खा पंछिकथं म्हसीका दुपिं प्राणि खः । थुपिं थी थी कथंया दु । यक्व ब्वयाः तातापाक वनेफुपिं नं दु । म्ह्व जक ब्वयेफुपिं नं दु । बँय् हे जक च्वनाः म्वानाच्वनीपिं नं दु । बन जंगलय् च्वनाः तुतिं खिनाः त्वाथं मालाः की–काय् जक नयाच्वनीपिं नं दु । मनुखं लहिना तइपिं जातया खा नं दु, मनूया किपा हे खंके मयःपिं नं दु । फोहरय् जक च्वनाः जीविका यानाच्वनीपिं खा नं दु । थी थी कथंया खायात थी थी कथं मूल्यांकन यानातःगु दु । गुम्हं खात पिहां वयाः ब्वयाजूगु खन धायेव वा वइगु संकेत याइ । गुम्हं खा पिहां वयाः हाल धायेव मभिं जुइगु संकेत जुइ । पिहां वइबलय् पुनाहइपिं खा नं दु । खाया पायात हे सांस्कृतिक ज्वलंया रुपय् छ्यलातःगु नं दु । देखा दुपिसं व देपुजाय् दुकाये मज्यू यानातःपिं खा नं दु ।
क्वलःखा
यक्व च्वं च्वं ब्वयेफुम्ह खा । गिद्धसिकं भचा तःधिकः जुइ । तातापाक नं ब्वयावने फइ । बथां बथां जुयाः ब्वइ । ब्वइबलय् अंग्रेजि आखःया भि (ख) आकार वयेक ब्वइ । मुख्यम्ह दकलय् न्ह्यःने च्वनी । चिकुला वइथे जुइगु बखत यंला कौलां दक्षिणपाखे वनी । चिकुला फुइगु बखत चिल्ला चौलां उत्तर वनी । वनेगु दिशा तंगु अवस्थाय् चाःचाःहिलाः दिशा लुइकी । ब्वब्वं हालावनी । यक्व हालीगुलिं कालांकुलुंया सः वः थें जुइ । अथे जुयाः थुमित कालांकुलुं नं धायेगु याइ ।
खुखा
झाःपाः व झ्याम्म च्वंथाय् च्वनीम्ह खा । तःधिकः जुइ मखु । बखुंसिकं भचा चीधिकः जुइ । सियू हाकु उनया जुइ । ल्याखय् यक्व दइ मखु । नाकं ब्वयेफइ मखु । भचा भचा लः दुथाय् नं चुल्ल्ल चुल्ल्ल जुयाः यक्व ब्वाँय् वनेफइ । ताहाः, छुँ आदिं स्यंके मफयेक लः दुथाय् वाब्वय् स्वः दयेकाः खेँय् थ्वइ । खेँय् चिग्वः जुइ । निवाःत्या स्ववालं खेँचं मचा पिहां वइ । पिहां वयाः भचा जायेवं हे मचा ब्वां वनेफइ । थुमिगु खेँय् हयाः कुकुच्वंम्ह खायात खासा ब्यूसां थ्वयेवं बिस्युं वनी ।
गुँखा
गुँइ च्वनीम्ह खा । कालिज व लुँइचे नं धाइ । स्वयेबलय् सादा खा थें हे च्वनी । ब्वये फइ । झाःसिमाय् स्वः दयेकाः च्वनी । त्वान्नाः सीसे हाकुसे जुइ ।
चिखा
मदेशपाखे दइम्ह खा । भुयू उनया जुइ । बथां बथां जुइ । छम्ह वंथाय् मेपिं नं वनेगु याइ । तजायेक तिंन्हुइ फइ मखु । थुमिगु खेँय्ख्वला छानाः बल्लाइ ।
भुजिंखा
फोहर थाय् ध्वंप्वालय् च्वनीम्ह खा । सादा खा थें हे च्वनी । ध्वंप्वाः व साःगाः दुथाय् दयेगु याइ । चिकुलां सिकं ताल्ला व वा वयाच्वनीगु इलय् जःखः सुं मदुगु आभास जुल धायेव पिहां वयेगु याइ । फोहरय् दाइपिं कीत नइ । न्याक्क ब्वाँय् वनेफइ । काचाक्क खंके फइ मखु । सुं वःगु आभास जुलकि किचः छकूचाय् नं सुलेगु याइ । फोहर दुथाय् च्वनीगु जूगुलिं थुमिगु सासः तकं फोहर जुइ । थुपिं पिहां वइबलय्इमिगु सासलं कल धायेव म्हय् काचः काचः व चातः चातः नं वयेयः ।
भुलूखा
न्हिनय् मिखां मखनीम्ह खा । सीसे च्वनाः तुयू च्याः दयाः छिरिबिरि खनेदइ । चान्हय् पिहां वयाः नसा मालाः नइ । छुँ, ताहाः आदि वालावाला सनाच्वंपिं नइ । थ्व हालकि मभिनी धाइ ।
म्हय्खा
जंगलय् च्वनीम्ह खा । भौ हाले थें हाली । पपू दइ, ब्वये फइ । ताहाः की आदि नइ । बाजातया न्हिप्यंया पा ताःहाकः जुइ । पाय् मिखा थें च्वंक बुत्ता दइ । थुमिगु पायागु बास दुथाय् माय्बिलि, ताहाः, कीत आदि वइ मखु । नेवाःतय् संस्कृतिइ म्हय्खापा यक्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दु । जंक्व व थाकुलिं लुइगु पुजा याइबलय् कलशय् म्हय्खाया पा छपा नं तयेगु याइ । गथांमुगःकुन्हु लुखा फुसय् म्हय्खाया पा तयाः स्वख्वः दुगु नकिं तायेगु याइ ।
सादाखा
छेँय् लहिना तइपिं खा । हन्ताः जूगु अन्न छगः निगः वांछ्वये म्वायेक नकेगु याइ । चुक ननिइ त्वःतातइ । बहनी दुकाइ । यँयाःबलय् सवःद्यः वइबलय् लँय् खा खनकि लानाकाइ । बाजंसः ताल धायेव खा निं दुकायेगु याइ । माखां थ्वइगु खेँय् नखःचखःबलय् ज्या काइ । ग्वंगः हालकि सुथ जुल धकाः सीकी । भाका यानाः नं ग्वंगः लहिना तइ । अज्याःपिं ग्वंगः छुं नं मेगु ज्याय् मछ्यसे उपयुक्त पर्वय् लाकाः भाका पुरा याइ ।
सुपिंखा
आकासय् ब्वयाजुइपिं खा । चखुंचा बःधिकः जक जुइ । न्ह्याबलें वइ मखु । ता थिनावइगु बखतय् द्यः ख्युंइबलय् गनं वः गनं वः जुइक वइ । बथां बथां दइ । इखुंचा थें उखेंथुखें ब्वयाः कीत लानानइ । ब्वब्वं चीसलं पियां पियां सः वयेक हाली । थुपिं वल धायेव निन्हुप्यन्हुं वा वइगु अनुमान याइ । थुमिगु हाःसः ताल धायेव ब्वहःत ब्वयावयाः लितुलिनाः लानाः नइ । बाचा फपुल धायेव गन वं गन वं जुइक वनी ।
सँय्खा
यक्व तःधिकः जुइ मखुम्ह खा । त्वान्नाः गुँखाया थें सीसे हाकुसे च्वनी । बल्लाः खनेदयाः फुर्ति दुम्ह थें जुइ । खेँय् यक्व तग्वः जुइ मखु । ला तिख्खर जुइ ।
स्वँखा
स्वँ दुम्ह खा । तःधिकः जुइ । ग्वाथ्या ग्वाथ्या जुयाः यक्व ब्वांवने फइ मखु । बाजातयाके न्हासय् स्वँ दइ, माजातयाके न्हासय् छकूचा जक ह्याउँक दइ ।
लिच्छिबी जुजु धर्मदेवयापाखें सर्वसाधरण जनताया सेवाया निंतिं धकाः दयेकेब्यूगु हितिइ लः महायेवं लाय्कूया आचाजु, जोशी व पुरोहिततय्सं सल्लाह ब्यूगु कथं छगू भिंगु साइतय् स्वीनिता लक्षण लाःम्ह मनूया भोग बीमाःगु जुल । थुकिया निंतिं छन्हु चान्हय् थःहे सुनां मसीक हितिया न्ह्यःने थसःपाःवन, जुजुया काय् वयाः चुपिं पालाः हितियात नरवलि बीवं छक्वलं लःहाल । नारायणहितिया सम्बन्धय् थ्व छपु अतिकं बय्बय् जुयाच्वंगु लोककथन खः । इतिहासकारपिनि धापू कथं थःहे अबुया नरवलि ब्यूम्ह मेम्ह सुं मखु लिच्छिबी ईया अतिकं नांजाःम्ह जुजु मानदेव खः ।
अज्ञानतावश थः अबुया हत्या यानागुलि पस्ताचायाः बज्रयोगिनीस तपस्याय् च्वंबले पितृहत्याया पापंमुक्त जुइगु खःसा बौद्ध चैत्य धकाः अलौकिक शक्तिया निर्देशन जुल, थ्वहे निर्देशनया पालनायासें जुजु मानदेवं खास्ती स्तूप दयेकेबिल ।
गोपालराजवंशावलीस श्रीमानदेव ..तैन…गुंविहारशिखरे तपःकृतम् । तपः प्रभावान्महाचैत्यमूत्यद्यते प्रतिष्ठितश्च धकाः च्वयातःगु विवरण कथं मानदेवं खास्ती स्तूप दयेकेब्यूगु धैगु धापुतिइ आपालं ऐतिहासिक यथार्थ ज्वःलाःगु खनेदु । थ्व ल्याखं खास्ती स्तूप न्यागूगु शताब्दि जःखः धस्वागु जुइमाः । यद्यपि गुगुं शिलालेख वा दसि लुयावःगु मदु ।
स्तूप दयेकूगु इलय् तःदँतक वा मवः । हिति, बुँगाः, पुखू व खुसितकं सुनावन । सुथय् सुथय् सर्गतं गाइगु खसुति लः मुंकाः तःदँ बिकाः दयेके क्वचाःगु जूगुलिं थुकियात खसुति स्तूप वा खास्ति स्तूप धाःगु धैगु लोकख्यान दु ।
मेखे सँदेयपाखे धाःसा थुगु स्तूपयात कयाः थःगु कथंया लोकख्यान न्यने दु । छम्ह सँमिनियात कश्यप बुद्धया अस्थि तयाः स्तूप दयेकेगु इच्छा जुल, थुकिया निंतिं माःगु थाय् माल धकाः जुजुयाके फ्वंबले गुगुनं कथं थाकु मचासें अःपुक जुजुं अनुमति बिल । अले उगु थासय् थुगु स्तूप दयेकेगु जुल । अःपुक जुजुया म्हुतुं बचं चुलिब्यू अर्थात सँय् भासं जारुङ्ग खासोर खः, थ्वहे बाखंया लिधँसाय् सँदेय्यापिन्सं खास्तिया जारुङ्ग खासोर धायेगु यानाच्वंगु खः धाइ ।
स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्गु स्थापत्यकलाया गुगु च्वन्ह्यागु प्राविधिक ज्ञान दु उकिया छगु अतिकं च्वछायेबहःगु भौतिक संरचना खास्ति स्तूप खः । थ्व नेपाः देयया दक्कले तग्वःगु स्तूप खः, अले विश्वया न्ह्यथनेबहःगु बौद्ध संरचना मध्ये छगू खत । थुकिया जाः ३६ गू मिटर दु, थुकिया चाः १०० मिटर दु ।
बज्रयानी तान्त्रिक मान्यता कथं थुगु स्तूप श्रीयन्त्र आकारय् मण्डला स्वरुपय् धस्वाकातःगु जुल । धार्मिक आस्था कथं क्वय्या ब्व पृथ्वी तत्वया प्रतीक खःसा, तइस्से गोलाकार ब्व लः तत्व, अले तंगि तंगि फय् वा वायू तत्व जुल । दक्कले च्वय् छत्र वा कुसा शून्यया प्रतीक खः ।
झिंस्वंगू तंगि निर्वाण प्राप्तिया निंतिं पूवंकेमाःगु लँपु खः । गजू धाःसा पर्वतराज सुमेरुया स्वरुप खत । प्यखें दुगु ध्यानी मिखा निगः प्रज्ञा अले हर्मिका आर्य अष्टाङ्गमार्गया संकेत जुल ।
स्तूप दुहाँवने थाय् पश्चिमपाखे खास्ति अजिमाया देगः दु, थुगु देगः खास्ति स्तूप सिबें न्हापायागु धाइ ।
सँदेय् चिनिया लाल सेनाया नियन्त्रणय् वने धुंकाः सन १९५९ लिपा आपालं सँय्त शरणार्थी कथं नेपाः वल, अले उप्वm थुगु खास्ति जःखः च्वनेगु यात । आः सँय्तय्सं दयेकूगु थ्यं मथ्यं ५० गू बौद्ध गुम्बात थन जःखः दयेधुंकल ।
यँेया झिंखुगू शाक्यसंघया बही दुने दुथ्याकातःगु छगू ऐतिहासिक थाय् खः– खुसिबही । बिष्णुमती खुसिनापं लाःगुलिं थ्व बहीया नां हे खुसिबही जूवंगु अनुमान दु । संस्कृतभासं थ्व बहीयात नदीसंगम महाविहार धयातल । नारदस्मृतिइ थ्व थाय्यात ‘खुसिबहिरी’ व गोपालराज वंशावलीइ ‘खुरिवहिल’ धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । येँया बहाःबहीमध्ये नगरं पिने (खुसिपारी) पलिस्था यानातःगु थ्वहे जक छगू बही खः । थौंकन्हय् थ्व बही यँे महानगरपालिका वडा नं १३या टंकेश्वर, ताहाचः लागाय् लाः वः ।
ऐतिहासिक पक्षकथं थ्व बही गुबलय् पलिस्था यात धयागु स्पष्ट मजू । जुजु भाष्कर मल्ल (बि.सं. १७५७–१७७९)या पालय् वःगु तःभुखाचं यानाः थ्व बहीया क्वाःपाःद्य (गन्धुरी द्यः) विराजमान देगः क्षतिग्रस्त जूगु जुयाच्वन । उगु इलय् पोँ त्वाःया कुटु भारो नांया मनुखं जिर्णोद्धार याकूगु धकाः न्ह्यथनातःगु छगू ल्वहंपौ क्वाःपाःद्यःया प्रवेशद्धारय् तयातःगु खनेदु ।
ने.सं. ६४६ पाखे पाल्पाया जुजु मुकुन्द सेनया फौजं थ्व बही दुने च्याक्वःतक आक्रमण यानाः मि च्याकेगु कुतः याःगु धाइ । तर च्याक्वलं असफल जुसेंलिं आक्रमणकारीत अथें लिहां वनाछ्वत । न्हापा थ्व थाय् नगरयात सुरक्षित यायेत दयेकातःगु सामरिक लागा जूगुलिं फौजं आक्रमण याःगु जुइफु । गोपालराज वंशावलीइ ‘खुरिवहिल’ पिने प्यम्ह डोय (सेना)त स्याःगु न्ह्यथनातल । विहारदुने निगः चिभाः दु । ने.सं. ८०३या छगः चैत्ययात स्वयम्भूया प्रतिककथं कयातल ।
क्वाःपाःद्यकथं भविष्यव्याकरण मुद्राय् विराजमान तथागत वोधिसत्व पलिस्था यानातल । विहार दुहां वनेगु मू लुखा लिक्कसं महांकाःद्यः व महामञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातल । मूलुखाया जवंखवं निम्ह सिंह व पूर्वाभिमुख गणेद्यःया मूर्ति पलिस्था यानातःगु खनेदु ।
बहीया दक्षिणपाखे चकंगु थाय् दु । थ्व थाय् न्हापा क्यब धाइ । जनबहाः, सबलबहाः, ओमबहाःया गुरुजुपिं थन देपुजा न्यायेकावइगु खः । थ्व थाय्यात आजुमाःख्यः धाइ । थन शिखरशैलीया निगः देगः दु । छगलय् बज्रयानीतय् तसकं हनेमाःम्ह चक्रसंवर व मेगु देगलय् वया कलाः बज्रवाराही विराजमान यानातःगु दु । थ्व आजुमाःख्यलय् दीपंखायाः जुइबलय् वये हे माःगु चलन दुसा दक्षिण कोलीग्रामया दीपंकर बुद्धपिंत सम्यक पर्वय् थन हयेमाःगु न्हापा प्रचलन दु ।
गुंपुन्हिबलय् थ्व बहीलय् ह्याउँगु ख्वाःया दीपंकर बुद्धलिसें थीथी द्यतः, चा व सिं दयेकातःगु ‘नये नकिं ज्या थकिं’या मूर्ति, वीरकुश महाराजया ख्वाःपाः (तेमां ख्वाःपा), लुँ छ्यलाः सँय् आखलं च्वयातःगु अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिताया निपू पाना, व सिद्धा नारोपाया धयातगु शंख थौंतक न प्रदर्शन याना वयाच्वंगु दु ।
थौंकन्हय् क्वाःपाःद्यया नित्यपूजा बहीया सर्वसंघ दुजःपिंसं पालंपाः यानावयाच्वंगु दु । थ्व खुसिबही व मरुबही दथुइ परम्परागत स्वापू नं दुगु खनेदु । निगू सर्वसंघया कुलपुत्रपिंत मंकाःकथं चुडाकर्म नं याइगु खः । थ्व ल्याखं निगू बहीदुनेया सम्बन्ध तसकं क्वातू । उकिं दँय्दँसं भाद्रनिसें फागुन तक न्हय्ला मरुबहिलिं खुसिबहीया क्वाःपाःद्ययात व चैत्रनिसें श्रावण तक न्याला खुसिबहिलिं मरुबहीया क्वाःपाःद्यःयात न्हियान्हिथं नित्यपूजा यायेमाःगु नियम दु ।
विश्व सांस्कृतिक सम्पदाकथं दुथ्याकातःगु स्वनिगःया स्वंगू लाय्कूत मध्ये थ्व लाय्कू दक्कले तकू अले कलाकृति व भौतिक संरचनाया ल्याखं नं उलि विशेष खः । ख्वप नगरपालिकाया खौमाया ख्वप देय् ध्वाखांनिसें च्वय् तचपाः वनेगु तःधंछेँ बहाः तक लाय्कूया मूलागा खः । छगू इलय् थुगु लाय्कूदुने ९९ गू चुक दु धाइ, आः मुक्कं १५ गू जक ल्यं दनि । नब्बे सालया तःभुखाचं पाःताः जूगु आपालं संरचना हानं धस्वाकेगु मजुल । गुलिखे दुनावंगु संरचना इलय् ल्ह्वनेगु ज्या मजुल अले अथें पाःताः जुल । थ्वहे ख्वप लाय्कूया लागाय् निगू विद्यालय, प्रहरी कार्यालय, सामाजिक संस्थाया छेँ दयेकातल ।
ख्वप लाय्कू मुक्कं स्वब्वय् ब्वथलातःगु खत । क्वथु लाय्कू लागाय् पश्चिम सिथय् खौमा ध्वाखा अले उत्तरपाखे ब्यासित्वाः जुल । थुगु लागाया दक्कले महत्वपूर्ण सांस्कृतिक सम्पदा धैगु वसन्तपुर दरवार खः, जुजु जगतप्रकास मल्लया उजं कथं दयेकेब्यूगु थुगु दरवार भुखाचं क्वदये धुंकाः छय्मचा भूपत्येन्द्र्र मल्ल जुजु जूबले हानं धस्वाकल । थुगु दरवार गुतँजाः दुगु, थन दुने म्वःल्हुइगु थाय्, मनोरञ्जनया केन्द्र आदि नं दुगु धाइ । थ्वहे दरवारपाखें प्रभावित जुयाः गोरखाली जुजु पृथ्वीनारायण शाहं लिपा येँय नं उज्वःगु नौतले दरवार दयेकेब्यूगु खः । तर नब्बे सालया भुखाचं पाःताः जुल, थ्वहे थासय् धीर शम्सेरया उजनय् भुतूक्यब कथं ज्या काल, आः अन विद्यालय न्ह्याकातल । थुगु दरवारया चिं कथं जःखः ध्वाखाया निम्ह ल्वँह सिंह अले उग्रचण्डी व उग्रभैरवया मूर्ति जक ल्यं दनि ।
दथु लाय्कूया मूब्व धैगु न्हाय्कंझ्याः लाय्कू खः । उगु इलय् नेपालय् गनं नं न्हाय्कंया प्रचलन मवःनि । मुस्मां बादशाहपाखें उपहार कथं बियाहःगु न्हायकं तयाः थुगु दरवार दयेकूगु खः, गुगु नेपालय् दक्कले न्हापा खत । पिने तःतःधिकःपिं सिंह दुगुलिं थुकियात सिंहध्वाखा लाय्कू नं धायेगु याः । थनदुने मालतिचुक नं दु, गन लुँहित नं दुगु खः, आः खुया यनेधुंकल । जुजु भूपत्येन्द्र्र मल्लं दयेकेबीगु थुकिया संरचना थुनाः धीर शम्सेरं युरोपिय शैलीया लाल वैठक दयेकुगु जुल ।
न्ययेन्यापाझ्याःया लाय्कूछेँ ख्वपदेया जक मखु मुक्कं नेपाःया स्थापत्यकलाया छगू दसि कथं खः, थ्व नं दथु लाय्कु लागाय् दु । भूपन्द्रेमल्ल जुजु जुयाच्वंगु इलय् थुगु लाय्कूछेँ धस्वाकूगु खः ।
थ्वहे लाय्कूछेँया मातं तल्लाय् छकू तहाकःगु क्वथा दु, न्हापा न्हापा थुगु क्वथा जुजु लानिपिं च्वनीगु जुइमाः । थनया दक्कले तःधंगु विशेषता धैगु अंगलय् च्वयातःगु रगीन किपा खः । मुक्क २.१ मिटरया थुगु किपातय् दथुइ तका ल्हा व यक्व छ्योंग्वः दुम्ह विश्वरुपया अतिकं आकर्षक आकृति च्वयातःगु दु, अले मुलय् शक्तिया रुपय् पार्वतीयात फ्येतुका तल । नापनापं किपाया सिथय् लाक्क च्वंम्ह कलाकारया नां ख्वप याछेँया चित्रकार धकाः नं च्वयातःगु दु । सन् २००१ स अध्ययेता पुरुषोत्तम लोचन श्रेष्ठपाखें दुवालस्वःबले उगु किपातय् विश्वरुप शिव धैम्ह जुजु भूपत्येन्द्र मल्ल थःहे अले मुलय् तयातःम्ह पार्वती धैम्ह लानी विश्व लक्ष्मीयात नालातःगु तथ्य किपातय् च्वयातःगु नांया लिधँसाय् म्हसिकेगु ज्या जूगु खः । विज्ञपिनि धापू कथं थ्व नेपाःया अंगः किपात मध्ये दक्कले च्वन्ह्यागु खत ।
ख्वप लाय्कूया मेगु अतिकं आकर्षक कलाकृति धैगु लाय्कूया मूचुक दुहाँवनेगु मूलुखा खः , गुगु लुँध्वाखा कथं नांजाः । जुजु रणजित मल्लया उजनय् थ्व लुँध्वाखा दयेकूगु खः ।
लुँध्वाखाया पाय्छि न्ह्यःने बज्राशन व अन्जली मुद्राय् च्वनाच्वंम्ह जुजु भूपत्येन्द्र्र मल्लया लुँया शालीक खः । ल्वँह थामय् पलेस्वां आसनय् दुगु थ्व मूर्ति उलिहे आकर्षक जू ।
दथु लाय्कूया अतिकं विशेष संरचना धैगु च्याम्हसिं देगः खः । च्याकूलाःगु थ्व देगः यथार्थय् गुम्ह द्यःया देगः मखु । यलया जुजु श्रीनिवास मल्ल थः पासा जगतप्रकास मल्लयात द्यछा कथं थुगु देगः धस्वाकाब्यूगु खः । धाइ लाय्कूयात पिनेया अशुभ व मभिंपाखें प्रतिरक्षा जुइमा धकाः तान्त्रिक मान्यता कथं थुगु देगः दयेकूगु खः धाइ । अथे हे न्ययेन्यापाः झ्याःया क्वसं दक्षिणपाखे मूलँपुया दथुइ हरिशंकर द्यःया देगः दनातःगु दु, उकिं थ्व देगःया मनूतय्सं लँपंदेगः धकाः नांबियातःगु दु ।
थथु लाय्कू लागाय् जुजु जितामित्र मल्लया शिलालेख दु, भागिराम धैम्ह मन्त्रीया इलय् द्यःपिनिगु भिं खनाः आपालं संरचना दयेकूगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । तर आः अन थीथी सरकारी ज्याकूत जक दु । राणा इलय् थन अदालत, मजिष्ट्रेट अफिस, विद्यालय आदि चायेकूगु खः ।
मूचुकय् जुजुपिनि कुलद्यः तलेजु दु, अथेहे जुजु खलःपिनि च्वनीगु लाय्कूछेँ दु ।
लाय्कू लागाय् दक्षिणपाखे दुगु ताहाः फलेचा संरचनागत ल्याखं उलिहे आकर्षक थुकिया काष्ठकला ज्वः मदु । दक्कले महत्वपूर्ण खँ धैगु गोरखा जुजुपाखें येँ देय् ल्हातय् लाके धुंकाः ख्वपय् शरणकाःवःम्ह येँ जुजु जयप्रकास मल्लयात पृथ्वीनारायणया ल्हातय् लःल्हानाबीगु खः वा छु यायेगु धैगु सम्बन्धय् उब्लेया ख्वप जुजु रणजित मल्लपाखें ख्वप देय्या त्वाःनायःपिन्त सहलह ब्याकूगु थाय् थ्वहे ताहाः फलेचा खः । थ्व ल्याखं नं थुकिया बिस्कं महत्व दुगु जुल ।
थुगु लाय्कू लागाय् तग्वःगु गं, याताचपाः, विश्वनाथ देगः, सिलुमहाद्यः, यक्षेश्वर देगः, बच्छलेश्वरी, चारधाम, कृष्णदेगः, पूर्वेश्वर महाद्यः, फसिदेगः, गंगारानी नारायण देगः आदि सम्पदात दु ।
काशी भैरवनाथ देगः
ख्वप तःमारि त्वालय् न्यातपोल देगःया खवपाखे आयताकार प्यागोडा देगः दु, व काशी भैरवनाथया देगः खः । थ्व द्यःयात काशी विश्वनाथ धकाः नं धाइ । भैरवया मेमेगु देगः थें थ्व नं आयाताकार जुयाच्वंगु दु ।
देगःया पश्चिम स्वःगु मूलुखा थें च्वंगु थासय् स्वदुवाः लुखा दु । जवंखवं धातुया सिंह दुगु तसकं कलात्मक खनेदुगु थुपिं लुखा मध्ये दथुलुखाया च्वय् छेपु जक दुगु तोलं दु । थन मूलुखायात बछि यानाः च्वय्या ब्वय् कलात्मक तोरण व सिंह सहित दुथाय् बःचाधिकःम्ह भैरवया मूर्ति दु । जवय् खवय् च्वंगु लुखाय् ग्वाखं दयेकाः भैरवया मिखा व ल्हाः अले खिचाया सिजःपा छाय्पा तयातःगु दु । तर थ्व लुखा धाःसा मखु, थहां वनेगु लुखा लिउने दु ।
च्वय्या तँय् तिकिझ्याः तयातःगु दु । वयां च्वय् पौ दु । अनं च्वय्या तँय् न्यापाः झ्याः झ्वःलिक तयातयागु दु । आँय्पापौ दुगु थ्व देगलय् मुक्कं ५६ पु त्वानाःसिँ दु, गन अप्वः धयाथें मातृका द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दकलय् च्वय् झ्वःलिक गजू तयाः पताः ब्वयेकातःगु दु ।
थ्व द्यःयात विश्वनाथ धकाः नं धाइ । किंवदन्ती कथं छकः काशीया विश्वनाथ थन बिस्काः जात्रा स्वयेत वल । वयात थन छम्ह तान्त्रिक मिसां भैरव धकाः म्हसीकाः ज्वनेत्यन अले व जमिनय् दुसुनाः बिसिउँ वनेत्यन । अबलय् हे वयागु छ्यं त्वाःल्हानाबिल उकिं थन वयागु छ्यं जक दु । छ्यं जक दुम्ह भैरवयात आकाश भैरव धकाः पुज्यायेगु चलन येँय् नं दु ।
स्थानीय मनूतय्सं धाःसा थ्व द्यःयात नासःद्यः धकाः नं पुज्यायेगु याइ । बैशाखं जुइगु बिस्काः जात्राया तःधंगु रथयात्रा थन हे जुइ । भैरःद्यःया न्ह्यःने द्यःखः सालाः थःने वा क्वःने यंकेगु चलन दु । थ्व देगः जुजु जगज्योति मल्लं न्हापा छतँजाः यानाः दयेकातःगुलिइ जुजु भुपतिन्द्र मल्लं १७१७ य् पूर्ण रुप बियाः दयेकल । १९३४ या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं हानं जीर्णोद्धार यात । २०१५या भुखाचं खास हे क्षति मजूसां थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खः ।
क्वाछेँ भगवती देगः
ख्वप क्वाछेँ त्वालय् भगवती द्यःया देगः दु । तजाःगु फःया द्यःने छतँ जाःगु थ्व देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । थ्व देगलय् छखे खुल्ला दु । पिने न्ह्यःने आधुनिक बुट्टेदार टायल तिकातःगु दु ।
देगः आधुनिक यानातःगु जूसां थनया अष्टमातृका द्यःपिनिगु मूर्ति दुगु कलात्मक त्वानाःसिँ धाःसा झिंच्यागूगु शताब्दीयागु खः । दुने झिंच्याका ल्हाः दुम्ह दुर्गा वा महिषासुरमर्दिनीया तःधिकःगु मूर्ति दु । च्वय् आँय्पापौया पलिंचिनाः सामान्य गजू छुनातःगु दु । देगः गबलय् दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थन १७१३या अभिलेख लूगु ल्याखं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइगु अनुमान यायेछिं । सिथिनखःबलय् थन तःधंगु मेला जुइ ।
गोमरि गणेश देगः
गोमरि त्वाःया दुवातय् गणेश द्यःया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः अप्पां दनातःगु दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगलय् सिँयागु लुखा कलात्मक जू, अले लुखाया जःखः निज्वः ल्वहंया सिंह थनातःगु दु । दथुइ लुखा तयाः जवय् खवय् झ्याः पिकयाः च्वय् गं खायातःगु दु । लुखाया दथुइ सिँयागु कलात्मक तोलं दु । छखे जक अंगः तयाः स्वखें खुल्ला गर्भगृह दुने गणेशया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु, अले त्वानाःसिँइ गणेश व भैरवलिसें थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । अले दकलय् च्वय् सिजःपौ चिनातःगु दु । थ्व देगः वि.सं. १६५०य् दयेकातयेधुंकल धयागु थनया छगू अभिलेखं प्रमाणित यानाच्वंगु दु । थन बिस्काःबलय् जात्रा जुइ ।
चुपिंघाट पशुपतिनाथ शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय् ल्वहं व अप्पा छ्यलाः दयेकातःगु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । थ्व देगलय् प्यखेरं खुल्लागु लुखा दु अले हरेक लुखाया च्वय् ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय् तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय् प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः पलेस्वां भपुइकातःगु बांलुइक पौ दनाः देगलय् गजू छुनातःगु दु । थ्व दे
गः १८७९ य् हर्ष नारायण धौभडेलं दयेकूगु धइगु अभिलेख दु ।
चुपिंघाट नारायण देगः
ख्वप चुपिंघाटय् नारायणया प्यागोडा शैलीया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु दु । थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दु ।
अप्पां दनातःगु थ्व देगलय् सिँयागु कलात्मक लुखा दु । दुने नारायणया मूर्ति दु । त्वानाःसिँ सामान्य जूसां कुनय् कलात्मक कुंसल दु । दुने नारायणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्या तल्ला नं अथे हे दु, अले आँय्पापौया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः थबलय् दयेकूगु धइगु दसि बीगु शिलापत्र आदि अभिलेख छुं मदु । थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९३४ धुंकाः जूगु खनेदु ।
चुपिंघाट शिव देगः
ख्वप चुपिंघाटय् ल्वहं अप्पायागु न्हूकथंया पशुपतिनाथ शिव देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दनातःगु थ्व देगलय् प्यखेरं च्वंगु लुखाया च्वय् ल्वहंया छेपु दुगु तोलं दु । दुने ल्वहंया शिवलिङ्ग दु । च्वय् तजाःगु कार्नेस पिकयाः द्यःने प्यकुनय् प्यंगः बुर्जा तयातःगु दु । अप्पां दनाः गं बांलूगु पौ दु ।
बिस्काः जात्राबलय,् मोहनिया प्यन्हुकुन्हु, कतिंपुन्हिकुन्हु व सिलाचःह्रेबलय् थन मेला जुइ । थबलय् मनूत थन क्वसं च्वंगु हनुमन्ते खुसिइ म्वःल्हुयाः महाद्यः दर्शन याःवइ ।
जयबाराही द्यःछेँ
ख्वप तेखाचो त्वालय् जयबाराही द्यःया द्यःछेँ दु । लँसिथय् लाःगु थ्व संरचना सामान्य मनूतय्गु आवासीय छेँ थें च्वं । तर थुकिया लुखा झ्याःया उत्कृष्ट कलाकृतिया कारणं थ्व विशेष खनेदु । न्ह्यःने स्वदुवाः सिँया कलात्मक लुखा दु, प्रत्येक लुखाया च्वय् सिँया तोलं दु । अथेसां दथुया लुखा जक चायेकेगु यानातःगु दु । वयां च्वय् स्वपाः तिकिझ्यालय् नं अथे हे तोलं दु । वयां च्वय् स्वपाः तपाःगु व निपाः चिपाःगु यानाः न्यापाः झ्याः दु ।
द्यःने मातृकागणसहितया मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थन बिस्काःबलय् व गुंपुन्हिबलय् स्थानीय मनूत द्यः पुज्याःवइ ।
जेथा गणेश देगः
ख्वपय् चाभारा दयेकीगु त्वाः भोलाछेँ त्वालय् जेथा गणेशया देगः दु । देगः चिकीचाग्वः अले नितँजाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । प्यंगः थांया भरय् दयेकातःगु थ्व देगलय् दथुइ मूलुखा दुसा जवय् खवय् झ्याः थें चायेकातःगु दु । थुकिया सिँया तोलं व त्वानाःसिँइ गणेश, भैरव व अष्टमातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । थ्व देगः थनया चाभारा दयेकीपिं कुमाःतय्सं दयेकूगु धाइ । उकिं हे थन कुमाःतय्सं हे विशेष पुजा याइ । बिस्काःबलय् थन विशेष पुजा जुइ ।
तीलमाधव नारायण देगः
ख्वप तःमारिइ न्यातपौ देगःया चुलिंचू चुकय् दुने तीलमाधव नारायण देगः दु । थ्व चिग्वःगु नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः ल्वहं व अप्पां दनातःगु दु । पश्चिम स्वाःगु थ्व देगःया दथुइ धातुयागु कलात्मक लुखा दु । उकिया द्यःने च्वंगु तोलनय् द्वहंया द्यःने प्याखं हुलाच्वंम्ह नासःद्यःया मूर्ति दु । पिने धाःसा आधुनिक टायल तिकातःगु दु ।
त्वानाःसिँइ विष्णुलक्ष्मी व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दु । दुने तीलमाधव नारायणया दुने झिंनिगूगु वा झिंप्यंगूगु शताब्दीयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
च्वय्या तल्ला नं अथे हे कलात्मक खनेदु अले पौ लीयागु दु । अथे हे यानाः द्यःने गजू छुनाः पताः ब्वयेकातःगु दु । थन क्वातिपुन्हि व घ्यःचाकु संल्हूबलय् तःधंगु मेला जुइ ।
नासमना ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः
ख्वपया नासमना त्वालय् लँसिथय् ज्योतिर्लिङ्ग शिव देगः दु । थ्व देगःयात नेपालमण्डलय् दुगु मुख्य ६४ गः शिवलिङ्ग मध्ये छगः खः धकाः नालातःगु दु । चिग्वः जूसां तजाःगु थ्व देगः शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु । चिद्वाःगु छद्वाः लुखा दुगु व गनं हे झ्याः मदुगु देगः कलाया हिसाबं सामान्य खनेदु । आः द्यःनें प्लास्टर यानाः तुयुगु रंग नं थन पानातःगु दु । भाद्रसुदि ७ कुन्हु थन मेला जुइ । अबलय् मनूत नापसं च्वंगु मंगल पुखुलिइ म्वःल्हुयाः थन दर्शन यायेत वइ । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धयागु सीमदुसां वि.सं. १९३४ धुंकाः जीर्णोद्धार यानातःगु खनेदु ।
न्यातपोल देगः
ख्वपया जक मखु स्वनिगःया हे दकलय् तजाःगु देगः थनया तःमारि त्वालय् अवस्थित दु । जाः व कलाकारिताया ल्याखं नं थ्व देगः स्वनिगःया दकलय् बांलाःगु देगः खः । थ्व देगःयात स्थानीय भासं ङातापोल्हँ धाइसा गैर नेवाःतय्सं थुकियात पाँचतल्ले मन्दिर नं धयाच्वंगु दु ।
न्यातजाः फःया द्यःने उत्कृष्ट काष्ठकलां जाःगु थां व झ्याः लुखा नापं दुगु थ्व वर्गाकार प्यागोडा शैलीया देगः खः । जमिननिसें च्वय् द्यःयाथाय् तक तस्वाःगु ल्वहंया स्वाहाने तयातःगु दु । उकिया जःखः मल्लयोद्धा, किसि, सिंह, शार्दुल व सिंहिनी–ब्याघ्रिनीपिं तयातःगु दु । देगःया चाकःलिं नीपु बांबांलाःगु थां थनाः उकिया दथुइ चा व अप्पां देगः दनातःगु दु ।
प्यखे प्यंगू लुखाया च्वय् महिषासुरमर्दिनीया मूर्तिलिसें तोलं तयातःगु दु । विशेष दिनय् जक थन तान्त्रिक कथं पुजा जुइ । थ्व देगःयात सिद्धिलक्ष्मीयागु देगः धायेगु याः । थनया न्यातँपौलय् थी थी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ दु । थ्व दक्वं यानाः १०८ पु दु । थ्व देगः ३३मीटर तजाः ।
थ्व देगःया निर्माण जुजु भुपतिन्द्र मल्लं दयेकेबिउगु खः । थ्व देगः दयेकेत छालिङ, जीतपुर, बागेश्वरी, सक्व, चांगु, गोकर्ण, पन्ति आदि थासं कालिगढत वःगु धाइ । दयेके सिधयेवं थन येँयापिं यलयापिं नापं यानाः मुकं नीस्वद्वः मनूतय्त सःताः भ्वय् नकूगु धयागु अभिलेख दु ।
वि.सं. १९९० या भुखाचं थुकिया छतँ दुंगु खःसा वि.सं. २०७२ या भुखाचं थुकिइ खास हे क्षति मयाः अथेसां नगरपालिकाया ग्वाहालिं थुकिया सम्भारज्या क्वचाःगु दु । थ्व देगः दयेके न्ह्यः थन भैरवया देगः दयेकूगु अले व द्यः कोप जुइवं वयात शान्त यायेत थन सिद्धिलक्ष्मी स्थापना यायेत थ्व देगः दयेकूगु धायेगु चलन दु । बिस्काः व सापारु थज्याःगु मू मू जात्रा थ्व हे देगः न्ह्यःने न्ह्याकेगु याइ ।
पुजारी मठ
ख्वप तचपाल त्वालय् दत्तात्रय देगःया लिउने झिंन्यागूगु शताब्दीया पुजारी मठ दु । सुं द्यःयात फ्यानातःगु संरचना मखुसां थ्व ख्वपया जनजीवनलिसे स्वानाच्वंगु दु, अले उकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । छतँ जाःगु फःया द्यःने चा व अप्पां दनातःगु थ्व छखा छेँ खः । थ्व मठ जुजु यक्ष मल्लया पालय् गोसाइ गुरुबक्श गिरी नांयाम्ह छम्ह व्यापारीं दयेकेबिउगु धकाः धाइ । थ्व मठ यक्ष मल्ल सीधुंकाः वि.सं. १५४३य् खुल्ला यानाबिल । थनया आयस्ता चन्द्र शमशेरया पालय् तक सँदेसं वइगु धाइ ।
उत्तर दक्षिण ३४ मिटर व पूर्व पश्चिम २३ मिटर चकनाच्वंगु थ्व मठया निगू मोहडाय् नं उत्कृष्ट झ्याः छुनातःगु दु । उत्तर स्वःगु मोहडापाखे सिँया कलात्मक लुखा दु । च्वय् तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्याः तयाः वयां च्वय्या तँय् न्यापाः दुगु विशेष कथंया झ्याः दु । ख्वपया हे म्हसीका जुयाच्वंगु म्हय्खाझ्याः थ्व हे मठय् दु । च्वय् आँय्पापौ तयाः उकिया द्यःने हानं छतँ तयाः उकिया द्यःने पौ छुनातःगु दु । थ्व मठय् लिउने चुक नं दु । दुने चुकय् शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । उकियात विश्वेश्वर महाद्यः धाइ । थ्व संरचनायात ख्वपया हे दकलय् बांलाःगु मध्ये छगू धयातःगु दु । तर थुकिया मुख्य प्रयोजन छु धयागु स्पष्ट मदु । अथें स्वयेबलय् थ्व दत्तात्रय देगःया पुजारीं पुजारीत च्वनेगु नितिं दयेकेबिउगु वा संन्यासीत च्वनेगु थाय् जक थें च्वं । युवराज वीरेन्द्रया पालय् पाहां जुयाः वःम्ह जर्मनीया प्रधानमन्त्रीं थुकिया महत्व थुयाः थःगु हे ग्वाहालिं थुकिया जीर्णोद्धार यानाः सन् १९७९ इ रानी ऐश्वर्ययात थुकिया ताःचा लःल्हानाबिल । थुकियात आः काष्ठकला संग्रहालयकथं विकास यानातःगु दु ।
बाराही अजिमा देगः
ख्वप तेखाचो त्वालय् धुमबाराहीया देगः दु । थुकियात धुम अजिमा व बाराहीस्थान नं धायेगु याः । प्यखेरं खुल्लागु थासय् निम्ह ततःधीपिं ल्वहंया सिंह पाः च्वनाच्वंथाय् छतँ जाःगु आँय्पापौया देगः दु । सिंँयागु कलात्मक थां तयाः लुखा दयेकाः द्यःने सिँया हे खुगू कलात्मक तोरण तयातःगु दु । नां धुमबाराही जूसां थ्व शाक्त मत कथंया मातृकादेवी खः । अथे जुयाः थनया त्वानाःसिँइ भैरव व मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे च्वय्या तल्लाय् कलात्मक तिकिझ्याः नं दु ।
देगः दुने निराकार शिलायात बाराहीया रुपय् पुज्यायेगु याइ । देगलय् सन् १६७२या अभिलेख दुगु ल्याखं थ्व देगःया स्थापना व स्वयां न्ह्यः जूगु खनेदु । थन मोहनि पाहांचःह्रे व बिस्काःबलय् जात्रा जुइ ।
भिंद्यः देगः
ख्वप तचपाल त्वालय् दत्तात्रय देगःया चुलिंचू आयताकारया भिंद्यःया देगः दु । मेमेगु देगः स्वयां पाक्क छेलिइ सतःथें त्वःताः च्वय्या तँय् जक द्यः स्थापना यानातःगु दु । जमिन स्वयां च्वय् दलान थें वा सतः थें पिकयाः जनसाधारणयात नापलायेगु थाय् बियातःगु दु । थनया दक्वं थां उत्कृष्ट काष्ठकलाया नमुना खः । वयां च्वय् दुछिं हे तिकिझ्या थज्याःगु क्वस्वकातःगु झ्याः झ्वःलिक दु । दुने भिंद्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । गुम्हेस्यां थुकियात महाभारतया पात्र भीमसेन खः धाइ, गुम्हस्यां मखु, थ्व नेवाःतय् बिस्कं द्यः भिंम्ह द्यः खः, अले थन पुजा यातकि व्यापार व्यवसायय् फलिफाप जुइ धाइ । थन आँय्पाया पौ चिनातःगु दुसां वयां च्वय् सिजःपौ चिनातःगु दु । वयां च्वय् झ्वःलिं न्हय्गः गजू व पताः छानातःगु दु । मंसिर महिनाय् थ्व द्यःयाथाय् मेला वा जात्रा जुइ । थन कुस्ले थरयापिं पुजारी जुयाच्वंगु दु । होलिबलय् नं थन पुजा जुइ । थ्व द्यःया विशेष महत्व थन होलीबलय् जुइगु पुजाया कारणं दु । होलिबलय् थन मिजंया लिङ्ग आकारया सिँ यखानाः पुज्यानातइ । उकियात ह्याउँगु कापतय् ह्वखनाः
दुछ्वयातइ । गुम्हस्यां थुकियात भीमसेनया लिङ्ग व ह्वगंगु कापःयात द्रौपदीया योनी धकाः धयाच्वंगु दु । होलिबलय् थ्व लिङ्गयात खुसिइ यंकाः सिलाहयेगु चलन दु । ख्वपय् परदेशी भीमसेन, याँछेँ भीमसेन व थ्व तचपाल भैरवयात विशेष महत्व बियाः पुज्यायेगु याइ ।
माहेश्वरी देगः
ख्वप वडा नं ८ माहेश्वरी घाट सिथय् माहेश्वरी देगः दु । खुसि सिथय् च्वंगु सतः थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः मेमेगु देगः स्वयांं पाः । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय् पौ छुनातःगु दु । आँय्पापौ छुनाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने तःधिकःम्ह महिषासुरमर्दिनीया लिसें मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७४६ य् रणजीत मल्लया
पालय् दयेकूगु धयागु अभिलेख दु । सन् १९५९इ थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खःसा छुं ई न्ह्यःतिनि हे भक्तपुर नगलपालिकाया पहलय् थुकिया जीर्णोद्धार क्वचाःगु दु ।
यःसिंख्यः भद्रकाली देगः
ख्वप यःसिंख्यलय् भद्रकाली द्यःया देगः दु । पीठ थें च्वंगु थ्व छतँ जाःगु सामान्य देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगःया छखे जक अंगः दुसा स्वखें खुल्ला दु । न्ह्यःने प्यंगः थांया भरय् पौ छुनातःगु दु । न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले दथुया लुखाया च्वय् सिँया कलात्मक तोलं दु । मेमेगु पीठ देगलय् थें थन नं रुप दुगु मूर्ति मदु, रुपविहीन शिलायात भद्रकाली द्यः नालाः स्थानीय मनूतय्सं पुज्याना वयाच्वंगु दु । पौ दिकेत सामान्य कलात्मक त्वानाःसिँ तयातःगु दु । द्यःने आँय्पापौ तयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां पीठया रुपय् थन यक्व न्हापांनिसें हे पुज्याना वयाच्वंगु खनेदु । वि.सं. १९९० या भुखाय् लिपा थुकियात जीर्णोद्धार यानाः आःया स्वरुपय् हःगु खः ।
यःसिंख्यः भिंद्यः देगः
ख्वपया यःसिंख्यलय् भिंद्यःया छगः खुल्लागु देगः दु । दबू थज्याःगु संरचनाया द्यःने तःधिकःम्ह भिमसेनया मूर्ति धंकातःगु दु । नां भिंद्यः धाःसां थन भिंद्यःया लिसें मेमेपिं द्यःपिं नं झ्वःलिक थापना यानातःगु दु । थ्व थाय् स्वयम् हे नं ख्वपया सांस्कृतिक व धार्मिक सम्पदाकथं ब्वयेबहगु धरोहर खः । दछिया छकः थन बिस्काःबलय् यःसिं थनेगु व क्वःथलेगु याइ ।
रामघाट राम देगः
ख्वप रामघाटय् राममन्दिर नांगु देगः दु । शिखर शैलीइ दयेकातःगु थ्व देगः मेमेगु देगः स्वयां पाः । छतँ जाःसां तजाःगु देगः दयेकातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने सिजःपौ दुसा जवय् खवय् टायलया पलिं चिनातःगु दु । वयां च्वय् मेथाय् यक्व मदु कथं शिखर थें तःजायेक थहां वनाः च्वय् स्वंगः गजू तयातःगु दु । थ्व स्वयेबलय् दक्षिण भारतया गोपुरम् शैलीलिसें ज्वःलाः । दुने नीगूगु शताब्दीया दुरुल्वहंया राम सीता व लक्ष्मणया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगःया लिसें अन जःखः मेमेगु नं हिन्दू देगः व सतः नं दु । अन लूगु अभिलेख कथं थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धइगु स्पष्ट मदुसां सन् १९१९य् थ्व देगःया धार्मिक ज्या न्ह्याकेत कृष्णमान प्रजापतिं गुथि तयाथकूगु खनेदु ।
सुकूध्वाखा मठ
ख्वप सुकूध्वाखा त्वालय् लँसिथय् ताःहाकःगु पुलांगु छेँ दु । थ्व ऐतिहासिक सुकूध्वाखा मठ खः ।
लँसिथय् लाःगु थुगु मठया छेलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय् तपाःगु व चिपाःगु तिकिझ्या तयातःगु दु । अनं च्वय् न्हय्पाः झ्याः दुगु कलात्मक क्वस्वःझ्याः तयाः छाय्पियातःगु दु । थन दुने प्यखेरं कलात्मक झ्याः लुखा दुगु छेँलिसेंया चुक दु ।
अनिकालय् वा वयेका बीम्ह हरहर महाद्यः
बखत जुयाः नं वा मवल धाःसा मनूत हरहर महाद्यःथाय् पुजा वनी । उकिं हरहर महाद्यःयात वा वयेकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । ख्वप देय् न्हापा सुडाल लागाय् लानाच्वंगु धाइ । अन लिक्क हे हरहर महाद्यः दु । ख्वपय् असार सुरु जुयाः नं वा मवल धाःसा हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां अन च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय् लः फ्वंवनेगु चलन दु । अन अथे वनेत नं भ्वय् ज्वरे याना यंकेमाःगु जुयाः सुथंनिसें बजि, जाकि, आलु, पालु वा लाभा सुयाके छु छु दु व व हापं तयाः त्वालय् मनूत म्ये हाहां चाःहिली । छुं दँ न्ह्यःतकं ख्वपय् थथे हरहर महाद्यः वा वये द्यः धाधां लखं लुकाः वा वःगु भाःपाः असारं त्वाः त्वालय् चाःहिलेगु चलन दु । उगु इलय् सुडालय् च्वंम्ह हरहर महाद्यःथाय् लः फ्वनेत वनीगु खः । अन बासीद्यः वा नागःद्यः क्वबियाच्वंम्ह द्यः हे हरहर महाद्यः खः । लः मदया वा पिये लिपा लायेवं नं ख्वपया ज्यापुत मुनाः थुम्ह सुडालय् च्वंम्ह हरहर महाद्यःया पुजाय् वनी ।
असत्य न्हंकीम्ह भगवती द्यः
ख्वपय् न्याय निसाफ याइम्ह व असत्ययात क्वत्यलाः सत्ययात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं भगवतीयात माने यानातःगु दु । ख्वपया माहेश्वरी पीठय् खुसि नापं हे झिंच्यापा ल्हाः दुम्ह भगवतीया मूर्ति दु । अथे हे यःसिं ख्यः नापं भगवती द्यः दु । अन नं झिंच्यापा हे ल्हाः दुम्ह खः । भगवतीस्थान धयातःगु थ्व द्यःयात दछिया छक्वः जात्रा नं यानाः क्वाछेँय् तयेहइ । थथे असत्ययात क्वत्यला सत्यया पँ लिनाच्वंपिंत उत्साहित याइम्ह द्यः कथं थ्व भगवती द्यःयात हनातःगु दु । मनूत माहेश्वरी स्नान यायेत वनीगु इलय् व चुपिंघाटय् ख्वाः सिलेत वनीगु इलय् भगवतीयाथाय् वनी ।
अह्रिं चाःगु लंकाबीम्ह दुम द्यः
मस्त अह्रिं चाल वा ख्वजक ख्वयेगु यात धाःसा इनाचों ख्वँह्रय् वनेगु लँय्सं च्वंम्ह दुम द्यःयाथाय् पुजा याःवनी । अथे पूजा वनेवं मस्त अह्रिं चाःगु लनी । नयेगु, त्वनेगु तकं मयासें गंसि जुइगु वा सुनं मजिउपिसं थिल धाःसा अह्रिं चाइगु विश्वास दु । अथे जुइवं ख्वँह्रय् वनेगु लँय् माहेश्वरी पीठया तँय्नं च्वय् देपापाखे स्थापना यानातःगु पीठ थें च्वंगु मूर्ति छुं तयामतःगु दिगुद्यः थें अथें लँय् स्थापना यानातःगु दुमाद्यः पुजा यायेत वनी । अन पुजा यानाः मचायात द्यः अनि याकेवं अह्रिं लनी ।
आखः सयेकाबीम्ह ससुद्यः
विद्या, ज्ञान बीम्ह द्यः कथं ससुद्यःयात हनातःगु दु । ख्वपय् ल्हासापाक्व ससुद्यः तसकं नांजाःम्ह ससुद्यः खः । मञ्जुश्री नं धाःम्ह उम्ह द्यःयात ख्वपया त्वाः त्वालय् साला हयातःगु दु । आखः सयेका बीम्ह द्यः धकाः आखः ब्वनाच्वंपिं मस्त श्रीपञ्चमी जःखः ल्हासापाक्व ससुद्यःथाय् थ्यंक न्यासि हे वनी । हाल गाडी व निजी साधन चले जुयाःलिं लँ नं पीच जूगु थ्व थासय् मेम्ह नं सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानाबिउगु दु । नाप नापं ख्वपया सूर्यमढी, थालाछेँ, यःसिंख्यः, ब्रम्हायणी, सरस्वती ख्यः नापं आपालं थासय् विद्या, ज्ञान व आखः सयेकाबीम्ह द्यः ससुद्यः विराजमान दु ।
कपाः स्याःगु लंका बीम्ह कपाख्याः द्यः
ख्वप नगरपालिका वडा नं ५ यःसिं ख्यलय् च्वंगु भद्रकाली द्यःया न्ह्यःने गाः प्वाकः वंक दयेकातःम्ह छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःया छ्यं मदुगु मूर्ति छगू थस्सः पायेकाः तयातःगु दु । मनूत भद्रकालीइ द्यइके वनेत वइगु इलय् अन अथें चाःहिलाः पूजा यानावनी । मेला जुइगु इलय् नं अन चाःहिले माःगु कारणं मनूत लिकुनी । छिन्नमस्ता द्यः थें थ्व छ्यं ध्यनाः म्ह जक ल्यं दयाच्वंम्ह द्यः पुजा यायेवं छ्यं स्याःगु लनी धइगु विश्वास दु । थः जहान परिवार वा छेँजः सुयां छ्यं स्यात वा कपाः स्यात धाःसा थ्व द्यःयाथाय् पूजा याःवनेगु चलन दु । स्वयेबलय् मुलकत्ता थें बांलूम्ह थ्व द्यः गालय् क्वय् लानाच्वंगु दु । भद्रकाली परिसरय् जगतिइ द्यःया जवपाखें थ्व कपाःस्याः द्यः दु । मनूतय्सं यःसिं ख्यलय् विश्वनाथ बाबा यःसिं थंगु स्वयेत वःगु इलय् तान्त्रिकं दुसुलावंगु विश्वनाथ बाबायागु छ्यं इंचां ध्यनाःलिं ल्यंदनिगु म्हब्व उगु गालय् लानाच्वंगु धकाः नं धायेगु याः ।
कुलया द्यः दिगु द्यः
दिगुद्यः कुलया द्यः खः । थःगु कुल सु व गनं वयापिं खः धइगु कथं कुलदेवता दिगुद्यः हनातःगु दु । ख्वपय् ख्वँह्र, लानिपुखू, तःपुखू, ब्रम्हायणी व दुगुद्यःचा धइगु थाय् दिगु पूजा याइम्ह मूर्तिविहीन दिगु द्यः स्थापना यानाः पुजा यानातःगु थाय् खः । थ्व द्यः पुजा याइपिं जाति स्वयाः वयागु कुल व घराना म्हसीकी । थुकथं कुलया इज्जत ल्यंकीम्ह द्यः कथं थ्व द्यः हनी ।
कै लंकीम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः
मनूतय् प्यनय् अलःकै वल धाःसा वंगलसिमा पुजा यायेत वनी । ब्रम्हायणी पीठ, माहेश्वरी पीठ वा थीथी थासय् च्वंगु पीठ द्यःथाय् नापं दुगु वंगलसिमा चाःहिलाः उम्ह वंगलसिमा नारायण द्यः चाःहिलाः पुजा यायेवं थथे कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु । अथे यानां नं मजिल धाःसा सुलः सकि नयाः उगु वंगलसिमाय् पसूकां हिनाः धुं धुपाँय् तयाः पुजा यानाः सिन्हः तियाः वइ । थथे यायेवं अलः कै वःगु लनीगु विश्वास यानातःगु दु ।
चाभारा छियेगु सयेका बीम्ह बिक्माः द्यः
विश्वकर्मा कुम्हाःतय्सं हनातःम्ह द्यः खः । विश्वकर्मायात नेवाःतय्सं बिकमाःद्यः धाइ । मोहनिया इलय् कुम्हाः जाति सकसियां उम्ह बिकमाः द्यःथाय् बाहां स्यानाः भ्वय् नइ । थः इष्टदेवता कथं कुम्हाःतय्सं बिकमाः द्यःयात हनातःगु दु । चाभारा छियेगु छगू
अद्भूत शीप खः । थ्व शीप सयेका बीम्ह द्यः कथं बिकमाःयात हनातःगु खः । ख्वपया तलातुंथि धाःगु दतात्रयं सूर्यमढी वनेगु थाय् ९ वडाय् छथाय् हे जक बिकमाः द्यः विराजमान दु । थ्व द्यःयाथाय् पूजा वनाःलि जक कुम्हाःत गामय् भारा दयेकेत वनी । थथे यानाः खा स्यानाः भ्वय् नयेगु चलनयात द्यःकाये भ्वय् धाइ । द्यःकाये भ्वय् नयाः प्यन्हुया दुने ज्यालु वनेगु धकाः स्वला प्यला तकं थः जहान परिवार त्वःताः कुम्हाःत चाया भारा छीत लम्जुंग, गोर्खा, दमौली, जनकपुर, रामेछाप लगायतया जिल्ला थ्यंकाः न्यासि वनाः अन उम्ह द्यः स्थापना यानाः ज्या यायेगु चलन दु ।
छुं दुःख ब्यूगु नियन्त्रण यानाबीम्ह छुमाः गणेद्यः
छेँय् छुं दुःख बिल धाःसा अथे मजुइमाः धकाः ख्वपया ब्यासी तँ च्वय् विराजमान छुमाः गणेद्यःथाय् पूजा वनी । अन पुजा यायेवं छेँय् वा, छ्व व अन्न नयाः दुःख बीपिं छुँत वये फइमखु धइगु विश्वास दु । छुँ
माःहनावःगु खनीगु मभिं धाइ । अथे छुँत वं वयागु वं वयागु न्हिप्यं ज्वनाः वःगु खनेवं तसकं मभिं वा छेँजःपिं थःथितिपिं सुं सिना वनेयः धकाः नं ग्यानाः छुमाः गणेद्यःयाथाय् पुजा वनेगु चलन दु ।
ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह लक्ष्मीनारायण द्यः
ख्वपया नासमना त्वालय् छगः देगः दु लक्ष्मीनारायण । उम्ह द्यःयात ज्वनाकै वःगु लंकाबीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । सुयां ज्वनाकै वल धाःसा अनलाक हे पुंतय्त सलचा च्वके बियेगु व उम्ह लक्ष्मीनारायण द्यःयाथाय् पुजा वनेगु ख्वप दुनेया पुलांगु चलन खः । अथे पुजा वनेवं ज्वनाकै वःगु लनी धायागु धारणा दु । लक्ष्मीनारायण द्यःया आः सिमेन्ट छ्यलाः व्यवस्थित
यानातःगु दुसा थ्व द्यः तसकं कलात्मक तःधिकःम्ह साधे तीन फिट तःजाःम्ह बांलाःम्ह द्यः व मूर्ति सहितया द्यः खः । पूर्वाभिमुख थ्व द्यः लं भचा च्वय् भचा दबू थें दयेकाः व्यवस्थित यानाः दयेकातःगु दु ।
तंगु चीज लुइकाबीम्ह बालकुमारी द्यः
ख्वपया वडा नं. ९ यामि सिकय् छम्ह द्यः दु बालकुमारी । सुयां छुं चीज तन धाःसा उम्ह द्यःयाथाय् पुजा वनेवं लुयावइ धाइ । थःथिति हे तंपिं, थीथी वस्तु तंपिं व सरसामान गन तल धइगु ल्वःमन धाःसां नं अन पुजा वनेगु चलन दु । थुम्ह द्यः परिक्रमा
यायेमाःगु जूगुलिं चिब्यागु लँ जूसां सापारुं यामिसिके जुकाः सापारुया लँ तयार यानातःगु दु । उबलय् उम्ह द्यःयात जवय् लाकाः सापारुं याः चाःहिली । ख्वपय् थ्व छम्ह हे द्यःयात तंगु लुइका बीम्ह द्यः कथं हनाः पुजा यायेगु चलन आः तक नं दनि ।
तःकै लंकाबीम्ह सितला माजु
तःकै तसकं चासुइगु व हिइसे च्वनीगु कै खः । ख्वाः हे बिरुप यानाबीगु थ्व कै छगू इलय् तसकं महामारी कथं न्यनावंगु खः । ख्वपया ख्वँह्रय् छम्ह द्यः दु सितला माजु । अन पूजा यायेवं तःकै वःगु लनी धयागु विश्वास दु । तसकं हे मि पूगु थें च्वंक धाये चासुइगु उगु कै सिचुकेत थ्व द्यइके वनेगु चलन दु । न्हापा वासः यायेगु चलन मदुगु इलय् व तःकैया वासः खोप पत्ता लगे मजूनिगु इलय् सितला माजु व बछला माजुयात नापं तयाः पुजा याइ । ल्वय् लंकीम्ह बछला माजु, सिचुका बीम्ह सितला माजु धकाः ख्वपय् सितला माजु द्यःया म्ये नं हालेगु यानातःगु दु ।
थीमत्यः गडबड मजुइकीम्ह अष्टलिंगी भैरव
ख्वपया वडा नं. ८ झतापाः गल्ली क्वय्लाछि त्वालय् लँय्सं अथें थनातःगु तःजाःगु ल्वहं छगः दु । उगु ल्वहं हे अष्टलिंगी भैरव द्यः खः । अन पुजा वइबलय् किसली छायाः उम्ह तःधिकःम्ह अष्टलिंगी भैरवयात घय्पुइ । उम्ह मिसाया वयां लिपा बांलाक थीमत्यः जुइ । थ्व द्यःयाथाय् नवदुर्गां चथाःकुन्हु फै स्याइगु खः ।थन पुजा वइबलय् छ्वय्ला माः सुकाय् हनाः अष्टलिंगी भैरवयात क्वखायेके थें यायां उम्ह थीमत्यः गडबड जूम्ह मिसां अष्टलिंगी भैरवयात घय्पुइगु खः । ख्वपय् थ्व छम्ह जक अष्टलिंगी भैरव दु, गुम्हेसित पूजा यायेवं मिस्तय् थीमत्यः जूगु पाय्छि जुइ धाइ ।
थ्वँ अय्लाः बांलाका बीम्ह च्वंगा गणेद्यः
ख्वप नगरं पश्चिम भेगय् छम्ह द्यः दु । उम्ह द्यःयात च्वंगा गणेद्यः धाइ । उम्ह द्यःयाथाय् थ्वँ, अय्लाः कायेबलय् भिनेमा धकाः थ्वँ, अय्लाः तयाः अमय्ज्वलं तयाः पुजा वनेगु चलन दु । अन छेँय् छेँय्नं थथे थ्वँ अय्लाः कायेगु इलय् भिनेमा धकाः पुजा यायेगु व अन पुजा वनेगु इलय् छेँजःपिं मुनाः थः नं अनसं च्वनाः थ्वँ, अय्लाः त्वनाः समय्बजि नयाः वयेगु चलन दु । ख्वपया थ्व च्वंगा गणेद्यः थथे थ्वँ अय्लाः कायेगु इलय् भिंकीम्ह द्यःकथं बिस्काः जात्रा न्ह्यः चैत महिनाय् आपालं मनूत थ्व द्यःयाथाय् वयेगु याइ । बिस्काःया भ्वजय् त्वनेगु अय्लाः भिंकेमा धकाः भाकल यानाः थन थथे पुजा वइगु खः ।
दम मुसु लंकाबीम्ह च्वकिं अजिमा द्यः
मनूतय् दम अप्वल वा ताः ई तकं मुसु वयाच्वन धाःसा च्वकि अजिमा द्यःयाथाय् पुजा वनी । अन पुजा वनकि दम व मुसु वःगु लनीगु विश्वास दु । ख्वपया खौमा त्वालं इताछेँ त्वालय् वनेगु लँय् नवदुर्गां न्या लकीगु थासय् बँय्सं अथें च्वकिं अजिमा स्थापना यानातःगु दु । मत बीगु ल्वहँ छगः जक थनातःगु छपाः तःपाःगु पिखालखु थेंच्वंगु थ्व द्यःयाथाय् पुजा यायेवं छेँजःपिनि दम व मुसु लनीगु धारणा दु । अन पुजा यायेत वइपिंसं छुं नं लित यंके मजिउ धकाः फुक्कं ज्वलं प्वंकाः पुजाभः सिलायंकी । थज्याःम्ह हे च्वकिं अजिमा यःसिं ख्यः परिसर वनेगु खँलाँ क्वचाइथें च्वंगु थासय् च्वंगु फल्चाया देपापाखे नं दु । अन नं दम व मुसु वइबलय् पुजा वनी । ख्वपय् थ्व निगू थासय् दम व मुसु वःगु लंका बीम्ह च्वकिं अजिमा दु । अन नं छुं विशेष मूर्ति मखुसें ल्वहं व छेपु जक अथें लँय्सं बँय् स्थापना यानातःगु दु । थ्वहे च्वकिं अजिमा द्यः खः ।
धन अप्वयेका बीम्ह तिनिगः बाराही द्यः
ख्वप जिल्लाया मध्यपुर थिमि नगरपालिका अन्तर्गत बोडेय् लानाच्वंगु तिनिगः छगू पुलांगु बस्ती खः । अनया जंगलय् छम्ह द्यः दु नीलबाराही, तिनिगः बाराही । धनबाराही नं धाइम्ह उम्ह तिनिगः बाराही द्यःयात धन अप्वयेकाबीम्ह द्यःकथं पुजा याइ । ख्वपया मनूतय् शनिवाः शनिवाः पतिकं चैत महिनां अन पुजा वनेगु चलन दु । छुं न्हूगु सीप, बाजं सयेकल धाःसां नं पुजा यानाः पिकनिक वनेगु थाय् नं थ्व तिनिगः बाराही हे खः । कय्तापुजा, इहिपा थेंज्याःगु भ्वय् क्वचायेवं भ्वय् सिधयेकेगु थाय्कथं धन अप्वयेकाबीम्ह थ्व द्यःयाथाय् पुजा याःवनी ।
न्यासि वने सयेकाबीम्ह इनरे गणेद्यः
सुं मचा दछि फुत नं न्यासि वने मसल धाःसा ख्वपया इनारे गणेद्यः सूर्यविनायक द्यइके वनेगु चलन दु । अन त्वाथ गयेकेवं न्यासि वनेसइ धइगु धारणा दु । अथे जुयाः अन मनूत न्यासि वने सयेकेत वयागु धकाः थः दछि दत्या दुपिं मस्त ज्वनाः पुजा यायेत वइ । अनया उगु त्वाथः गयेवं मचा न्यासि वने सइ धइगु जन विश्वासं मां बा वा थःथितिपिंसं निखे निपा ल्हाः ज्वनाः धुकुधुकु यानाः ल्ह्वनाः नं उगु त्वाथः गयेकेगु चलन दु । इनारे गणेद्यः न्यासि वने सयेका बीम्ह गणेद्यः कथं माने यानातःगु दु । थथे ई त्यलं नं न्यासि वने मसल धाःसा स्वनिगःया थाय्थासं थन द्यइके वयेगु चलन दु ।
न्ववाये सयेकाबीम्ह यातु गणेद्यः
ख्वपया पूर्वी लागाय् बाहारे पूखू नापं छम्ह द्यः दु । यातु गणेद्यः धाःम्ह उम्ह द्यःयाथाय् मस्त दछि निदँ दतं नं खँ मसल धाःसा खँ सयेकेत वा न्ववाये सयेकेत वइ । खँ ल्हाये मसःपिं मस्त ब्वनाः द्यइके पुजा यानाः अन पुजा व मचा अथें त्वःताः उमि अभिभावकत सुलाच्वनी । उम्ह मचा थः अभिभावक मखनेवं अथें ख्वयाहइ । अथे ख्वयेवं वयां लिपा मचां खँ ल्हाये सइ धइगु धारणा दु । येँ, यल व ख्वपया थाय्थासं थुगु यातु गणेद्यःथाय् खँ सयेकेत वयापिं धकाः वयेगु चलन दु ।
न्हाय्पं स्याःगु लंकाबीम्ह न्हाय्पंस्याः द्यः
ख्वप नगरपालिका वडा नं. ९ स्थित वाकुपति चाँगुनारायण द्यःयाथाय् द्यःया न्ह्यःने जवपाखे छम्ह सूर्यनारायण द्यः दु । मनूतय्सं सुयां न्हाय्पं स्यात धाःसा उम्ह सूर्यनारायण द्यःयात चिकं लुका बीगु चलन दु । न्हाय्पंस्याःद्यः नं धाइम्ह सूर्यनारायण द्यः कडा चटान थें रुप छुं मदुगु तर मि प्वालाप्वाला च्यानाच्वंगु थेंज्याःगु रुपय् निर्माण जुयाच्वंगु दु । अन मनूत न्हाय्पं मतालकि, मस्तय् न्हय्न्हुज्वर वलकि व थीथी कारणं न्हाय्पं स्यात धाःसा उम्ह द्यःयाथाय् सुमिचां चिकं लुका बीत वइ । अथे यायेवं न्हाय्पं स्याःगु लनी धइगु धारणा दु । सूर्यनारायण नं नारायणद्यःया छगू रुप खः ।
प्वाथय् दयेका बीम्ह ऋषेश्वर महादेव
ख्वपया ख्वँ¥हय् दारी ग्वाय् ताःहाकम्ह महाद्यः छम्ह दु । वयात ऋषेश्वर महादेव धाइ । ब्याहा यानाः ताः ई तकं प्वाथय् मन्त धाःसा उम्ह द्यःयाथाय् पुजा यानाः द्यःयात घय्पू वनेगु चलन दु । द्यःयात विधिवत् रुपं पुजा याये क्वचायेकाः वयात मिस्तय्सं घय्पुइ । अथे यायेवं ब्याहा जुयाः नं ताः ई तकं प्वाथय् मदुपिं मिस्तय् प्वाथय् दइगु विश्वास दु । ऋषि पञ्चमीकुन्हु थ्व द्यःया मेला जुइ ।
बल्लाकाबीम्ह हनुमान द्यः
हनुमानयात पृथ्वी हे ल्ह्वना तयेफुम्ह द्यःकथं काइ । रामभक्त हनुमानया मूर्ति ख्वपया ख्वँ¥हय् च्वंगु रामसीता देगः न्ह्यःने दु । तःधीम्ह हनुमान नं धयातःम्ह उम्ह हनुमानया मूर्ति स्थापना यासांनिसें उगु थासं बाःवनीगु खुसिया नां हे हनुमान्चा खुसि वा हनुमन्ते नदी जूवन । ख्वँ¥हय् थें हे माहेश्वरी पीठ, बाराहीस्थान, कासानय् नं हनुमानया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह द्यःयात बल्लाकाबीम्ह द्यः कथं कयातःगु दु । पहलमान स्यनीपिं, बल तूगु ज्या यायेमाःपिंसं उम्ह द्यःयात पुजा याइ । मिस्तय्सं हनुमान द्यःयात पूजा यायेगु व अनि यायेगु ज्या याये मत्यः धायेगु चलन दु । उकथं ख्वपया थीथी पीठ व घातय् स्थापना यानाः भुयू सिन्हः म्हछिं इलातःपिं हनुमान द्यःयात मिस्तय्सं पुजा व अनि यायेगु मयासें छखेलिक वनी । मिस्तय्सं हनुमान द्यःयात थियाः पूजा यात धाःसा माकः मचा बुइयः धइगु जनविश्वास दु ।
बाजं, भजन व म्ये सयेकाबीम्ह नासःद्यः
न्हापा न्हापा त्वाःत्वालय् भजन स्यनेगु चलन दु । थथे भजन स्यनेगु इलय् भजन पिथनेत नासः द्यःयाथाय् वनी । न्हियान्हिथं बाजं स्यनाच्वंगु इलय् आखालं हे शिष्य मस्त मुनाः नासःद्यःयाथाय् धुं, धुपाँय् ज्वनाः वनेगु चलन दु । थ्व चलन ख्वपय् आः तक नं दनि । नासःद्यःयात प्याखं व बाजं स्यनीम्ह द्यः कथं हनातःगु दु । भजन, बाजं वा म्येया अभ्यास यानाच्वंपिं शिष्यत न्हिंन्हिं उम्ह द्यःयाथाय् वइसा बाजं वा भजन पूरा अभ्यास यानाःलि पिथनेगु इलय् ला थन बाहां स्यानाः हे भ्वय् नयेमाः ।
ख्वपया नासःमना त्वालय् ताःहाःगु वा तःजाःगु नासःद्यःया देगः दु । अथेंतुं थःनेपाखे नासः क्वलांचा, इनाचोय् नासःचा धाःगु थाय् व तःधीम्ह अजाजु द्यःयाथाय् नं नासःद्यः दु । त्वाःत्वालय् दुपिं नासःद्यःयाथाय् थथे बाजं, भजन वा म्ये हालेगु सयेकाच्वंपिंसं भाकल यानाः पुजा याःवनी ।
बालीनाली बांलाकाबीम्ह लक्स द्यः
कामारुकामाक्षं बुंगद्यः हयेवं ख्वपय् तयेगु कथं जुजु नरेन्द्रदेवं ख्वप जिल्लाया तापालाछि त्वालय् देगः दयेकूगु जुयाच्वन । अन बुंगद्यः महयेवं थःगु हे कथं लोकेश्वर लक्स द्यः स्थापना यात धाइ । उम्ह द्यःयात अन्न अप्वः सयेकाबीम्ह वा सहकालया द्यः कथं हनातःगु दु । थःपिनि बुं यक्व अन्न सयेमा धकाः अन्न, तुसि, कय्गू, किगः, कःनि तयाः अन पुजा वइ । लसकः द्यइके पुजा यायेवं अन्न अप्वः सयेकाबी धायेगु चलन दु । न्हापा मानन्धर समुदायया सघन बस्ती दुगु तू पाइगु थाय् तू पा लाछि हाल तापालाछि नापं थ्व द्यः आः नं न्हियान्हिथं पुजारी तयाः हे पुजा न्ह्यानाच्वंगु दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय् करुणामय लोकेश्वर स्थापना याना पुजा यानातःगु खः । थःपिनि बुँई छुं छगू न्हूगु चीज सयेवं न्हापां थन निं छाये हयेगु चलन दु । अथे यायेवं द्यः लय्ताया अप्वः बाली बांलाइ धाइ ।
व्यापार व्यवसाय अप्वयेकाबीम्ह भिंद्यः
व्यापार व्यवसाय अप्वयेकेगु लागिं ख्वपया दतात्रय न्ह्यःने व भिसिंख्यः धयातःगु आदर्श चोक नापं यःसिंख्यलय् वनेगु लँय् स्थापना यानातःम्ह गय् भिंद्यः परदेशी भीमसेनयाथाय् पुजा वनेगु चलन दु । अन खा स्यानाः वा दुगु हे स्यानाः भ्वय् न्यायेकल धाःसा थःगु आम्दानी अप्वइगु विश्वास दु । थ्व व्यापार व्यवसाय अप्वयेका बीम्ह द्यः कथं कयातःम्ह द्यः खः । याछेँ नं छम्ह कलात्मक भीमसेनया मूर्ति दु । व्यापार व्यवसाय चले यानाच्वंपिसं थःगु पसः वा व्यापारिकस्थलय् नं ग्वाखं, मथ वा अंगलय् जूसां भिंद्यः कथं मूर्ति, तस्वीर वा ल्वहं छगः जूसां स्थापना यानाः बलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपं पिने च्वनेत वनाच्वंपिंसं थःगु बस्ती छम्ह छम्ह भिंद्यः दयेकातःगु दइ ।
भुखाचं बचे याना बीम्ह भुखाय् द्यः
भुखाय् ब्वइबलय् भुखाय् द्यः तंचाल धाइ । मनूतय्सं थ्व पृथ्वी छम्ह बल्लाःम्ह हनुमान द्यवं ल्ह्वनातःगु विश्वास याइ । वया त्यानुल धायेवं छखे ब्वहलं मेखे ब्वहलय् पृथ्वी दिकेत पाः हिल धाःसा भुखाय् ब्वइ धाइ । यदि भुखाय् ब्वल धाःसा मनूत दुर्घटनाय् लानाः सीफु । अथे मजुइमा धकाः भुखाय् द्यःयाथाय् पुजा यायेगु चलन दु । ख्वपया साःकुलानय् नितँ जाःगु देगः दयेकाः भुखाय् द्यः स्थापना यानातःगु दु । भुखाय् ब्वःसां थःपिंत छुं मजुइमा धकाः उगु मूर्ति पूजा याइ । विक्रम संवत् १९९० सालया तःभुखाय् ब्वये धुंकाः
पुनःनिर्माण याःगु उगु भुखाय् द्यइके वंगु २०७२ सालया तःभुखाय् ब्वये धुंकाः नं अन आपालं मनूत क्षमापूजा यायेत वःगु खः । थज्याःम्ह हे भुखाय् द्यः यःसिंख्यः परिसर गय् भिंद्यःया न्ह्यःने सरस्वती द्यःयाथाय् नं दु । अन नं खुल्ला रुपं पःखाः दनाः घेरे यानातःगु भुखाय् द्यः दु । उगु थासय् नं २०७२ सालया तःभुखाय् ब्वये धुंकाः मनूत म्वःम्वः पुजा यायेत वनेगु यानाच्वंगु खः । ख्वपय् साःकुलानय् व यःसिंख्यलय् निथाय् हे जक भुखाय् द्यःया अस्तित्व दु ।
मचा दयेकाबीम्ह ख्वँह्रंम्ह कुंसुरु द्यः
ख्वँ¥हय् प्रवेश जुइ न्ह्यः भचा आसन दयेकाः छम्ह चिधिम्ह मिजंचा थें च्वंक लिंग स्पष्ट सीदयेका द्यः छम्ह स्थापना यानातःगु दु । ब्याहा यानाः ताः ई तक नं मचा मंत धाःसा उम्ह द्यःयाथाय् चान्हय् वनाः म्हछिं नांगां च्वनाः मिस्तय्सं पुजा याःवनेगु चलन दु । कुंसुरु द्यः धयातःम्ह उम्ह द्यःयात पुजा यायेवं प्वाथय् दयाः मचा बुइगु जनविश्वास दु । अन चान्हय् पासा ब्वनाः याकःचा जूसां पूजा ज्वनावनाः पुजा यायेत वनीबलय् म्हछिं नांगां च्वनेमाः धइगु धारणा दु । अथे यानाःलि जक मचा बुइ धकाः विश्वास यानातःगु दु ।
मचात ग्याःगु लंकाबीम्ह मांकाः द्यः
मचात द्यनीबलय् थारान्हुइगु ल्वय् जुल धाःसा मांकाःद्यः (महांकाल) पुजा यायेत वनी । ख्वपया सूर्यमढी मांकाःद्यः स्थापना यानातःगु दु । मचा ग्यात धाःसा अन समय्बजि तयाः पुजा यायेत वनी । अथे पूजा यानाबीवं मस्त ग्याःगु लनी वा मचा ग्याइमखु धइगु जनविश्वास दु । ख्वपया थुगु मांकाःद्यः न्हापा जीर्ण जुयाच्वंगु इलय् गाडीं घ्वानाः थुना ब्यूगु खःसा वयां लिपा सिमेन्ट छ्यलाः बल्लाक दयेकूगु खः ।
मनया इच्छा पूवंकबीम्ह मनोकामना द्यः
ख्वपया साक्वथां च्वय् लाय्कू वनेगु लँय् सिथय्सं मनोकामना द्यः दु । मनय् तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यःकथं अन लँया सिथय्सं आसन दयेकाः मनोकामना द्यः स्थापना यानातःगु दु । उकि गं छगः नं तयाः आधुनिक रुप बियाः प्लाष्टर यानाः ल्वहं छगःयात हे मनोकामना धकाः नालातःगु दु । थ्वथें हे ख्वपया दतात्रय द्यः नापं तःचपाः त्वालं सँलाँ गणेद्यःयाथाय् वनेगु लँ क्वसं बँय् अथें ध्याकुंचाय् नं मनोकामना द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । थ्व द्यःयात गुलिसिनं मनोकामना द्यः धकाः हे मसिउ । सिउपिसं धाःसा मनय् तयागु इच्छा पूवंकाबीम्ह द्यः कथं थ्व द्यःयात न्हियान्हिथं पूजा याइ ।
लासाय् च्व फायेगु लंकाबीम्ह च्वकुम्हुरु द्यः
मस्तय्सं लासाय् च्व फानाः दुःख बिल धाःसा सुथय् न्हापां दनाः वनाः तःचपाः त्वाः दतात्रय् च्वंगु भिंद्यःया हितिइ म्वःल्हुकाः अन लिक्क च्वंगु छगः गालय् लुचुक्क मचायात थुनाबी । वयां लिपा अन लिक्क च्वंगु भिंद्यःया देग थहां वनेगु थासय् च्वय् अंगलय् स्वनातःम्ह द्यःयात अनि याकी । अन उम्ह द्यःयात अनि याकेवं लासाय् च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनीगु विश्वास दु । उम्ह द्यःयात च्वकुम्हुरु द्यः धाइ । लँय् गाः नापं स्वनातःम्ह द्यः व अंगलय् अथें लानाच्वंम्ह द्यः मध्ये अंगलय् ध्वाक्क
छ्यं न्याकेवं लासाय् च्व फायेगु बानि त्वःफिइगु धारणा दु । उम्ह मचा छेँय् हयाः वयात ल्हाः, तुति व कालय् धुपाँय् थनाः शुद्ध याइ । थथे यायेवं सातिकुन्हुनिसें वं लासाय् च्व फाइमखुत धइगु जनविश्वास दु ।
शान्ति व ज्ञानबीम्ह भगवान द्यः
ख्वपया माहेश्वरी पीठं च्वय् तःधिकःम्ह भगवान बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मनूतय्त मन शान्त मजुल, आकुलव्याकुल जुल धाःसा उम्ह तःधीम्ह बुद्धया मूर्ति पुजा याइ । मनयात शान्त याइम्ह व ज्ञान गुणया पाठ स्यनीम्ह द्यः कथं भगवान द्यःयात नालातःगु दु । स्थानीय नेवाःत शान्ति चूलाकेत मन अशान्त मजुइकेत व थः मस्तय्त न्हून्हूगु ज्ञान व गुण स्यनेगु कथं थुम्ह द्यःयाथाय् पूजा वनेगु चलन दु । शान्ति व ज्ञानबीम्ह बुद्धयाथाय् बुधवाः पूजा याइ ।
सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह हिफः द्यः
खुयाः नं खुयाकयागु मखु धाल धाःसा वा मखुगु खँ ल्हानाः नं खःगु खँ यायेत स्वल धाःसा सत्य बाचा ल्हाकेत हिफः द्यःयाथाय् ब्वना यंकी । अन न्ह्यःने तयाः तामा तुलसी थीकाः पाफयेवं यदि मखुगु खँ ल्हाःगु प्रमाणित जुल धाःसा प्यन्हुया दुने सी यः धाइ । थथे सत्य असत्य छुटे यानाः सजाय बीम्ह द्यः हिफःद्यः खः । तलेजु दुने मोहनिबलय् हि फयाच्वनीम्ह उम्ह द्यःयात हिफःद्यः धाइ । थ्व अन मूचुकय् बलि बीगु इलय् जःखः च्वनाः हि फयाच्वनीपिं नापं च्वंम्ह द्यः खः । न्हापा अथे सत्य असत्य सीकेगु चलन दुगु विश्वास यानातःगु दु ।
सीप व कला स्यनाबीम्ह हामाय् द्यः
हामाय् धायागु प्रधान वा अभिभावक द्यः खः । ख्वपया पूर्वपाखे छगू थाय् दु हामाय्ख्यः । थन छम्ह नासःद्यः स्वयां जाःम्ह धयातःम्ह हामाय्द्यः दु । ख्वपया कुम्हाःतय् भैलः प्याखं स्यनीगु इलय्, नाथय् ग्यनीगु कथं थीथी बाजं स्यनीगु इलय् पिदनेत न्हापां थन द्यःल्हायेत वयेमाः । नापं नाथय् ग्यंकेत प्याखं व बाजं स्यनाच्वंगु इलय् नं न्हियान्हिथं थुम्ह द्यःयाथाय् शिष्यत धुं, धुपाँय् ज्वनाः पूजा यायेत वइ । नासःद्यः थें हे प्वाः छप्वाः जक तयाः ल्वहंया छेपु थें दयेकातःगु थ्व हामाय् द्यःयाथाय् बाजं पिदनीगु इलय् कचिगु ख्येँचं प्वालय् लाकेत कयेकी । थथे यायेगु ताःलायेवं बाजं बांलाक सयेकेफइ धाइ । हामाय् द्यः थीथी कथंया सीप व कला स्यनीम्ह द्यः कथं काइ ।
यल ईबाःबहीया न्ह्यःने च्वंगु गल्लिं दुने खुल्लागु थासय् ख्वाखःनः बाहाः (चक्रवर्ति महाविहार) अवस्थित दु । थुगु बहाःया बहाःछेँ लँ स्वयाः भचा तजाः । नितँ जाःगु थुगु बहाःछेँय् कलात्मक लुखा दु अले जवय् खवय् निपाः झ्याः दु । अथे हे जवं खवं सारिपुत्र मौदगल्यानया चित्र नं च्वयातःगु दु । लुखा कलात्मक जूसां फुसय् तोरण मदु । उकिया थायसय् पञ्चबुद्धपिनिगु चित्र च्वयातःगु दु । च्वय्या तल्लाय् स्वपाः झ्याः दु । अनसं झ्वःलिक त्वानाःसिँ तयाः पौ फयेकातःगु दु । सामान्य आँय्पा पौया दथुइ चिकीचाधंगु पुल पिकयाः गजू छुनातःगु दु । देगलय् बहाःद्यःकथं अक्षोभ्यया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
थुगु बहाःया स्थापनाकालया बारे जानकारी बीगु छुं अभिलेख मदु । संरक्षणया अभावं थुगु बहाः जीर्ण जुयावनाच्वंगु दु । धार्मिक क्रियाकलापया निरन्तरता बीत थन छम्ह जक आजु दु अले संघया दुजःतलिसे जानाः नित्यपुजा आदि ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु ।
यल पूच्वं मंगलबजाःपाखे वनेबलय् सिबहाः त्वालं भचा क्वय् जवय् च्वंगु तासिमुगः गल्लिं दुने तग्वःगु चीभाःया न्ह्यःने कामुकनाम महाविहार दु । थन हे तःधंगु व चीधंगु यानाः निगू ख्वाय्बही दु ।
तःधंगु ख्वाय्बही
स्वंगः चीभाःया न्ह्यःने च्वंगु तःधंगु ख्वाय्बही खः । न्हापा जीर्ण जुयाच्वंगु बहीया वि.सं. २०४८ सालय् पुनः निर्माण जुल । थन खुयायंकूगु गन्धुरी द्यः समन्तभद्र बोधिसत्व वि.सं. २०५५ सालय् हानं पलिस्था यात । बहिलिइ दुहां वयेगु लुखाय् जःखः महांकाल व हनुमानया मूर्ति दु । आःया अवस्थाय् थन बहीइ विहारय् दयेमाःगु बहीछेँ आदि मदयेधुंकल, मू देगलय् आँय्पाया नितँ पलिंचिनाः छचालं त्वानाःसिँ फयेकातःगु दु । त्वानाःसिँया निखेर निम्ह तारा व दथुइ पञ्चबुद्धया चाचिं च्वयातःगु दु । द्यःलुखाया जःखः छज्वः सिंह दु । कलात्मक द्यःलुखाया फुसय् ज्वाःगं तयाः बज्रसत्व लिसें न्हय्गू मूर्ति कियातःगु दु । च्वय् तोरणया पलेसा पञ्चबुद्धया मूर्ति दु । मूदेगः लिउने बज्रबाराही तयाः आगंक्वथा दयेकातःगु दु ।
थुकिया निर्माणकालसम्बन्धी प्रामाणिक श्रोत मदुनि । थनया महांकाल ने.सं. ६४३य् स्थापना याःगुया अभिलेख दु । अले ने.सं. ७३४या अभिलेखय् कामुननाम महाविहार उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।
आःया अवस्थाय् थन यलया मूबही जूगुकथं बहीसंघ धकाः यायेमाःगु कर्मकाण्डया ज्या छुं मजुइधुंकल । संरक्षकतय्सं न्हिं न्हिं द्यः खेचायेकेगु, नित्यपुजा, आरति व आगंपूजा यानाच्वंगु दनि ।
चीधंगु ख्वाय्बही (कामुकनाम महाविहार)
तःधंगु ख्वाय्बही लिक्क खवय् कामुकनाम महाविहार – चीधंगु ख्वाय्बही दु । बहीया मू लुखां दुहां वनेवं दुने सिमन्तिं प्लास्तर यानातःगु देगः छगः जक ल्यंदनि । लुखाया जवय् महांकाल स्थापना यानातःगु दु । न्हापाया बहीदेगः दुनेवं अन थुगु देगः दयेकूगु खनेदु । दुने भविष्य व्याकरण मुद्राया बुद्ध स्थापना यानातःगु दु ।
थुगु बहीया निर्माणकाल सीदइगु छुं अभिलेख लूगु मदुनि । तर निगुलिं उगु हे इलय् दयेकातःगु धइगु अनुमान यानातःगु दु । आः थन संघ धायेबहगु छुं मंत । मूबही धाःसां थन नित्यपुजा बाहेक आः बन्दे लुइगु निसें छुं कथंया ज्या जुयाच्वंगु मदु ।