पुजा यायेबलय्‌ स्वां, सिन्हः व खाद्यवस्तु आदि प्रसाद थें तुं थीथी द्यःपिंत पुजा यायेबलय्‌ वस्त्रया रुपय्‌ रंगीचंगी कापः व का छायेगु व उकियात प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु ।

ग्वय्‌का

न्याताजि उनया खुपु कचिका खिपः थें गुइँगुइँ निलाः छपु यानातःगु तपुगु क्वखा । थुकियात षट्योगिनीया प्रतीक कथं कायेगु चलन दु । थुगु का ततःधंगु पुजाय्‌ गथेकि बज्रयान परम्परा कथं गुह्यपुजा, वज्राभिषेक ज्या, जंक्व, वःलाः, थकाली लुइगु आदि धार्मिक ज्याय्‌ द्यःया प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु । बुंगद्यः जात्राया प्यन्हु न्ह्यः जय्‌मांपिंसं लुँची छाःवनीबलय्‌ पसूकाया ग्वारा नं तयायंकी । वहे पसूका ग्वारायात पाञ्जुया जःपिंसं निलाः बुंगद्यःयात छाइ । व हे ग्वयेका प्रसादया रुपय्‌ बीगु चलन दु । मेमेगु का द्यःयात छाइबलय्‌ काग्वारा नापं छाइ, तर ग्वय्‌का ग्वारा मयासे छपु छपु यानाः पु पु छायेगु चलन दु ।

परित्राण का

बौद्ध धर्मकथं परित्राण पाठ याइबलय्‌ बुद्ध, धर्म व संघया प्रतीकया रुपं स्वतु ल्हानातःगु कचिका सकसिनं ल्हातं ज्वनाः पाठ सिधयेकाः छुं नं अय्‌भय्‌ दुःख मवयेकेगु रक्षाया लागि ग्रहण यायेगु खः । गुलिसियां थुकियात क्वखा थें क्वखाइसा अप्वःसिनं जव ल्हातिइ चीगु याइ ।

पसूका

न्याताजिगु उनयागु कचिका, गथेकि ह्याउँगु, म्हासुगु, वाउँगु, तुयुगु व वँचुगु वा हाकुगु छथाय्‌ तयाः निलातःगुयात पसूका धाइगु खः । थुकियात पंचसूत्र का धायेगु नं चलन दु ।

थीथी द्यः पुजाय्‌ गथेकि सत्यनारायण धलं दनीबलय्‌, न्हू छेँय्‌ अष्टमातृका पुजाय्‌, तारा पुजाय्‌, सत्वपुजाय्‌, क्वाःपाःद्यः आदि पुजाय्‌ पसूका छायेगु चलन दु । थ्व हे पसुकायात प्रसादया रुपय्‌ कयाः क्वखायेगु चलन दु ।

क्वतः– थुकी क्वतःज्वलं व पुजाज्वलं तयाः पुजा यायेगु ज्या याइ ।
धालाचा– थुकी अय्लाः तइ ।
धौपति– निगः स्वानाच्वंगु चिचीग्वःगु ख्वलाचाय् जायेक जायेक धौ तइगु खः । पुजा क्वचायेकाः सिन्हः तिकीबलय् मिजंतय्त जवगु न्हकुइ व मिसातय्त खवगु न्हकुइ धौपति तिकी ।
लःथलचा– थुकी द्यः पुज्यायेत वा द्यःयात लः बीत नीलः तइगु खः । थुकी दाफ्वःस्वांया कचा तइ ।
समय्ख्वला– थुकी समय्बजि तइ । समय्बजि धायेबलय् बजि, हाकुमुस्या, पालु, पःमाय् वा मस्यांचा वा भुति, न्या वा मनाछ्वय्ला व वः तइगु खः।
सादुरुथल– थुकी सादुरु तइसा थ्वया लिसें सितु नं तयेगु याइ ।
काय्भः– निगू दइ। छगुलिइ म्हासुसिन्हः तइसा मेगुलिइ भुइसिन्हः तइ । छगुलिइ हे निगू ख्वलाचा घानातःगु चीग्वगु सिन्हःमू नं दु । थज्याःगुलिइ छगू ख्वलाचाय् म्हासुसिन्हः व मेगुलिइ भुइसिन्हः तइगु खः ।
मेमेगु ज्वलं– जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय््, जजंका, इताः, ग्वःजा, ताय्, ह्वःजाब्वःजा, घ्यः–कस्ति, बजि, सिसाबुसा, मरिचरि, पसूका, समय्बजि, किसली, ग्वःध्यबा ।

असं त्वाःया सिथय्‌लाक थ्व बहाः दु । तक्षेबहाःया कचा बहाःकथं खवय्‌लाक लाःगु चुकयात क्वथुबहाः धाइ । अशोकबृक्षया नामं असं नामाकरण जूगु व वहे नांम्ह अशोकबृक्ष विहार धकाः थ्व बहाःया नामाकरण याःगु खनेदु । विहारया छुं नं अवशेष थन मदु । तर पश्चिमाभिमुख जुयाच्वंम्ह ह्याउँख्वाम्ह अमिताभ बुद्ध थ्व विहारया क्वापाःद्यः खः । थन पुजा यायेत गं, बज्र,च्वाम्व दक्व तयातःगु खनेदु । थौंकन्हय्‌ थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यःया क्वथा दुने पसःया गोदाम दयेकातःगु दु ।

झिंखुगूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः दयेकूगु अनुमान दु । वि.सं. १९९० सालया भुखाय्‌ धुंकाः थ्व द्यःछेँ दयेकूगु खः । न्हापा थनया पुजाआजा तक्षेबहाःया गुर्जुपिंसं याना वयाच्वंसां आयस्ता मदयाः लिपा दिनावंगु खनेदु ।

यल क्वन्ति अर्थात् कुम्भेश्वर देगःया लिउने च्वंगु मूलँपु त्वःता भचा खवय्‌पाखे वनेबलय्‌ क्वन्ति बही (काश्यप मिश्र संस्कारित ललितवर्ण महाविहार) दु । बही समतल जमिन स्वयां च्वय्‌ लाःगुलिं ताःहाकःगु त्वाथः गयाः वनेमाः । दुने महांकाः छेलिइ माहाहाल द्यः ला दु, तर अन दयेमाःगु वास्तुकला मदयाः खुल्लागु थाय्‌ जुयाच्वन । अनसं धर्मचक्र दुगु लिच्छविकालीन ल्वहं दु । थन गन्धुरी द्यः दूगु बही देगः नितँ जायेक दयेकातःगु व न्हापांगु तल्लाय्‌ बार्दलि पिकयातल ।

बहीद्यःगःया मूलुखाय्‌ वनेथाय निखे निम्ह सिंह दु । तोरण मदुगु तर मिखा कंकातःगु मूलुखाया दुने अक्षोभ्य तथागत दु । बहीदेगःया पौ नाप छचाःखेरंया बहीछेँया पौ सरह यानाः स्वाकातल । खदेगःया पल्लिइ चैत्य आकारया गजू दु । बहिलिइ दथुइ लिच्छविकालीन चैत्य दु । बहीया निर्माणसम्बन्धी अभिलेख छुं मदुसां थ्व बही लिच्छविकालय्‌ दयेकूगु अनुमान दु । ने.सं. ७४३ व ने.सं. ८६५या अभिलेखय्‌ थन थीथी निर्माणया ज्या जूगु खनेदु । अथे हे थ्व बही व इखाछेँ बही दयेकूपिं निम्ह दाजुकिजा खः धायागु नं जनश्रुति दु ।

थनया संघं बौद्ध परम्पराकथं बन्दे लुइगु, द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा यायेगु, आरती पुजा यायेगु आदि व्यवस्था यानाच्वंगु दु । थन भाद्रकृष्ण द्वितीया वा मतयाः कुन्हु चीभाः बुसाधं व सकिमना पुन्हिकुन्हु महांकाल पुजा यायेगु नं परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकिया कचाबही कथं चीधंगु क्वन्तिबही यम्बहाः (ललितवर्ण विहार)यात कायेगु याइ ।

येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय्‌ ३०० मिटर च्वसं जवपाखे क्वसांबहाः दु । छगू कलात्मक लुखा दुनेया थ्व बहालय्‌ शाक्य जातया कुलपुत्रपिंत प्रबजित याइ । थ्व बहाःयात चलनचल्तीया भासं तमूबहाः नं धायेगु याःसा संस्कृत नां रत्नाकर महाविहार खः । विहारया सर्वसंघ चीधंगु खःसां द्यःपाः पालंपाः न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

लगंबहाःया पलिस्था याःम्ह आयुदेव मदुगु सछिदँ लिपा शाक्यवंशया दाजुकिजापिं नं ब्यागलं च्वनेगु झ्वलय्‌ जीवदेव धाम्ह शाक्यकुलपुत्र थुगु थासय्‌ च्वंवल धाइ । वि.संं. ६९३ पाखे व्यापारया निंतिं ल्हासाया लँ चाये धुंकाः न्हय्‌गूगु शताब्दीपाखे नरेन्द्रदेवं कान्तिपुरया प्रशासनया निंतिं महासामन्त कथं थ्व बहाःया जीवदेवयात नियुक्त याःगु जुयाच्वन । जीवदेवयात नीति, नियम स्यूम्ह, लोककल्याण याइम्ह, स्वार्थ मस्वइम्ह धकाः धयातल । महासामन्त जुयाः यक्व धनसम्पत्ति कमे यानाः व हे सम्पत्तिं रत्नाकर महाविहारया नांम्ह विहार पलिस्था यानाः थीथी गुथि नं स्वनावन ।

थ्व बहाःया स्वंगू कचाः बहाः ह्यूमत त्वाः जःखः पलिस्था यानातल । उपिं खः— तुकंबहाः, कुसांबहाः, दीपंकर महाबुद्ध बुद्धवारी । थ्व विहारयात ने.सं. ८६५ पाखें शाक्यभिक्षु चक्रपतिदेवं जिर्णोद्धार याःगु धकाः जोन के लकया सफुलिइ न्ह्यथनातल । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । पुलांगु पहकथं स्वयेगु खःसा विहारया क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः, आँय्‌पापौ दु । दकलय्‌ च्वय्‌या तँय्‌ विमानझ्याः, क्वय्‌या तँय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, दकलय्‌ क्वय्‌या तँय्‌ क्वाःपाःद्यः दु । चिचिपाःगु याकःझ्या, क्वाःपाःद्यःया मू लुखाय्‌ तोरं तयातःगु दुसा निम्ह सिंह नं दु ।

विहारया दथुइ लाक्क चिग्वःगु अशोक चैत्य पलिस्था यानातल । न्हापा थ्व चैत्य खुला खःसा थौंकन्हय्‌ लीया पौ तयातल । चैत्य क्वसं सरस्वती व हनुमानया मूर्ति न पलिस्था यानातःगु खंकेफु । क्वाःपाःछेँ थौंकन्हय्‌ स्यनाः छतँ जाः जक जुयाच्वन । सुरक्षाया निंतिं छचाखेरं रेलिङ्ग बार तयातलसा च्वय्‌ नितँजाः द्यःने जस्तां त्वपुयातःगु खनेदु ।

क्वःनेया क्वःहिति न्ह्यःनेसं च्वंगु गल्लीइ लाःगु बहाः खः– क्वःहिति बहाः । थ्व बहाः शाक्यपिं च्वनीगु बहाःकथं म्हस्यू । गुणकामदेवं येँदे निर्माणया झ्वलय्‌ क्वय्‌या बस्तीया निंतिं ल्वहं हिति दयेकूगु खः, व हे क्वय्‌ त्वालय्‌ च्वंगु ल्वहंहितियात क्वःहिति धाइ । थ्व हे क्वःहितिया नाम्हं बहाःया नां नं क्वःहिति बहाः जूवन । लगंबहाःया छम्ह काय्‌मचा थः ध्यबा दुम्ह दाजुपाखे अपहेलित जुयाः ब्यागलं च्वनेकथं थन च्वंवःगु धापू दु । लिपा जुजुया उजं व ग्वाहालिं थन बहाः निर्माण यानाः थन हे बरे छुइगु यात । लगं बहाःया हे काय्‌मचा जूगुलिं वं थ्व बहाःया नां नं कीर्तिपुण्य महाविहार धकाःतःगु खनेदु । थ्व विहार गुबलय्‌ पलिस्था यात धयागु प्रमाणिक दसि लुया मवःसां बहालय्‌ च्वंगु चिभाः ने.सं. १०४० पाखे जिर्णोद्धार याःगु खनेदु ।

क्वःहिति बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख मैत्रीय बोधिसत्व खः । क्वाःपाःद्यःया लुखाफुसय्‌ तयातःगु सिँयागु त्वलनय्‌ छेपूः व छेपूया क्वसं थीथी द्यःत दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाया जवंखवं याकःझ्याः, तोरं च्वसं पसुकाझ्याः, वया जवंखवं याकःझ्याः, च्वय्‌ बहालय्‌ क्वस्वयेजिइक तपाःगु झ्याः दु । क्वाःपाःद्यःया पिने जवंखवं चीधिकःपिं सिंह निम्ह, न्ह्यःने चिभाद्यः, चिभाःया क्वसं पलेस्वां दुगु मन्दपाः, मन्दःया क्वसं पिण्डगाः स्वगाः, चिभाःया दक्षिणपाखे छत्रपाल, छत्रपालया पूर्वपाखे चिग्वःगु प्यपाः ख्वाः दुम्ह महाद्यः, महाद्यःया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं, महाद्यःया पूर्वपाखे स्वंपाः मन्दःपाः नं दु । चिभाःया नापसं निगू ल्वहंपौ नं दु । चिभाःया पूर्वपाखे होम यायेगु जज्ञशाला दु । विहारया मू लुखां दुहां वयेबलय्‌ जवंखवं गणेद्यः व महांकाःद्यः दु । बहाःया देपापाखे चपलि कोक्षबहि दु । थन गुंलाबलय्‌ बहिद्यः ब्वयेमाः ।

थ्व विहारया काय्‌मस्तय्‌त बरे छुइबलय्‌ धाःसा लगंबहाःया थाकुलित वयाः हे आंग्सा चायेगु चलन दु । थ्व बहालय्‌ दुनेछेँ, पिनेछेँ व बाहाःछेँ यानाः स्वंगू कवः दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवः लगं बहालं वःपिं खःसा बहाःछेँ कवःपिं किपूया तौदहपाखें वःपिं धकाः नालातःगु दु । दुनेछेँ व पिनेछेँ कवःपिंसं थः आजुपिं राम व लक्ष्मणया नांम्ह गुथि नीस्वनाः गतिविधि यानाः भ्वय्‌ नया वयाच्वंगु दनि । दुनेछेँ कवःपिंसं लांआजु धकाः सम्यक द्यः ब्वयेगु व येँयाःबलय्‌ क्वःहिति पिने दयेकातःगु बल्चाय्‌ दलू ब्वयाः मत बियाः समय्‌बजि इना वयाच्वंगु दुसा पिनेछेँ कवःपिंसं लक्षिमां आजु श्राद्ध गुथि न्ह्याकाः दँय्‌दँसं सकल जःपिंसं भ्वय्‌ न्यायेका वयाच्वंगु दु ।

यल क्वालखु त्वाःया प्यकालं उत्तरपाखे स्वयाः वनेबलय्‌ खवपाखे क्वाःबहाः दु । क्वाःबहाःयात हिरण्यवर्ण महाविहार वा क्वाथलखु विहार नं धायेगु याः । लिपा क्वाथलखुया अपभ्रंश जुयाः क्वालखु बहाः वा क्वाःबहाः जूवन धयागु धापू दु । थ्व बहाः यलया झिंच्याबहाः मूबहाः मध्ये छगू बहाः खः । पूर्वपाखे स्वयाच्वंगु थ्व विहारया स्वंगू लुखां दुहां वनेधुंकाः तिनि थनया मू क्वाःपाःद्यःया देगः खनेदइ । न्हापांगु लुखां दुहां वये न्ह्यः सिंह अले दुने वःलिसे पञ्चबुद्ध व थीथी द्यःयापिनि मूर्ति व कलश तयातःगु दु । मू देगः प्यतँजाः यानाः दयेकातःगु दु । थुकी स्वतँया पल्लिइ लुँपौ तयातःगु दु । थ्व देगलय्‌ नं सिंह, द्यःफः, गं, मूलुखा जःखः थीथी मूर्ति, च्वय्‌ वहःया व लुँ सियातःगु तोलं दु । वहःयागु मूलुखा दुने हिरण्यवर्ण महाविहारया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य तथागतया मूर्ति दु ।

थ्व देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ पञ्चझ्याः, चीपाःगु झ्याः थीथी तोलं, त्वानाःसिँ, आदि दु । थ्व स्वयां च्वय्‌यागु पलि नं त्वानाःसिँ व खुगः चैत्य तयातःगु दु । दकलय्‌ च्वय्‌यागु तल्लाय्‌ नं थीथी मूर्ति व त्वानाःसिँ व देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलाक झिंस्वंगः सुवर्ण चैत्य मध्ये दथुइया स्वंगः चैत्यय्‌ छत्र तयाः गजूया रुप बियातल । थुगु देगःया पल्लिया हरेक म्हुतःया क्वसं

फय्‌गं खानातःगु दु । देगःया गजूनिसें मूलुखाया फुसय्‌ तक लुँ सियाः प्यंगू पताः नं ब्वयेकातःगु दु । देगःया लिउने बज्र तयातःगु धर्मधातुमण्डल दु । हिरण्यवर्ण महाविहार गुबलय्‌ निर्माण जुल धयागु खँ ऐतिहासिक प्रमाणया अभावं यकीन यानाः धायेमफुनि । थ्व विहारया नांया न्ह्यःने भाष्करदेव संस्कारित स्वानाच्वंगुलिं भाष्करदेव नांयाम्ह जुजुया पालय्‌ दयेकूगु धयागु धापू दु । तर इतिहासय्‌ भाष्करदेव धयापिं निम्ह जुजुपिं दुगुलिं गुम्हेसिया पालय्‌ दयेकूगु धायेमफु । वंशावलीइ पिंगल विहार नापं थ्व विहार निर्माणया स्वापू दुगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । क्वाःबहाःया नित्य धयाथें सुवर्णाक्षर अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिताया पुजा पाठ, गं थानाः बाफाचाया निश्चित लागा परिक्रमा, रीतिथिति, गुथि उत्सव, अले थनयागु कलापूर्ण लुखा, तोलं, लुँपौ, लँुपाता, सुवर्णमय बिलंपौ, सजीव मूर्ति आदि भव्यतां यानाः थ्व बहाः राष्ट्रिय जक मखु, अन्तर्राष्ट्रिय जगतय्‌ थ्यंक गोल्डेन टेम्पलया नामं बय्‌बय्‌ जुयाच्वंगु दु ।