गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।
गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।
इन्द्रायणी पीठ देगः
किपूया पश्चिम सिथय् द्यःध्वाखां पिने इन्द्रायणीया पीठ देगः दु । खु्ल्लागु थासय् दुहां वनेवं छज्वः ल्वहंया द्वारपाल तयातःगु दु । दुने वंगलसिमाक्वय् दुगु थ्व पीठ किपूया शाक्ततय् तसकं हनाबना दुगु धार्मिकस्थल खः । न्याम्ह मातृका देवीपिनिगु मूर्ति दुगु ल्वहंया तोरण दुथाय् बँय् स्वंगः अमूर्त शिलायात देगःया रुपय् थन पुज्याइ । जवय् जवंखवं अष्टमातृका, दथुइ महिषासुर मर्दिनी व न्हापा खुल्लागु थासय् धलान यानाः छतँ तयाः आधुनिक स्वरुप बियातःगु दु । अथे हे नयागु पाइप तयाः गं घायेगु थाय् नं दयेकातःगु दु । छखेलिक्क पुलांगु पीगं फल्चाया नकतिनि हे जीर्णोद्धार जूगु दु । थनया तोरण व देगः ने.सं. ७९०या जःखः दयेकातःगु खः ।
उमामहेश्वर क्वाःच्व
किपूया दकलय् तजाःगु थासय् कलात्मक उमामहेश्वर वा भवानीशंकरया देगः दु । थ्व थाय्यात स्थानीय भासं क्वाःच्व धाइ । समुद्री सतह स्वयां १४१८ मिटर तजाःगु थासय् वनेत थ्यंमथ्यं ५० तगिं दुगु ल्वहंया त्वाथः गयेमाः । थ्व प्यागोडा शैलीया
देगः प्यतजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थांया दथुइ दयेकातःगु दु । देगलय् वनेगु स्वाहानेया निखेर किसि पाः तयातःगु दु, किसिं सुं शत्रु जुजुयात न्हुयातःगु दु । वर्गाकार देगलय् प्यखेरं कलात्मक लुखा दुसा मूलुखां गर्भगृहया द्यः खनेदुसा मेगु स्वंगू लुखाय् देवी, दुर्गा व सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । दुने शिव पार्वतीया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन दु्गु त्वानाःसिँ धाःसा कलात्मक खनेमदु । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धइगु खँय् विवाद दुसां ने.सं. ७७५ स्वयां न्ह्यः थुकिया निर्माण जुइधुंकूगु सीदु ।
चिलंच्व
किपूया छगू प्रमुख बौद्ध सम्पदा चिलंच्व स्तुप खः । थुकिया स्थापना सम्राट अशोकलिसे स्वानाच्वंगु किंवदन्ती दुगु ल्याखं थ्व किपूया हे दकलय् पुलांगु सम्पदा जुइमाः । किपूया पूर्वी लागाय् चकंगु थासय् वर्गाकार जगय् छगू मूलगु चैत्य अधिकांश भाग अपां दनाः दयेकाःगु दु । अप्पा व ल्वहंया मिश्रणं थ्यंमथ्यं १० मीटर तजाःगु कलात्मक चैत्यया निर्माण जुयाच्वंगु दु । पश्चिमपाखे मूलुखाय् छज्वः किसि द्वारपाल थें दु । च्वय् निम्ह वज्रयानी द्यःपिं दु । अनं दुने ल्वहंया तोरण तयाः प्यखेरं ध्यानी बुद्धपिं स्थापना यानातःगु दु । च्वय् कलात्मक मिखा च्वयातःगु दुसा वयां च्वय् हर्मिका तयाः द्यःने झिंस्वंगू भूवन तयाः बौद्ध वास्तुकला कथं गजू छुनातःगु दु । वथें प्यकुनय् हानं मेगु देगः तनाः तारापिं स्थापना यानातःगु दु । मूल चैत्य स्वयां पिने प्यकुनय् मेगु प्यंगः चैत्य स्थापना यानातःगु थनया विशेषता खः । थ्व स्तुपया स्थापना गबलय् जूगु धइगु प्रमाण मदुसां थन इस्वी १५१५या शिलापत्र लूगु ल्याखं थ्व स्वयां न्हापा हे थ्व स्तुप अस्तित्वय् दुगु खनेदु ।
च्वभाःद्यः आनन्दादी लोकेश्वरया देगः
किपूया लिक्क आनन्दादी लोकेश्वर वा च्वभाःद्यःया देगः दु । नेवाः बौद्धतय्सं हनाबनातइपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह थ्व नं खः । थुकियात आदिनाथ धकाः नं धाइ । थनया कच्छपाल गुँया च्वय् दथुइ प्यखेरं छें चाःहुइकातःगु बहाःया क्वाःपाःद्यः थें अलग्ग च्वभाःद्यःया देगः दु । हिन्दु व बौद्ध अनुयायीतय्सं थःथःगु श्रद्धा कथं पुज्याइ । बौद्धतय्सं आनन्दादी लोकेश्वर धाइ धाःसा हिन्दुतय्सं आदिनाथ व अर्धनारेश्वर धकाः नं धाइ ।
बहाः थें जाःगु थासय् स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया च्वभाःद्यःया देगः दु । निम्ह सिंहया दथुइ कलात्मक लुखा दु । लुखाया द्यःने न्याम्ह बुद्ध सहितया तोरण दु । दुने तिसावसतं छाय्पियातःम्ह ह्याउँम्ह द्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मातनय् न्यापाः चिचीपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय् सँझ्याः पिकयातःगु दु । त्वानाःसिँइ कलात्मकरुपं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्या तल्ला प्यागोडा देगः थें त्वानाःसिँ तयाः तिकिझ्यालं भुनातःगु दु । वयां च्वय् छतँ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया न्ह्यःने छगः कलात्मक शिखर शैलीया द्यःगः दु । छतँ धुंकाः प्यखेरं प्यंगः द्यःछेँ थें पिकयाः अले प्यकुनय् नं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगलय् व नापसं च्वंगु सतलय् बसजाः तानातःगु थनया विशेषता खः । सुं मनू मंत धाःसा वयागु सुगति कामना यानाः थन थःथितिं बसजाः छायेगु चलन दु । देगःया खवय् सतलय् भजन हालेगु थाय् दु । थन कोजाग्रत पुन्हिनिसें लछि तक मेला जुइ । थन मनूत थीथी ल्वय् लंकेत व छेँय् त्यपू जीवन सुथांलाकेत वइ । विशेष यानाः हरिबोधनी एकादशी निसें मिस्त निराहार व्रत च्वनेगु याइ । देगलय् थः मदुपिं थःथितिपिंत मेगु लोकय् अःपुइमा धकाः थीथी बसजाः थन छायेगु वा अंगलय् तायेगु चलन दु ।
लिच्छविकालय् दयेकूगु धायेगु यानाच्वंगु थ्व देगः निर्माण जूगु तिथिमिति स्पष्ट मदु । अथेसां मूल देगः लिच्छविकालया जुइमाः धइगु अनुमान दु । न्हापा थ्व द्यः थसि (अथवा थैबय्) च्वंम्ह अले अन अतिवृष्टि व अनावृष्टि जुयाः थ्व द्यःयात हे गोदावरी खुसिइ
वानाछ्वःगु अले लिपा छम्ह स्थानीय ग्वालां नखु दोभानय् लुइकाः आःया चोभार डाँडाय् तल धइगु किंवदन्ती दु । उकिं दँय्दसं चैत्रशुक्ल अष्टमिकुन्हु थ्व द्यःयात नखुइ यंकेगु याइ । वंशावली कथं गुणकामदेवं कलिगत संवत् ३८२५य् थ्व द्यःया रथजात्रा न्ह्याकूगु धइगु दु । थ्व देगः सन् १६४० पाखे जीर्णोद्धार जुल ।
जगतपाल महाविहार
किपूया चिलंच्व स्तुपया जवय् जगतपाल महाविहारया क्वाःपाःद्यः दु । परम्परागत शैलीया स्वतँ जाःगु छेँया न्हापांगु तल्लाय् स्वदुवाः लुखा दु, दथुया तोरण सहितया लुखाया दुने क्वाःपाःद्यःया तिसावसतं छाय्पियातःगु बुद्धमूर्ति दु । मातं तल्लाय् दथुइ न्यापाः व जवं खवं स्वपाः स्वपाः झ्याः दुगु कलात्मक झ्याः दु । वयां च्वय् झ्वःलिक बरण्डा पिकयातःगु दु । च्वय् आँय्पापौ तयाः दथुइ स्वंगः गजू दु । थनयागु गुथिया बज्राचार्यं थन पुजाआजा याइ । थ्व विहारया निर्माण यलया जुजु जगतपाल वर्मां सन् १५३३य् याःगु खः ।
नगोचा सरस्वती
किपूया उमामहेश्वर देगः स्वयाः भचा पश्चिमय् सरस्वतीया देगः दु, उकियात स्थानीय भासं नगोचा ससुद्यः धाइ । प्यखेरं खुल्ला लुखा तयाः दक्षिणपाखे शिलापत्रया लिउने विणा ज्वनातःम्ह सरस्वतीया मूर्ति दु । देगलय् राधाकृष्ण व गरुड नारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । वयां क्वय् मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथे हे थुकिया आग्नेय कोणय् गोरखनाथया पुलांगु देगः नं थन दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार ने.सं. ८४१य् क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहं याःगु खः ।
पुखुसि नारायण देगः
बाघभैरव देगःया न्ह्यःनेसं च्वंगु देय्पुखूया लिक्क च्वंगु तुयुगु देगः पुखुसि नारायणयागु खः । नितँजाः फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । ल्वहंया स्वाहाने दुथाय् छज्वः सिंह व छज्वः शार्दुल थनातःगु दु । देगः धाःसा साधारण राणा शैलीं दयेकाः प्यखेरं ततःपाःगु लुखा तयाः द्यःने बज्रया प्लास्टर यानातःगु दु । द्यःने गुम्बज दयेकाः गजू छुनातःगु दु । दुने गर्भगृह दयेकाः दुने छखे लक्ष्मी व मेखे गरुडया दथुइ दनाच्वंम्ह विष्णुयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व मूर्ति लिच्छविकालीन जुइ धकाः अनुमान यानातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण ने.सं. ७२५पाखे क्वाथनायक जकेराजं याःगु खँ ताडपत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेसां थ्व न्हापा तजाःगु देगः जुइमाः । लिपा जक भुखाचं यानाः दुनेवं आःया स्वरुपय् जीर्णोद्धार यानातःगु जुइमाः । थ्व मूर्ति छक्वः थनं खुयायंकूगु, लिपा थनया हे हनुमानघाटय् लुइवं थन हयाः स्थापना याःगु धइगु न्यनेदु ।
बाघ भैरव
किपूया बजार दथुइ देय्पुखूया न्ह्यःने धुँआजु, आजुद्यः, ब्याघ्रेश्वरभैरव वा बाघभैरवया देगः दु । आयताकार प्यागोडा शैलीया थ्व देगः किपूया दकलय् पुलांगु व दकलय् तग्वःगु देगः खः । थ्व ल्याखं थुकियात किपूया रक्षक देवता कथं हनातःगु दु । देगःया मूलुखा दथुइ अले द्यः दुने भचा खवय् दु । देगः दुने खवय् म्हुतु वांखायाच्वंम्ह धुँआजुया मूर्ति दु । चायागु मूर्तिइ वहःया ख्वाःपाः दु । लुखाया पिने तःधंगु निगू कलात्मक तोरणया क्वय् अमूर्त शिलायात नं अन पुज्याइ । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया हरेक पलिइ गजू छुनातःगु दुसा दकलय् च्वय् नापं यानाः मुक्कं १८ गः गजू दु । आः स्वतँय् नं सिजःपौ तयाः जीर्णोद्धार यायेधुंकूगु दु । देगःया चाकःलिं च्वंगु अंगःपौ आः स्यनावनाच्वंगु दु । नितँया पलिइ तरवार खुँडा आदि ल्वाभः यखायातःगु दु । व दक्व थन पृथ्वीनारायण शाहं हमला याःबलय् वयात बुकाछ्वयेवं वं त्वःताथकूगु ल्वाभः खः धायेगु चलन दु । तःधंगु चुकया दुने संरक्षित थ्व थासय् गणेश, नारायण, शिव, भवानी शंकर, श्रीधर विष्णु, विश्वकर्मा, रामचन्द्र, मन विनायक, विश्वकर्मा, धरतीमाता, तुलसी इत्यादिया देगः दु ।
वंशावली कथं देगःया स्थापना ने.सं. २१९ व २४६या दुने जुजु शिवदेव तृतीयं दयेकूगु खः । थुकियात ने.सं. ६३५य् महापात्र जगतपाल वर्मां जीर्णोद्धार यात । किंवदन्ती कथं न्हापा थन जंगल दुगु, मस्त चाया धुँ दयेकाः म्हिताच्वंगु अले व धुँइ भैरव दुबिनाः दुगुचा नःगु अले मस्तय्सं म्ये तयामबिउगु व वयात द्यः थुइकाः पुज्यायेगु याःगु धाइ । वि.सं २०१४ सालनिसें थन दँय्दसं भाद्र १ गते खःजात्रा यायेगु जुयावयाच्वंगु दु ।
ल्वहं देगः
कीर्तिपुर चिलंच्व वनेगु लँय् सिंहदुवाः त्वालय् बुद्ध देगः दु । बुद्धया देगः हे यक्व मदुथाय् थ्व शिखर शैलीया ल्वहँतं दयेकातःगु कलात्मक देगःया विशेष महत्व दु । नितँजाःगु फःया द्यःने च्वंगु देगलय् वनेत ल्वहंया त्वाथः दु । निखेरं सिंह व निम्ह द्यःपिं द्वारपाल दु । मूलुखाया च्वय् ल्वहंया कलात्मक तोरण दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दयेकाः दुने ल्वहंया द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने शाक्यमुनि बुद्ध दथुइ अले निखेरं षडक्षरी लोकेश्वर व ताराया मूर्ति दु । देगःया च्वय् प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः पिकयाः द्यःपिं प्रतिष्ठा यानातःगु दु अथे हे प्यकुनय् नं शिखर बांलुइकाः चिचीग्वःगु देगः थनातःगु दु । थ्व देगः सन् १६६४इ यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय् दयेकूगु खः ।
किपू देय् येँ जिल्लाया दक्षिण–पश्चिमय् लाःगु ऐतिहासिक नगर खः । किपुलिइ जुइगु थीथी जात्रामध्ये बाघभैरव जात्रा नं छगू तःजिगु जात्रा खः । मेमेगु जात्रा तिथिकथं हनेगु याइसा बाघभैरवया जात्रा छगू धाःसा विक्रम संवत्या मिति कथं भाद्र १ गते याइ । किपूमितय् आराध्यदेव बाघभैरवयात धुम्बा आजु नं धायेगु याः । थुम्ह बाघ भैरवया म्ये मदु । जनकथन कथं किपूवासीतय् दुगु, फै आदि बस्तुत फुक्क लिक्कसं च्वंगु गुँइ ज्वःवनीगु जुयाच्वन । अन मस्तय् म्हाइपु छ्यायेत इलय्ब्यलय् अनेक कासा म्हितीगु जुयाच्वन ।
थ्वया हे झ्वलय् छन्हु चायाम्ह धुँ दयेकेगु कासा म्हितल । सकसिनं छुं नं छुं अंग दयेकाः धुँ दयेकल । मे तयेत हः माःवंगु इलय् महाद्यः अन थ्यंकःवल । उबलय् महाद्यः थः तनाच्वंम्ह काय गणेशयात लुइकाः जलविनायकया रुपय् च्वँ धकाः आज्ञा बियाः चाःहिलाः उगु गुँइ थ्यंकःवःगु जुयाच्वन ।
महाद्यःया उबलय् तसकं नये पित्यानाच्वन । छु नये धकाः स्वःबलय् अन फैचात ज्वये हयातःगु खन । तर महाद्यः ला मनइम्ह जूगुलिं फैचित नयेमछिन । उबलय् अन चायाम्ह धुँ छम्ह दयेकातःगु खन । व हे धुँया म्हय् महाद्यः दुबिनाः भैरवया रुप कयाः दक्वं फैचात नयाबिल । उखे सिमाहः माःवंपिं लिहां वयाः स्वःबलय् चायाम्ह धुं धात्थेंयाम्ह धुं थें फुँइफुइँ सासः ल्हानाच्वंगु खन । थ्व खनाः ग्यानाः बिसिउँ वंपिं मस्तय्सं थः मांअबुपिंत धुँया खँ कन । सकलें वयाः स्वःवःगु इलय् चायाम्ह धुँया म्हुतुइ हि किनाच्वंगु खन ।
थकालिम्ह छम्हेसिनं चायाम्ह धुँयात न्यनास्वःबलय् महाद्यः प्रकट जुयाः जिं बुंगाःचिया लः नं त्वनेधुन, छिमि फैचात नं नयेधुन । जि छिमि ऋणी जुल, आः छिमित छु छु माः जिं पूरा यानाबी, लिसें छिमिगु रक्षा नं यानाबी धकाः धयाः थम्हं नयागु स्वीकार यानाः म्हुतु वांखायाः क्यन । थःपिनि फैचा नयाबिउगुलिं मस्त तं चायाः आः छंत म्ये नं तयाबीमखु, थथे हे च्वनाच्वँ धकाः सराः बिल । थ्वयां लिपा महाद्यः वांखायाच्वंम्ह धुँया रुपय् भैरव कथं स्थापित जुल । धुँरुपी भैरवं ब्यूगु बचंयात किपूवासीं स्वीकार यानाः थःगु देय्या आराध्यदेवकथं स्वनाः दँय्दसं भाद्र १ गते जात्रा यानावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राबलय् पुजारी, गुभाजु व बाजागाजा सकतां तयाः चिधंगुु खतय् तयाः जात्रा याइ । थुबलय् स्थानीयवासी सकलें पुजा, सुकुन्दा ज्वनाः द्यःखः नापं देय् चाःहिली । बहनी बाघभैरव देगलय् मत च्याकाः ३६५ चाः चाःहुलेगु याइ ।
किपुलिइ विशेषता कथं आगमय् थ्याःपिं पःमाय् (प्रधान) थरया मिसात कौलाथ्व दशमीकुन्हु भुयूसिन्हः दुगु सिन्हःमू ज्वनाः पिहाँ वइगु खः । थुमि न्ह्यः न्ह्यः झ्वःलिं थकालि व न्वकुया छेँयापिं निम्ह कुमारी मिसामचापिं वइ । न्हापा मेथाय्थें हे खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खःसां पृथ्वीनारायण शाहं किपू देय् त्याकुसांनिसें थन पायाः पिहांमवल । न्हापा थन पःमाय्लिसें मेमेगु भिंmनिगू थरयापिं पायाः पिहांवइगु व पायाःया खड्ग आःतक नं आगमय् हे दनि ।
हलिमय् अस्तित्वय् दयाच्वंपिं प्राणी मध्यय् की जातया प्राणी नं छता खः । की थी थी कथंया दु । चाय् दुने च्वनीपिं, स्वां–सिमाय् च्वनीपिं, लखय् च्वनीपिं आदि कीत दु । उकथं हे पपू दुपिं, पपू मदुपिं पपू दयाः नं ब्वये मफुपिं आदि नं दु ।
थी थी कथंया कीतसें नइगु नसा नं थी थी कथंया जुइ । गुलिं कीतसें स्वां–सिमा त्वाःल्हानाः उकिया रस जक त्वनेगु याइ । हलय् च्वनाः रस जक नं साली । गुलिं गुलिं कीतसें चाय् सइगु कण्डमूल व स्वां–सिमाया हा नयेगु याइ । चा जक नयाः म्वानाच्वनीपिं कीत नं दु ।
गुलिं गुलिं कीत प्याःथाय् च्वनेगु याइ । गुलिं गंथाय् च्वनेगु याइसा गुलिं फ्वसा ह्वयाः ध्वगीगु वस्तुइ दायेगु याइ । थ्व बाहेकं स्वयेक पानामतःगु अन्नय् दाइपिं कीत नं दु । कीत दक्वं स्यंकीपिं जक हे नं जुइ मखु । गुलिं गुलिं कीत भिंकीपिं नं दु । स्यंकीपिं कीत नयाः बालि बांलाकेत ग्वहालि याइपिं कीत नं दु ।
इमू
अंगः, सिँया भुलिइ दुने व चाया ह्वतय् गः दयेकाः च्वनीपिं छता की । छ्यं, म्हगः व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । यक्व जातया दइ । मिहेनति जुइ । न्याये यःपिं व न्याइ मखुपिं नं दइ । प्यनं तियाः न्याइ ।
इमूचा
चाया तःलय् च्वनीम्ह छगू जातया की । म्ह ग्वाराचा लाइ । हाकु उनया जुइ । यच्चुसे पिचुसे च्वनाः स्वये हे बांलासे च्वनी । थ्व छुयाः नल धायेव मिखा त्यय्लानाः मुलुकय् तयेफइ ।
कनाःचाकी
प्वलःचा, लौका आदिइ तियाः स्यंकीपिं की । भुजिं थें च्वनी, भचा चित्याः जुइ । पपू सालुइ, स्वँ दइ । थुमिसं तिल धायेव दुने दुने स्यनाः ध्वगिना वनी ।
कस्तिहा
कस्ति दयेकीम्ह हा । ग्वाराचा लाइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वांया रस कयाः कस्ति दयेकाः हाप्वलय् मुनातइ । नेवाः संस्कृतिइ कस्तियात पञ्चामृत मध्यय् छगू अमृत कथं काइ । कस्तिहां न्यात धायेव न्याःथाय् कं थाइ ।
किमि
प्वाथय् दाइम्ह की । हाकः हाकः जुइ, तुइसे च्वनी । दम्बिया आकार वइ । चाकुगु अप्वः नल धायेव दाइ । थुपिं दाल धायेव प्वाः स्याइ । थुपिं कुहां वइबलय् दिसाया नापं वइ ।
किलिकिलिचा
बुइँचा जातया की । पपू दइ, ब्वये फइ । छ्यं, छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । भ्वरि पाखेया म्हगः तत्याः जुइ । न्हिच्छि सुलाच्वनी, बहनी जुल धायेव किलिकिलि सः वयेक हालाच्वनी ।
किसिकी
अन्नय् दाइपिं छथी की । चिकीचाधिकः जुयाः हाकुगु उनया जुइ । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । स्वँ दइ । अन्न पुलां जुयाः फ्यासुलकि किसिकी दाइ ।
कुमिचा
इमूया आकार वःपिं की । इमूसिकं भचा तःधिकः जुइ । प्यका ल्हाः व धँवा निपु दइ । छथाय् हे यक्व ल्याखय् दइ । म्हुयाः स्यंकी । थुपिं दाइगु मभिं धाइ ।
कुसि
तिंतिं न्हुयाः जुइम्ह की । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । फोहर जुलकि दाइ । सुलाः सुलाः न्यानाः हि त्वनेगु याइ । थुमिसं न्याःथाय् ह्याउँसे च्वनाः नं हीसे च्वनी ।
कँय्पुँइचा
हा थें ज्याःम्ह की । चिकिचा त्याः जुइ, सुलुक्क च्वनी । प्यका ल्हाः निपा तुति व छज्वः पपू दइ । ब्वयाजुइ । माकःचा नइ । खेँय् थ्वयेत्यल धायेव कापीकिपी चां गः दयेकी । दुने खेँय् थ्वयाः म्वाःम्ह माकःचा तयाः प्वाःतिना थकी । थ्वं माकःचित न्यात धायेव लाता हे जुयाः वं यंकूथाय् वनी ।
कँय्पुँइचाहा
चिकिचात्याः जुयाः स्वालाक्क च्वंम्ह हा । झाःपाः दुथाय् हाप्वः दयेकी । हाप्वः तप्वः जुइ मखु । लानिहा दयावःलिसे थाय् थासय् दयेकी । हाया ल्याः यक्व दइ मखु । थुमिसं न्यात धायेव मना वयेगु सिकं हीसे च्वनाः स्याइ ।
कःलि
च्यापा ल्हाः तुति दुम्ह हि मदुम्ह जीव । च्यापां चुयाः जुइ । जुइबलय् बेथां वनी । ल्हाः थें संके ज्यूगु च्वामुसे च्वंगु धँवा निपु दइ । खतरा वः थें जुल धायेव थुकिं हे प्रतिकार यायेगु याइ । लखय् जुइबलय् लाल काइ । ल्वहंया कापीकिपी व चाय् म्हुयाः च्वनेगु याइ । चिचीचाधिकःपिं लखय् दाइपिं की नइ । वा पिनातःथाय् तगिं बुँइ म्हुयाः लः ज्वयेकाः अनं वइपिं कीचात नं नयेगु याइ । मस्तसें मांम्हेसिगु ला नइ । अथे जुयाः लःधालय् च्वनाः मचा थ्वकाः चुइकेबीगु याइ ।
क्वःबुइँचा
ततःधिकःपिं बुइँचा । बथां बथां जुयाः वइ । थ्व मनः व मनः धयागु दइ मखु, न्ह्यागुं नइ । थुमिगु बथां जूवःथाय् छुं हे ल्यनी मखु । थुपिं वल धायेवं अनिकाल जुइ ।
क्वंचाहा
सिमाय् हाप्वः दयेकीम्ह हा । हा मध्यय् तःधिकः जुइ । चीधिकःपिं हात लानाः नइ । थुमिगु हाप्वः दुथाय् जःखः मेपिं हा च्वनी मखु । हाप्वः ततःप्वः जुइ । यगाकाः दयेकी । हाप्वलय् छुं कथंया खतरा जुल धायेव गोलि वः थें वयाः झीत न्याइ । थुमिसं न्यातकि मनावइ ।
खासा
बुलुहुं जक न्ह्याःवनीम्ह की । क्वँय् दइ मखु, लाया ला जक जुइ । चा रंग व भुयूपिं दइ । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः यक्व जातया दइ । संखूचाय् प्यपुना च्वनी । नसा नयेत संखूचां पिहां वइ । खतरा महसुस जुल धायेव संखूचाय् दुने वनी ।
थुपिं वनीथाय् लाः थें ज्याःगु बः छबः त्वःतावनी । नयेत न्ह्यागुं नइ । नयेगु मरुसा चा जूसां नइ । संखूचा मदुगु जातयापिं नं दइ । खासाया ला वासःया रुपय् ज्या कायेगु याः । दमया ल्वय् दुपिन्सं खासा नल धायेव ल्वय् क्वलाना वनी ।
खिग्वाराकी
छाःकी जातया छता की । म्हय् सँ दइ मखु । तुइसे च्वनी । त्वाः छकूचा ह्याउँसे च्वनी । त्वाथय् धँवा निपु दइ । थुकिं म्हुयाः चा तःलय् सुलाच्वनी । यक्व तःलय् च्वनी मखु । स्वां–सिमाया हा जःखः थुपिं च्वनेगु याइ ।
ल्हाःतुति वाल्ल दइ । सिकापतिं बःत्याःपिं तकं दइ । थिकः न्हुयाः वनेगु याइ । थुमिगु नसा माया हा जुइ । थुपि दत धायेव मां हा काये मफयाः सुकू गनावनी । थुमित न्हंकाछ्वयेत वासः छ्वाकेगु सिकं मालाः ल्यया न्हंकेगु याइ ।
खिचाभुजिं
खिचातय्के दाइपिं भुजिं । पपू हेँहेँधायाः सालुइ । छ्यं चिग्वः व भ्वरि तग्वः जुइ । खिचा दयेकं मेथाय् जुइ मखु । मछिं मछिं थाय् च्वनाः खिचायात न्यानाः दुख बी ।
खिभुजिं
फोहरय् च्वनीम्ह भुजिं । ग्वाराचा लाइ । प्यं वाउँसे च्वनी । पपू सालुइ । ब्वइबलय् भुइँइँ भुइँइँया सः वइ । थुपिं जूथाय् तक तँुचा थें ज्याःपिं की दइ । थुमिगु तुतिइ नं अल्याख खने मदुपिं कीत दइ ।
गुइमाय्की
चाःतुलाः ग्वाराचिना च्वनीम्ह छगू जातया की । पतिं बःत्याः तक जुइ । ३ इञ्च हाकः तकयापिं दइ । ल्हाःतुति यक्व दइ । ह्याउँ हाकु उन जुयाः छिरिबिरि खनेदइ । न्हसि जुयाः नाइसे च्वंगु चा दुथाय् च्वनेगु याइ । थुपिं च्वनीथाय् लः दत धायेव पिहां वयेगु याइ । थुपिं वनीगु चाल स्वयेबलय् हारां थें खनेदइ । सुयातं छुं धाःसा याइ मखु । बरु न्ह्यःने छुं नं खतराया संकेत महसुस जुल धायेव चाःतुलाः ग्वाराचिनी । अल्सि जुयाः कय्कय्कुनाः च्वंच्वनीपिन्त गुइमाय्की थें च्वंच्वन धायेगु याइ ।
गँय्दाकी
सौ ध्वगीथाय् दाइम्ह छता की । हाकुगु उनया जुइ । ग्वारा खाइ । छ्यं चिकीचा ग्वः जुयाः ककुयाथाय् छचाःलिं बाला छबाला दइ । पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । प्यं चुल धायेव ब्वयेगु याइ ।
घ्यःबुइँचा
वाउँसे च्वनीम्ह बुइँचा । छ्यं चिग्वः जुइ । ताःहाकःगु पपू दइ । गःपतंनिसें म्ह छम्हं पपुतिं भुनाच्वनी । म्हय् दाः या दाः जुइ । म्ह नाइसे च्वनी ।
चुलिंचा
तिंकतिंक न्हुयाः जुइम्ह की । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ, त्वाः च्वामुइ । प्वाः तग्वः जुइ । हाकु सियू उनया पपू दइ । चापाँय् व हःया तःलय् च्वंच्वनेगु याइ । ब्वयाः जुइगुया सिकं तिंतिं न्हुयाः जुइ ।
छ्वबुइँचा
छ्वब्वय् दाइपिं बुइँचा । क्वःबुइँचा थें हे च्वनी, भचा चीधिकः जुइ । ल्याखय् यक्व दइ मखु । छ्वब्व मन्त धायेवं उखेंथुखें जुइ, क्वखं लानाः नयेगु याइ ।
झ्यालिंचा
ब्वयाजुइम्ह की । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । छ्यं व म्ह स्वाःथाय् चिकीचापुगु गःपः दइ । प्वाः हाकः लाइ । म्हय् निज्वः पपू व प्यका ल्हाः दइ । पपू ह्याउँसे च्वनी । थुकिं यानाः म्हनापं ह्याउँ थें जुइ । स्वानय् जक मखु, न्ह्याथाय् नं जुइगु याइ । बुइँचां थें खेँय् थ्वइ । दिल्ला गुंलापाखे यक्व खनेदइ । बथां बथां जुयाः ब्वयाजुइ । ब्वब्वं हे चिचीधिकःपिं कुकुचा थें ज्याःपिं की लानाः नइ । थज्याःपिं कीत दुथाय् बथां चिंक ब्वयेगु याइ । निभाः थीबलय् सिकं सुनुभुनु जुइबलय् आपाः ब्वयाजूगु खंकेफइ ।
त्वँचाकी
ध्वगीगु वस्तुइ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ । तुइसे च्वनी । ल्याखय् यक्व दइ । स्वये हे घच्चाइपुसे च्वनी । उखेंथुखें वनेगु सिकं वालावाला जक सनाच्वनी ।
त्वाति
चाया दुने च्वनीम्ह छगू जातया की । छ्यं छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । गःपः चिपु जुइ । छातिया जःखः प्यका ल्हाः दइ । थुकिया नापसं धँवा थें ज्याःगु निका ल्हाः नं दइ । थुकिं चा म्हुइगु याइ । चाय् लः दत धायेव लः मदुथाय् वनेगु याइ । सिनाज्यां लः दइबलय् द्यांप्वलय् ह्वः दयेकाः च्वनी । बहनी ह्वतय् च्वनाः हालेगु याइ । थुपिं च्वनाच्वंथाय् ह्वतय् छुं जुलकि हालेगु दी । मनूत हाला च्वंगाय् सुं वइबलय् हाःगु दित धायेव ‘त्वाति ह्वतय् ग्वालिं च्वाये’ थें धाइगु उखान नं दयेकातःगु दु । त्वातियात छ्यनय् तयाः तपुलि पुलकि धँवा थें ज्याःगु ल्हातिं म्हुइबलय् चासुवंके थें जुइ ।
दम्बि
प्याःगु चाय् च्वनीम्ह की । सुपः बःपु जुयाः ताःहाकः जुइ । छ्यं प्यं निखें अथे हे च्वनी । त्वाःदःसां सी मखु । ग्वःत्वाः जुल वःम्ह हे जुइ । निभालय् लातकि धाःसा गनाः सी ।
दुछाःकी
क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हाइम्ह की । हाकःचा लाइ । बल्लाःगु धँवा निपु दइ । म्ह सीसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । त्वाः छकूचा हाकुइ । थिकःथिकःन्हुयाः जुइ । चाय् म्हुयाः च्वनी । सुंसां दनकि पिहां वयाः क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हानाः रस त्वनेगु याइ । तमागु माय् जुइबलय् गयाः वनी, कुहां वइबलय् ग्वाराग्वारा तुलाः कुतुं वयेगु याइ । छम्हसिनं हे यक्व स्यंकेफु । थुमित न्हंकेत त्वाःल्हाना तःथाय् म्हुयाः लिकयाः व तिक्वय् लः कुनाः लखय् थुनेगु याइ ।
धँय्
सुलाः सुलाः हि त्वनीम्ह की । चिचीधिकः जुइ । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । वाल्ल वाल्ल जुइ । भुलिइ व कापिइ किपिइ च्वनेगु याइ । थीबलय् नवइ । हि त्वने त्यलकि स्वँ पिकाइ । थुमिसं न्याःथाय् ह्याउँसे च्वनाः चासुइ ।
नवंकी
नवं नइम्ह की । तातक मछ्यसे तयातःगु कापतय् दाइ । चिचीचाधिकः जुइ, मिखां तिफ्याये थाकुइ । नवं नल धायेव कापतय् प्वाःचा प्वाःचा गनाः पितिपिति वइ ।
न्हय्बि
न्हाय्पनय् दुहां वनेयःम्ह की । चिकीचा त्वाः व निलांगू स्वलांगू ति हाकः जुइ । ल्हाः तुति वाल्ल्ल दइ । ह्याउँह्याउँ धाइ । थ्व वल धायेव चिकं फ्वंवल धाइ । तूचिकं तयाबिल धायेव सी ।
पालेयःबुइँचा
बुइँचातय् छगू जात । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । मिखाया नापं तिकातःगु थें च्वंक चाःचा दइ । ककु चिहाकः जुयाः म्हगः ताःहाकः जुइ । ककुया नापसं स्वलः थ्याये ज्यूगु ल्हाः छज्वः दइ । चुल्यां क्वय् कःति धाः थें दयाः च्वकालुइ । म्हगलं क्वय् प्वाः दइ । प्वाःयात पपुतिं भुनातइ । भचा भचा ब्वयेफइ । म्हय् स्वलः थ्याये ज्यूगु ताताःहाकःगु तुति निज्वः दइ । ल्याखय् यक्व दइ मखु । थ्व मांसाहारी जुइ । बुइँचा, माकःचा आदि कीत लानाः नइ । थ्वं ज्वनाः कःति धालं कसय् यात धायेव ब्यनावये फइ मखु ।ः
पाहांकी
छेँदुने प्याः थचाः वःथाय् दाइम्ह की । मुस्याया बाला थें बाला बाला जुइ । सियूगु उनया जुइ । ल्याखय् यक्व दइ । नसा नइबलय् फ्ययाः जक नइ । थुमिसं फ्ययातःगु यच्चुसे बांलाइ । थुपिं पिहां वल धायेव पाहां वइ धायेगु याइ ।
पुइँपुइँकी
थिलकि प्यनं पुइँपुइँक सः वयेकीम्ह की । छलांगूति जक धिकः जुइ । हाकुसियू उनया जुइ । थुमिसं प्यनं सः पिकाइबलय् वइगु फय् क¥हः जूथाय् लाकलकि क¥हः लनावनी ।
प्या
मचायेक हि त्वनीम्ह की । हाकः लाइ, चिकीचात्याः जुइ । नाइसे च्वनी । म्हुतु दइ, प्यं दइ मखु । लखय् व सिमाय् च्वनीपिं यानाः निथी दइ । लखय् च्वनीपिं भचा तत्याः जुइ, सिमाय् च्वनीपिं चिकीचात्याः जुइ ।
प्यासि
न्याक्क प्यपुनाः हि त्वनीम्ह सि । हि मत्वंतले पतिचिं थें जुइ, चाकलाइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । वस्तुतय्के प्यपुनाः हि त्वनी । लिकाये हे थाकुइ । हि त्वंलिसे तग्वारा जुइ । तन्न जुल धायेव थःथम्हंतुं स्वब्याना वइ ।
पुलुपुलुगेरा
पिलिक्क पिलिक्क मत च्याकीम्ह की । कस्तिहा बःधिकः जुइ । प्यं च्वका ज्वाल्ल्ल च्वनी । पपू दइ, ख्युंल कि पिहां वयाः ब्वया जुइ । ब्वइबलय् मत पिलिक्क पिलिक्क च्याइ । थ्व वःगु खनकि “पुलुपुलुगेरा धौबजि नये यःसा कुहां कुहां वा” धकाः मस्त हालाजुइ ।
फाकी÷केताकी
माया क्यातु क्यातुगु च्वतय् दाइपिं की । चिचीधिकः जुइ । वाउँपिं व हाकुपिं यानाः निथी दइ । नाइसे याउँसे च्वनी । फसं ब्वयेकाः छथासं मेथाय् वनेगु याइ । छक्वलं हे ल्याखय् यक्व दयावयेगु याइ । धी धी चिंक च्वनाः माया रस चुचुप्याइ । थुपिं दुथाय् मा ब्वलने मफयाः कय्कय् कुनी । बल्लाइ मखु, भचा जक वासःया प्रभावं हे सी । छिरिबिरिपिं मुस्याबाला कीतसें थुमित नयेगु याइ । इमूतसें स्वथं तियाः थुमिके च्वंगु रस कायेगु याइ । थुपिं दुथाय् मुस्याबाला की व इमूत ग्वाःग्वाः दयाच्वनी ।
बँहा
बँय् च्वनीम्ह हा । ग्वारा ग्वारा जुइ । चीधिम्ह भम्बः थें च्वनी । ल्याखय् यक्व दइमखु । द्यामय् हाप्वः दयेकी । काचाक्क खनीमखु । मखंसें हाप्वःयाथाय् वन धायेव खतरा तायेकाः हय्काःवइ । अथे वइबलय् अन मच्वँसे मेथाय् वनेगु याइ ।
बिलि
छगू जातया की । छ्यं चिकिचा ग्वः जुयाः छ्यनय् ताःहाकय्क ग्वाय् निपु दइ । म्ह छम्हं पपुतिं भुनातइ । भुरुकभुरुक जक ब्वयेफइ । प्यपा तुति दइ । ब्वांवने फइ । ह्याउँ हाकु उनया जुइ । कापिइकिपिइ च्वनी । बहनी पिहांवइ । न्ह्यागुं नइ ।
बुँइचा
वाउँगु मा नइपिं की । सिमाया दँथय् खेँय् थ्वइ । छगः खेँचय् हे अल्याख दइ । वाब्वय् दाइ । छ्यनय् धस्वानाच्वंगु सँ निपु दइ । मिखाया क्वसंं तिकातःगु थें च्वंक बाला दइ । म्हुतुप्वाः तप्वाः जुइ । छाति फालाचिनाः जवंखवं प्यका ल्हाः दइ । म्हय् पपू दइ । म्हया क्वसं हाकःचा लाःगु प्वाः दइ । तुतिया पुलिं क्वय् तिकः दइ । तिकलं थिकःन्हुयाः उखेंथुखें वनेगु व ब्वयेगु याइ । वाउँ वाउँगु हः व वामाया हः नयेगु याइ । बुइँचा लानाः छुयाः व सियाः नयेगु याइ ।
ब्वकी
पति थें च्वनीपिं छता की । वाकुथिइ तयातःगु वा बांलाक स्वयेक पाना मतल धायेव थज्याःपिं की दाइ । लार्भा अबस्थाय् अन्न नयाः स्यंकेगु याइ । वयस्क जुल धायेव पपू दइ, उखेंथखें ब्वयाजुइ । यक्व तापाक धाःसा ब्वया वनेफइ मखु । भचा तुयू म्हासु उनया जुइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु तुयू नःगु धू दइ । थ्वयात थीबलय् इमिके च्वंगु धू ल्हातिइ पुनावइ । पतियाके थें स्वँ दइ मखु । अथे जुयाः थ्वं न्याये फइ मखु । मस्वःगु अन्न स्वयेक पात धायेवं थुपिं मदया वनी ।
भम्बः
स्वांया रस त्वनीम्ह जीव । ग्वारा लाइ, पपू दइ । त्वाथय् चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । उखें थुखें ब्वयाः स्वांया रस त्वं जुइ । ब्वइबलय् भुँइँइँ भुँइँइँया सः पिकया जुइ । बाखनय् कामारु कामाक्षं बुंगद्यः हःबलय् भम्बःया रुपय् कलशय् तयाः हःगु धकाः न्ह्यथना तःगु दु ।
भुजिं
चाकुइ भुनीपिं की । चिकिचाधिकः जुइ । पपू दइ, ब्वये फइ । प्यका ल्हाः दइ । नये त्यलकि स्वँ पिकयाः स्वथं तिकाः नइ । चाकु दुथाय् हय्हय्कयाः भुंवयेगु याइ ।
भुलकी
कन्दमूल व सकि नइपिं की । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । त्वाः छकूचा ह्याउँ थें जुइ । त्वाःया नापं धँवा निपु दइ । तुयू उनया जुइ । नाइसे च्वनी ।
म्हय् पाछि पाछि पाक ह्याउँसे म्हासुसे च्वंगु बाला दइ । स्वये हे बलासे च्वनी । छथासं हे ल्याखय् यक्व दइ । यक्व छक्वलं वाला वाला सनीबलय् घच्चायापुसे च्वनी । चाया तःलय् च्वंगु स्वां फकं आदिया सकि व कन्दमूल नइ । च्वः वइथासंनिसें नइगुलिं थुमिसं नःगु सकिइ मा बुयावये फइ मखु ।
मतकी
मतय् दाः वइपिं की । ब्वकी थें च्वनी । पपू दइ । उखेंथुखें ब्वयाजुइ । मतय् हय्भुना च्वनी । प्वाःचा मतय् दाइबलय् च्यानाः सी । चिप्वाःगुलिइ दाइबलय् मत हे नं सीयः ।
मय्की
प्वक व प्वक थ्वँय् दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुयाः तुइसे च्वनी । प्वक व प्वकथ्वँ फसं ह्वाकाः पुलां यानातल धायेव मय्की दाइ ।
माकःचा
जाः प्यनीम्ह की । म्ह ग्वाराचा व छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । म्हया छचाःलिं च्याका ल्हाः दइ । प्यनं सुका थें ज्याःगु का पिकयाः जाः प्यनी । ब्वया जुइपिं चिचीचा धिकःपिं कीचात, पति व भुजिं क्यंकाः नयेगु याइ । जाः मप्यनीपिं जातया माकःचात नं दु । चिकीचा ग्वारा जुइ । ल्हाः तुति ताताःहाकः जुइ । प्यनय् कं थें छाःगु छत्वाः दइ । लः सिलिसिलि दुथाय् ख्वाउँसे च्वंथाय् च्वनेगु याइ । लखय् नं ब्वां जुइफइ । वामा क्वःदयेकीगु फ्वसा (फंगस) नयेगु याइ ।
माय्बिलि
म्हालकाय्चा थें ज्याःम्ह जीव । अंगः सिलिं न्ह्याथाय् नं जुइफइ । मे ताःहाकः जुइ । बहनी पिहां वइ । मतय् वइपिं कीचात में तिकाः नइ । तिंन्हुइबलय् च्व तुलुक वयेकी । थ्वयात यलय् च्वम्हुलुचा धाइ ।
मिमिचा
मुंकातःगु धुलय् दाइपिं न्यायेयःपिं की । चिचीधिकः जुइ । काचाक्क मिखां खंके थाकुइ । थुमिसं न्यात धायेवं हिसे च्वनाः काचःकाचः वइ ।
मुस्याबालाकी
बालागु मुस्याया आकार वःम्ह की । म्हय् फुति फुति दइ । वाल्ल च्वंक ल्हाः तुति दइ । सियूपिं व छिरिबिरि उनयापिं यानाः निगू कथंया दइ । सियूपिन्के नीच्याफुति व मेगु उनयापिन्के खुफुतिं निसें भिंmनिफुति भिंmखुफुति तक नं दइ । मौसम क्वानावःलिसे खनेदइ । छथासं मेथाय् वनेत ब्वयावनेगु याइ । तापाक्क ब्वये फइ मखु । सियूपिन्सं बालिया हलय् च्वंगु रस त्वनाः स्यंकेगु याइ । छिरिबिरिपिन्सं फाकीचात नयेगु याइ ।
म्हालिकाय्चा
माय्बिलिचा थें ज्याःम्ह जीव । माय्बिलिचा सिकं तःधिकः जुइ । वयस्क जुल धायेव बाजातया छ्यनय् ह्याउँगु उन दयावइ । छेँ बाय् गः दयेकी मखु । झाःपाः दुथाय् च्वनी । बालिइ सइगु सि व सिसाफल नइ ।
लःकी
लखय् दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ, पपू दइ । हाकुहाकु धाइ, बरखामासं दाइ । लखय् लेहेंपुयाः च्वनी । लखं प्याःसां ब्वयेफइ । ल्याखय् यक्व दइ ।
लापाचा
छाकीया पूर्ण अवस्था । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः थी थी कथंया दइ । छाकीया गुण व स्वरुपकथं लापाचिया स्वरुप जुइ । छ्यं चिग्वः जुइ, छ्यनय् एन्टेना थें धस्वाःगु निपु सँ दइ । त्वाथय् चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । थुकिं स्वांया रस कायेगु ज्या याइ । म्ह त्याःचा चिनाः हाकःचा लाइ । म्हय् प्यपा पपू दइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु धू (पाउदर) दइ । धू थी थी उनया जुइ । गज्याःगु उनया धू दत पपू नं अज्याःगु हे उनया जुइ । थी थी कथंया उन दुपिं लापाचा छिरिबिरि खनेदइ ।
ल्वहंबिलिकी
दुछाःकीया सुसुप्त अवस्थाबलय्या की । गजू लू थें क्वय् तत्याः व च्वय् चित्याः जुइ । तकि तकि लू थें जुयाः ह्याउँ म्हासु उनया जुइ । धंकाः ज्वन धायेव च्वका चाःचाःहुली ।
ल्हुकुचा
चिचीचाधिकःपिं तिछुँ थें ज्याःपिं जीव । त्वाः च्वामुसे च्वनी । द्यां ह्वतय् च्वनी । त्वाथय् ग्वाय् थें सँ दइ । फसि तुसिपुया बास ताइ । चाया तःलय् च्वंगु जूसां म्हुयाः नइ । द्यःने नौ तयातल धायेव नइ मखु ।
सपानि
चिचीचाधिकःपिं इमू । वाल्लइल्ल जुइ । यानंनिसें खंके थाकुइ । चिचीचाह्वःगु ह्वतं नं जुइ । चाकुगु नसाय् हय्हय् भुनाच्वनी ।
सि
हि त्वनीपिं की । मनूतय्के दाइ । म्हसि व छ्यंसि यानाः निगू कथंया दइ । म्हसि तुइसे च्वनी, छ्यंसि हाकुसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । हि त्वनेत स्वथं ती । सिया खेँय्यात ससि धाइ ।
सिँकी
सिँ म्हुइम्ह की । बःचात्याः जुइ, हाकुसे सीसे च्वनी । त्वाः च्वामुइ । ततःग्वःगु सिँ म्हुयाः दुने दुने नयाः भ्वाभः याइ । पिनं खनेदइ मखु । फायेबलय् जक खनेदइ ।
स्यःकी
माया स्यः नइम्ह की । तुइसे सीसे च्वनी । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । छाःगु न्हिप्यं छत्वाःचा दइ । थुमित खतरा जुल धायेव न्हिप्यनं ती । थुमिसं तीगु हीसे च्वनाः स्याइ ।
स्वंकी
लहरा वनीगु मायागु च्वतय् तीम्ह की । चिग्वःगु मुस्याग्वः बःधिकः जुइ । चिकिचाहाकःगु पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । चा रंगया जुइ । म्हुतुया थासय् स्वँ दइ । भुति, घ्यःसिमि आदिया क्यातु क्यातुगु च्वतय् तियाः रस त्वनेगु याइ । थुमिसं तिल धायेव च्वः गनावनी । ल्याखय् यक्व दइ मखु । निम्हप्यम्ह दत धायेव हे यक्व स्यंकेफइ । छुं भचा खतरा जू थें जुल धायेव चाय् कुथुं वनाः सुलाबी । कुथुं वनेन्ह्यः हे खंकाः फयाकाये फःसा जक थुमित मदयेका छ्वये फइ ।
हा
स्वांया रस कयाः नइम्ह की । कस्तिहा, कँय्पुँइचाहा, क्वंचाहा व बँहा जातया दइ । ग्वारा लाःगु प्वः दयेकाः च्वनेगु याइ । थुकियात हाप्वः धाइ । हाप्वःपतिं लानिहा छम्ह, च्याम्ह झिम्ह मिजं हा व यक्व ज्यामि हा दइ । रानीहां खेँय् थ्वयाः हाया ल्याः यक्व दयेकी । दुहां पिहां जुइत प्वलय् ह्वःचा ह्वःचा दयेका तइ । म्हय् छज्वः पपू दइ । म्हुतुइ स्वँ छहाकः दइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वँथं तियाः स्वांया रस कायेगु याइ । छ्यनय् धस्वाना च्वंगु सँ निपु दइ । थुकिं हाप्वःनाप स्वापू तयाच्वनेगु याइ । स्वापू दुथाय् तक ब्वइ, मन्त धायेवं अनं उखे वनी मखु ।
है
न्हय्बि थें ज्याःम्ह की । न्हय्बिसिकं भचा तःधिकः जुइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । हाकःचा लानाः फालाचिं थें जुइ । सियू ह्याउँ उनया जुइ । वाब्वय् दाइ । लयाहयाखतंया वाय् दइ ।
नेवाः समाज कुबेरयात उत्तर दिशाया रक्षक, धन सम्पत्ति, समृद्धिया चिंया रुपय् कयातःगु दु । लक्ष्मीकुन्हु लक्ष्मी नापनाप वाया द्यःने जाकिचुंया धन कुबियाच्वंम्ह कुबेर दयेकाः पूजा याइ । कुबेरया निपा ल्हाः मध्ये छपा ल्हातं अंकुश व मेगु ल्हातं गदा ज्वनी । गबलें सिंहयात गयाः सँप्वाँय् ज्वनाः त्याःगु आभास क्यनाः मेगु ल्हातं नवःचां हिरामोती ल्ह्वयाच्वंगु ब्वयातःगु दु । कुबेरयात यक्षकुलया जुजुया रुपय् हिन्दू व बौद्ध नेवाःतय्सं विश्वास यानातःगु दु ।
महाद्यः व पार्वतीया तःधिकःम्ह काय कार्तिकेयया मेगु नां कुमार खः । चन्द्रमासया तिथि कथं तछलाथ्व षष्ठीकुन्हु सिथिनखः हनिगु नेवाःतय् परम्परा खः । थ्व हे सिथिनखःया झ्वलय् कुमारया धलिं लुइगु (न्हवं)या लिसें पुजा यायेगु चलन दु । येँया न्हूघलय् कुमारया द्यःछेँ दु । थ्व सिथिद्यः सिँयाम्ह खः । द्यःछेँया न्ह्यःने च्वंगु कुमारमण्डपय् तछलाथ्व तृतीयाकुन्हु बहनी थसिया नेमकुल व पाःलाःपिं (श्रेष्ठ थरयापिं) पाखें पुजा यानाः धलिं लुइगु (न्हवं) ज्या क्वचायेकी । चौथीकुन्हु नेमकुलपाखें लंपुं छायेगु ज्या सिथिनखःया बहनी तक क्वचायेकी । व हे बहनी द्यःछेँया क्वय्च्वंगु देवफल्चाय् आचाजु व राजोपाध्यायं होमया लिसें आठ कर्मया ज्या क्वचायेकाः द्यःयात वसः व तिसां तीकाः पुजा याइ । कन्हय्कुन्हु सुथय् सकल नेवाःतसें कुमार द्यःयात सिथिद्यः कथं माय्, मू, कःसूया वःया लिसें चतांमरि तयाः पुजा याइ । थःपिनि नं वः तयाः भ्वय् नइ । न्हापान्हापा सप्तमिकुन्हु फल्चाय् तयेधुंकाः खतय् ज्यापु समुदायया छम्ह मनू च्वनाःलि खःयात ल्ह्वनाः अट्कोनारायणय् यंकीगु खः । अन बलम्बुयापिंसं बाजं थानाः पुजा बीधुंकाः न्हूघः, लगं, ब्रम्हत्वाः, ह्यूमत, कोहिति, भिंद्यःत्वाः, मरु, देशय्मरुझ्याः, त्यंगः, वास्याःद्यः, असं, जनबहाः, वंघः जुयाः हनुमानध्वाखाय् थ्यंकाः तलेजुया पुजा फयाः हानं अट्कोनारायण जुयाः न्हूघःया द्यःछेँय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकीगु खः । आः पुजाय् सहभागि जुइपिं व खः क्वबीपिं मदयाः द्यःछेँया क्वसं खतय् द्यः ब्वयाः जात्रा समापन यानाच्वंगु दु । नेवाःतय् देपुजाया तिथिमिति ल्वःमंपिंसं थुगु हे दिनयात देपुजाया दिन नालाः देपुजा हनेगु नं यानाच्वंगु दु । दच्छिया दुने मदुपिं छेँजःया लुमंतिइ सद्गतिया कामना यासें १०८ प्वाः देवा च्याकेगुया लिसें मुद्दा मामिलाय् फैसला मजुया च्वंसा, परदेश वनाच्वंपि सुंनाप स्वापू मदयाच्वंसा व ल्वचं फायेकेत नं थ्व सिथिद्यःयात ताःहाकःगु इताः च्याकाः पुजा यायेगु चलन अझं दनि ।
कुमारी द्यःयात देय्या रक्षक, शुभ लक्षण द्यः कथं पुज्याइ । नेपाः गालय् नेवाः बस्ती दुने गणेद्यः थापना याःथें कुमारी द्यः नं थापना यानाः पुज्याना वयाच्वंगु दु । त्वाः त्वाः पतिकं थःथःगु लागाय् प्यकुंलाःगु गालय् ख्येँय् बांलूगु ल्वहं बछि थुनातःगु दइ, उगु ल्वहंयात कुमारी द्यः व कुमारीगाः नं धाइ । थज्याःगु ल्वहं छगः निसें गुंगः तक खनेदु । न्यागः ल्वहं थुनातल धाःसा पञ्चकुमारी धायेगु याइ । मरुइ भौक्यब, कोपरा क्यब व महाबतिइ प्यम्ह थथे कुमारीगालय् कुमारी थापना यानातःगु दु । क्वंसिमा क्वय् कुमारी बाय् च्वनाच्वंगु दइ धयागु नेवाःतय्गु मौलिक परम्परा कथं क्वंसिमायात कुमारी द्यः धकाः पुज्यायेगु जक मखु, ल्वहंग्वारा स्वनाः पुज्याना वयाच्वंगु दु ।
महायानी व बज्रयानी बौद्ध परम्पराय् कुमारीयात बज्रदेवी, बज्रजोगिनी, आदिस्त्री शक्तिदेवी कथं पुज्याइ । बज्रयानीतय्स. कुमारीयात काय (म्ह), वाक (बोलि) व चित्त (आत्मा)या आत्मसम्मिश्रण धायेगु याइ । बौद्धतय्सं ततःधंगु पुजा, जन्मनिसें मृत्यु संस्कारतक कुमारी पुज्यायेगु याइ ।
कुमारीयात सद्यः, हिन्दूतय्सं तलेजु भवानी भाःपी । स्वनिगःया लाय्कूया कुमारीपिं तलेजु भवानीया प्रतीक खः । ह्याउँख्वाःम्ह कुमारी द्यःया बाहां म्हय्खा खः । थीथी गंप्याखं, द्यःप्याखनय् कुमारीयात कौमारी कथं पुज्याइ । कुमारीया म्हय् अष्टमातृका गण (अजिमापिं) बिज्यानाच्वंगु दु धाइ । येँयाःबलय् पिदनीगु किलागःया दीप्याखनय् कुमारीं दैत्ययात क्वःथइ । श्वेतकालीया म्ह्याय् कुमारीया मतिनामि दैत्यराजं अन्याय, अत्याचार याःगुलिं अजिमापिंसं कुमारीयात शक्ति बिल । श्वेतकालिं पाल्हातय् थ्वँ दयेकाः त्वंकाः कुमारीयात स्याकेबिल । थथे देय् व जनताया निंतिं थः मतिनामि स्यानाः ब्याहा मयासे कुमारी जुयाच्वंगु किंवदन्ती नं न्यनेदु । १३ गू शदीनिसें बहाबहिलिइ मिसामचायात कुमारी द्यः कथं पुज्याना वयाच्वंगु सीदु । नेवाः समाजय् जा नकेधुंसांनिसें इहि मयाःतले मिसामस्तय्त प्राचीनकालंनिसें पुज्याना वयाच्वंगु दु । स्वनिगलय् येँ, यल, ख्वप, लाय्कू व बहाबहिलिइ शाक्य बज्राचार्यया म्ह्याय्मस्तय्त कुमारी द्यः कथं थापना याना वयाच्वंगु दु ।
तलेजु भवानीया रुपय् ख्वपय् जगज्योति मल्लं यलय् सिद्धिनरसिंह मल्लं व येँय् अमर मल्लं कुमारी थापना याःगु धाइ । येँय् बसन्तपुरय् थःगु राज्यभोग अप्वयेकेत जुजु जयप्रकाश मल्लं कलात्मक कुमारी छेँ दयेकाः कुमारी थापना यानाः येँयाःबलय् कुमारी खः सालेगु नं यात । ख्वपय् लाय्कू कुमारी, एकान्त कुमारी, यलय् लाय्कू कुमारी, बुंग कुमारी, पुञ्चली व लेले कुमारी, येँय् लाय्कू कुमारी, किलागलय् वनेमा कुमारी —ज्यापु जातियाम्ह), तानाबहालय् भगवती रुपी कुमारी (ज्यापु जातियाम्ह), चाबही कुमारी, तोखा कुमारी, क्वाःबहाः व मूबहाःयाम्ह पुलांम्ह कुमारी धाइ ।
येँया लाय्कू कुमारी म्हं मफुत धाःसा मूबहाः व क्वाःबहाःया कुमारी पुज्यायेमाः । सकल कुमारीपिंत न्हिंन्हिं सुथय् नित्यपूजा याइ । येँया लाय्कूया राष्ट्र कुमारीयात राजेपाध्यायतय्सं हिन्दू परम्परां व आचाःजुतय्सं कुमारीयात आगमय् तयाः नित्य पुज्याइ । अथे हे यंलाथ्व द्वादशीकुन्हु मोहनिया स्याक्वत्याक्व व चालंकुन्हु तलेजुया मू चुकय् यंकाः तान्त्रिक पुजा याइ । जन्माःद्यःया न्हवं, गुंपुन्हिया क्वाति फ्वयेत व मिलापुन्हिकुन्हु चांगु नारायणया जात्राय् हनुमानध्वाखाय्, घोडेजात्राय्, पचली भैरव जात्राय् कुमारी मदयेकं मगाः । ख्वपय् बिस्काः जात्राय्, यलय् बुंगद्यःया भोटो क्यनीगु जात्राय् कुमारी मदयेकं मगाः । भ्वँतया चण्डेश्वरीयात व येँया मय्ति अजिमायात नं कुमारी कथं पुज्याइ । दँय्दसं भ्वँतय् व येँय् बालकुमारीइ कुमारी पुजा धकाः मिसामस्तय्त पुज्याना वयाच्वंगु दु । गुम्ह गुम्हसिनं बुदिंबलय् छम्ह निसें तःम्ह बिजोर कथं मिसामचायात कुमारी कथं पुज्यानाच्वंगु दु ।
अथेहे मोहनिबलय् आगमय् आगंद्यः पुज्याये न्ह्यः थः म्ह्याय्मस्तय्त कुमारी कथं पुज्याइ । श्राद्धबलय् भिनामस्तय् म्ह्याय्मस्तय्त कुमारी कथं पुज्यायेगु चलन नं दु । थीथी नखःचखः, येँयाःबलय् गातिलाः धकाः बसुन्धरादेवीया धलं दनेबलय् द्यःया स्वपाः ख्वाः मध्ये छपाः कुमारी व कन्हय्कुन्हु नं फ्यनेत कुमारी पुज्याइ । सुनानं म्हुतुं हि ल्ह्वल, न्हासं हि वयेगु मदित धायेवं कुमारीया दोष धकाः कुमारी पुज्याइ । कुमारी पुजाय् ह्याउँकापः, ह्याउँगु पुरि, ह्याउँ सिन्हः, ह्याउँगु स्वां, हँय्ख्येँय्, समय्बजि धाला तयाः पुज्याइ । गं प्याखनय् कुमारीयात झ्यालं हँय् ब्वयेकाः हयेगु चलन दु ।
येँया क्वःने लागाया जोशी देगलं (जैसीदेगः) ह्यूमत वनेगु झ्वलय् ३५० मिटर क्वय् जवपाखे कुसांबहाः दु । थ्व बहाः क्वसांबहाःया कचा बहाः खः । थ्व बहालय् पूर्वाभिमुख बैरोचन बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । द्यःया क्वसं तयातःगु शिलापत्रय् ने.सं. ८६५ य् संघया शाक्यभिक्षु चक्रपतिदेवं तःगु न्ह्यथनातल । थ्व क्वाःपाःद्यया मू लुखा फुसय् तोरं तयातःगु मदुसा च्वय्या ब्व मनू च्वनेगुकथं छ्यलाबुला याना वयाच्वंगु दु । क्वाःपाःद्यया न्ह्यःनेसं निम्ह ल्वहंया सिंह दु ।
न्ह्यःने चिभाःद्यः व जवपाखे मन्दःपाः तयाः तल । थ्व बहाःया संघसदस्यत लगभग थ्व थासं पिने हे पिहां वंगु अवस्था दु ।