देगः खः । थ्व ल्याखं थुकियात किपूया रक्षक देवता कथं हनातःगु दु । देगःया मूलुखा दथुइ अले द्यः दुने भचा खवय्‌ दु । देगः दुने खवय्‌ म्हुतु वांखायाच्वंम्ह धुँआजुया मूर्ति दु । चायागु मूर्तिइ वहःया ख्वाःपाः दु । लुखाया पिने तःधंगु निगू कलात्मक तोरणया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात नं अन पुज्याइ । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया हरेक पलिइ गजू छुनातःगु दुसा दकलय्‌ च्वय्‌ नापं यानाः मुक्कं १८ गः गजू दु । आः स्वतँय्‌ नं सिजःपौ तयाः जीर्णोद्धार यायेधुंकूगु दु । देगःया चाकःलिं च्वंगु अंगःपौ आः स्यनावनाच्वंगु दु । नितँया पलिइ तरवार खुँडा आदि ल्वाभः यखायातःगु दु । व दक्व थन पृथ्वीनारायण शाहं हमला याःबलय्‌ वयात बुकाछ्वयेवं वं त्वःताथकूगु ल्वाभः खः धायेगु चलन दु । तःधंगु चुकया दुने संरक्षित थ्व थासय्‌ गणेश, नारायण, शिव, भवानी शंकर, श्रीधर विष्णु, विश्वकर्मा, रामचन्द्र, मन विनायक, विश्वकर्मा, धरतीमाता, तुलसी इत्यादिया देगः दु ।
वंशावली कथं देगःया स्थापना ने.सं. २१९ व २४६या दुने जुजु शिवदेव तृतीयं दयेकूगु खः । थुकियात ने.सं. ६३५य्‌ महापात्र जगतपाल वर्मां जीर्णोद्धार यात । किंवदन्ती कथं न्हापा थन जंगल दुगु, मस्त चाया धुँ दयेकाः म्हिताच्वंगु अले व धुँइ भैरव दुबिनाः दुगुचा नःगु अले मस्तय्‌सं म्ये तयामबिउगु व वयात द्यः थुइकाः पुज्यायेगु याःगु धाइ । वि.सं २०१४ सालनिसें थन दँय्‌दसं भाद्र १ गते खःजात्रा यायेगु जुयावयाच्वंगु दु ।

ल्वहं देगः
कीर्तिपुर चिलंच्व वनेगु लँय्‌ सिंहदुवाः त्वालय्‌ बुद्ध देगः दु । बुद्धया देगः हे यक्व मदुथाय्‌ थ्व शिखर शैलीया ल्वहँतं दयेकातःगु कलात्मक देगःया विशेष महत्व दु । नितँजाःगु फःया द्यःने च्वंगु देगलय्‌ वनेत ल्वहंया त्वाथः दु । निखेरं सिंह व निम्ह द्यःपिं द्वारपाल दु । मूलुखाया च्वय्‌ ल्वहंया कलात्मक तोरण दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दयेकाः दुने ल्वहंया द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने शाक्यमुनि बुद्ध दथुइ अले निखेरं षडक्षरी लोकेश्वर व ताराया मूर्ति दु । देगःया च्वय्‌ प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः पिकयाः द्यःपिं प्रतिष्ठा यानातःगु दु अथे हे प्यकुनय्‌ नं शिखर बांलुइकाः चिचीग्वःगु देगः थनातःगु दु । थ्व देगः सन् १६६४इ यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय्‌ दयेकूगु खः ।

किपू देय् येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय् लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय् आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय् दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय् म्हाइपु छ्यायेत इलय्ब्यलय् अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।
थ्वया हे झ्वलय् छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय् महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय् महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय् च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।
महाद्यःया उबलय् तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय् अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय् अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय् महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय् चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय् चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हि किनाच्वंगु खन ।
थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय् महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय् भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय् पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय् तयाः जात्रा याइ । थुबलय् स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय् चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय् मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।

किपुलिइ विशेषता कथं आगमय् थ्याःपिं पःमाय् (प्रधान) थरया मिसात कौलाथ्व दशमीकुन्हु भुयूसिन्हः दुगु सिन्हःमू ज्वनाः पिहाँ वइगु खः । थुमि न्ह्यः न्ह्यः झ्वःलिं थकालि व न्वकुया छेँयापिं निम्ह कुमारी मिसामचापिं वइ । न्हापा मेथाय्थें हे खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खःसां पृथ्वीनारायण शाहं किपू देय् त्याकुसांनिसें थन पायाः पिहांमवल । न्हापा थन पःमाय्लिसें मेमेगु भिंmनिगू थरयापिं पायाः पिहांवइगु व पायाःया खड्ग आःतक नं आगमय् हे दनि ।