मानव समुदायया दथुइ थवंथवय् ग्वाहालिया भावना ब्वलंकाः ज्या यानावनेगु हेतुं नीस्वंगु मनूतय्गु पुचःयात गुथि धकाः थुइकी । चिचीधंपिं, बमलाःपिं तःम्ह मनू मुनाः आपत विपतय् ग्वाहालि कायेत दयेकातःगु संगठन गुथि खः । गुथि छुं उद्देश्य दुपिं मनूतय्गु जीवनस्तर थकायेत दयेकातःगु व्यवस्थित संस्था खः । संस्कृत खँग्वः ‘गोष्ठी’या अपभ्रंश गुथि खः । ‘गोष्ठी’या अर्थ सभा÷समूह जुइ । बुँज्या अले वनय् सा जयाः जीवन निर्वाह याइगु इलय् सा जइपिं सापूत मुनाच्वनीगु थाय् (गोष्ठ)यात गोष्ठी धाल । थ्व हे गोष्ठी शब्द अपभ्रंश जुयाः तद्भव शब्दया रुपय् नेपालभाषाय् ‘गुथि’ जुल, अले गुथिया अर्थ–विकास जुयाः छगू उद्देश्य कयाः छथाय् मुनाः थवंथवय् ग्वाहालि यानाः ज्या यायेगु जुल । अंग्रेजीं a trust, association, नेपाली भाषाय् समाज धयातःगु गुथिं निश्चित ज्या पूवंकेत समूह दयेकाः उकी दुने च्वनाः थवंथवय् जानाः ज्या क्वचायेकेत नीस्वनातःगु मनूतय् पुचः वा समूह थुइकी । निश्चित ज्या पूवंकेधुंकाः उकिया संरक्षण, रेखदेख व ताः ईतक ल्यंकातयेत बुँ, जग्गा स्रोतकथं तयाः स्वनातःगु पुचः गुथि खः । ई.पू. खुगू सदिइ बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गुथिया अभ्यास जूगु खनेदु । मगधं बारम्बार आक्रमण यानाः बैशालीयात त्याके मफुत । थुकिया कारण बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गोष्ठी परम्परा तसकं क्वातुगुलिं खः । लिपा मगधया जुजु अजातशत्रुं थः मन्त्री वर्षाकारयात बैशालीया गोष्ठी परम्परा स्यंके बीकल । वयां लिपा जक मगधं बैशालीयात त्याकूगु खः । बैशालीपाखें नेपालय् शरण काःवपिं लिच्छवितय्सं लिपा थन नं गुथि परम्परा न्ह्याकूगु खनेदु । गुथियात जग्गा तयातःगु दसु लिच्छवि अभिलेखय् लुयावःगु दु । उबलय् धार्मिक, शैक्षिक, स्वास्थ्य व लौकिक ज्या यायेत गोष्ठी नीस्वनातःगु खः । आःतक लूगु लिच्छविकालया २०० गू अभिलेखमध्ये थ्यंमथ्यं ४८ गू अभिलेखय् गुथिया खँ न्ह्यथनातःगु दु । लेलेया शिवदेव अंशुवर्माया संवत् ५२६ या अभिलेखपाखें लौकिक जीवनय् गोष्ठीया महत्ता न्ह्यब्वःगु दु । गुथिं मध्यकालय् व्यापकता काल । मध्यकालया ७५ प्रतिशत सिबें आपाः अभिलेखय् गुथि–जग्गाया खँ न्ह्यथनातःगु दु । थुबलय् धार्मिक व लौकिक गुथिया जग्गात गुलिं राज गुथि व गुलिं निजी गुथि दुने तयातःगु खः । गुथिया मू आयस्रोत जग्गा खः । वि.सं. १९१० य् जंगबहादुरं जारी याःगु मुलुकी ऐनय् गुथि नीस्वंम्ह मनू न्हय्गू पुस्तातक लोकजगत्पाखें उद्धार जुइ धकाः च्वयातःगु दु । गुथिया दुजः गुथियार खः । २००७ सालया प्रजातन्त्रलिपा मुलुकी ऐन २०२०य् गुथिया व्याख्या व व्यवस्था यानातःगु दु । लिपा ‘जसको जोत, उसको पोत’, ‘भूमी सम्बन्धी ऐन २०२१’ व ‘भूमिसुधार सम्बन्धी नियमहरू २०२१’ आः नेपाःया संविधान २०७२, गुथि संस्थान ऐन २०३३ व मुलुकी देवानी संहिता २०७४ य् थुकिया व्यवस्था व नीतिनियम दुथ्याकातःगु दु ।

नेवाःतय्गु सांगठनिक जीवनया आधार हे गुथि खः । न्हापा जूसा धार्मिक ख्याच्वःया आधारय् मनूतय्सं छुं नं गुथि न्हंके ग्याः । तर मनूतय्के बुलुहुं अधर्म, धर्मप्रति अनास्था ब्वलंगु कारणं गुथिप्रतिया थःगु जिम्मेवारी त्वःतेगु याना हयाच्वंगु दु ।
छगू ला पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः थःलिसे वःपिं सैनिक, सेनाया कलाः व छँेजःपिंत तयेगु लागि जग्गा हरण यायेगु व सेनायात ध्यबा बीगु पलेसा थनया जग्गा बिर्ता बीगु यात । रणबहादुर शाहया पालय् नं दक्षिणपाखें अंग्रेजतय्सं आक्रमण याइगु व आन्तरिक कलहया कारणं धन मुंकेगु लागि जग्गा हरण यायेगु यात । अथे हे राणाशासनया इलय् राणातय्सं ततःखा जुइक दरबार दयेकेगु लागि नं जग्गा अधिकरण यायेगु, छुं छुं मुआब्जा बीगु जुल । वयां लिपा २००७ सालया प्रजातन्त्र वये धुंकाः विकास यायेगु, स्कूल चायेकेगु लागि नं थनया जग्गा अधिकरण यायेगु, हरण यायेगु यात । वि.सं. २०२१ सालं भूमिसम्बन्धी ऐन, नियम पिहां वल । गुथि संस्थान अधिनष्ठ जग्गा भूमिसुधारं पिने लाकाः संरक्षण यायेगु, जनतायाके च्वंगु गुथिया जग्गा गुथि संस्थानय् दर्ता मयाकुसे निजी बिर्ता सरह रैकरय् हिलेगु यायेमाःगु जुल ।
प्रजातन्त्र वयेधुंकाः म्हय्तय्गु अधिकार अप्वः जुल, गुकिया कारणं म्हय्तय्सं गुलि बाली तयेहये माःगु खः उलि तये महल । दुगु जग्गा रैकरय् परिणत याये दइगु जुसेंलि मीगु सुरु जुल । देशया राजनैतिक हिउपाः नापनापं नेपाःगाः दुने पिनेया मनूतय्गु बसोबास अप्वयावल । २०६२ सालया आन्दोलन लिपा नेपाःगाःया जग्गाया मू तसकं अप्वयेवं गुथिया जग्गा नं गुथि संस्थानया कर्मचारीतय्गु मिलोमतोय् रैकर यानाः मीगु जुल । गुलिसियां जग्गाया सत्ता ध्यबा अक्षयकोषया नामं बैंकय् तयेगु यात । अथेखःसां चल सम्पत्ति जूगुलिं स्थीर मजुल । देय्या बेसाःभाः झंझं थहां वनीगु व बैंकया ध्यबाया ब्याज झं झं म्हो जुइगुलिं गुथि न्हापा थें चले मजुल । नापं थः बाज्या अबुपिंसं गुथिया जग्गा मियाः वनेवं काय छय्पिंसं वास्ता यायेगु म्हो जुल । अथे हे सरकारी प्रयोजन, लँ दयेकेगु, विश्वविद्यालय, औद्योगिक क्षेत्र, अस्पताल थेंज्याःगु अति आवश्यक भौतिक संरचना निर्माण यायेवं गुथिया अस्तित्व ह्रास जुयावंगु खः । सरकारी तवरं गुथि मदया वं थें पारिवारिक रुपं दाजुकिजा अप्वः दयाः दुगु जग्गा कुचाकुचा जुयावन । जग्गाय् न्हापा थें उत्पादन मजुल । न्हापाया ध्यबां गुथियात माःगु सरसामान जोरजाम याये मफुत । याइपिं गुथियारतय्सं माक्व ई बीमफुत । गुथि व्यवस्थापनया लागि दयेकातःगु गुथि संस्थान, संस्कृति मन्त्रालयय् गुथिया ज्ञान दुपिं पदाधिकारी नियुक्त मजुइगु जुयावल । ईया माग कथं गुथिइ हिउपाः हयेमफुगु थज्याःथज्याःगु हे कारणं नं गुथिप्रति मनूतय्गु आशक्ति म्हो जुयावंगु खः । व्यक्तिगत जीवनय् याये मफुगु ज्या मंकाः वा संस्थागत रुपं पूवंकेफइ तर गुथिया आयस्ता स्यनावंगुलिं गुथि थम्हं हे त्वःतावनेगु, व्यक्तिगत जीवन हनेगु, गुथिया विकल्प मालेगु आदिया कारणं गुथि जक मखु नेवाःतय् दथुया स्वापू हे स्यना वनाच्वंगु दु ।

– गुथि छगू त्वाः, देश वा छुं छगू थासय् अवस्थित जुइ ।
– गुथिइ आप्वः धइथें छगू हे जातयापिं जक गुथियार दइ ।
– गुथिया नेतृत्व ज्येष्ठाधिकार अनुसार थकालिनिसें क्वकालितक कुहां वइगु नियमय् आधारित जुइ ।
– गुथिइ यायेमाःगु ज्या पालंपाः याइ ।
– गुथिइ न्ह्याःपिं दुहां वनेज्यू, मंमदुसा त्वःता नं वनेज्यू ।
– गुथियारत अप्वः यानाः मिजं जुइ व गुथियार हे वयागु छेँया प्रतिनिधि जुइ ।
– गुथियात हानि याःम्हेसित गुथिं पितिनाछ्वइ ।
– गुथिया एकता क्यनेकथं छम्ह द्यः दइ, गुम्हेसित सकसिनं हनातइ व उम्ह द्यःयात पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ ।
– मुद्दा मामिलाय् गुथि व्यक्ति सरह जुइ ।

लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वयेगु खःसा सामाजिक, धार्मिक, पारिवारिक, लौकिक, मनोरञ्जन, आवधिक गुथित खनेदु ।
आवधिक गुथि
छुं नं छगू ज्या पूवंकेगु लागि नीस्वनातःगु तर उगु ज्या क्वचायेवं मदयेका छ्वइगु गुथि अर्थात् आवश्यकता कथं दयेकाःतःगु व मदयेका छ्वइगु गुथि वा अस्थायी गुथि । थज्याःगु गुथि धयागु पीठ सेवा, लोकेश्वर सेवा, विहार सेवा थेंज्याःगु छुं दँया लागि दयेकातइ । थज्याःगु ज्या क्वचायेवं स्वतः गुथि मदयावनीगु खः ।
कचा गुथि
ततःधंगु गुथि क्वचायेकेगु लागि मेमेगु जिम्मेवारी बियाः ज्या पूवंकेत कचा गुथि दयेकातःगु नं दु । गथेकि सम्यक न्यायेकेगु लागि, करुणामय द्यःया रथजात्रा न्यायेकेगु लागि यक्व कचा गुथि दयेकातःगु दु । इमिसं निश्चित इलय् थःथःगु ज्या पूवंकेगु याइ नापं थज्याःगु कचा गुथि स्वयेगु लागि छगू मू गुथि नं नीस्वनातःगु दइ ।
धार्मिक गुथि
धर्मलिसे स्वापू दुगु गुथि धार्मिक गुथि खः । धर्मप्रति अटल विश्वास दुगुलिं धर्मय् हे समर्पित जुयाः निजी रुपं स्थापना यानातःगु धार्मिक गुथि निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु दु । पुण्य प्राप्त यानाः थुगु जन्मसिबें नं पारलौकिक जीवन सुथांलाक न्ह्याकेगु तातुनाः याइगु गुथि । द्यः पुजा यायेगु, श्राद्ध यायेगु, सा, माकः आदियात छ्व नकेगु थेंज्याःगु गुथित । धर्मय्
श्रद्धा, आस्था व विश्वास तइगु जूगुलिं गुथि तयेवं धर्म लाइगु विश्वासं गुथि स्वनीगु जुयाच्वन । थःथितिपिनि लुमंतिइ व पुण्य कामना यानाः नं गुथि तयातःगु खनेदु । उकिं गुथियात ‘देवस्व’ तायेकेगु चलन नेपाली समाजय् दु ।
धार्मिक गुथिइ हिन्दू लिसें बौद्ध धर्मया देवदेवीपिनिगु आराधना धार्मिक भेदभाव मतसे यानावयाच्वंगु दु । देगः, चैत्य, विहार न्हूगु दयेकाः उकियात ताः ईतक न्ह्याकातयेत वा पुलांगु भिंकेत आयस्ता व्यवस्था यानातःगु धार्मिक गुथि खः । धार्मिक गुथि जग्गाया आयस्तां न्ह्यानाच्वंगु खनेदु ।

धार्मिक गुथिया ताजि
इन्द्रायणी जात्राया गुथि
बालाचःह्रेकुन्हु येँया शोभाभगवतिया न्ह्यःने च्वंगु इन्द्रायणी द्यःया जात्राया छन्हु न्ह्यःया चान्हय् यज्ञशालाय् विशेष प्रकारया होम याइ । होम यायेत इन्द्रायणी गुथि छगू तयातःगु दु । थुगु यज्ञय् म्येय्या छ्यं छगः, स्वँ, स्यँे, नुगःचु व पञ्चबलि धकाः बखुंचा छज्वः, न्या छज्वः, बुइँचा छज्वः व सर्प छज्वः तयाः सर्पाहुति याइ । थुगु होम मध्यकालया सुरुया ठकू जुजु (मल्ल) श्री जयदेवया पालंनिसें न्ह्याःगु अनुमान यानातःगु दु । थुबलय् थीथी थाय्या द्यःखः शोभाभगवति, ज्वालामाई, माखचा खः, भोरी गणेद्यः, स्वांछपु गनेद्यः झ्वःलिं तयातइ ।
गथुप्याखं गुथि
मालाकारतय् गथुप्याखं क्यनेगु तःधंगु सांस्कृतिक गुथि खः ।
चकंगुथि
थँबहीया चकंद्यः जात्राया अवसरय् द्यःजात्रा यायेत झ्वाःबहाः, ध्वाकाबहाः व गंबहाःया बज्राचार्यत मुनाः चकंगू गुथि स्वनातल । छन्हु बिज्यासःद्यःयाथाय् वनाः पुजा यानाः चकं गुथि न्यायेकी । तर थुथाय् थ्व गुथि मन्यात । तर चकंद्यः जात्राबलय् गुरुजुपिं सहभागी जुइमाःगु दनि ।
चैत्यगुथि
धर्मधातु चैत्य, बज्रधातु चैत्यया पुन्हि, अष्टमीबलय् दच्छिया छक्वः वर्षबन्धन पुजा यानाः न्यायेकीगु चीभाः (चैत्य) गुथि धाइ । थज्याःगु गुथिइ चैत्यया न्ह्यःने यज्ञ यायेगु, मत छ्वयेकेगु, पञ्चरक्षा आदि पाठ यायेगु व थुकिया लिसें मेमेगु घानातःगु ज्या याइ । चीभाः (चैत्य) स्यन धाःसा थुकियागु आयस्तां भिंकेगु ज्या याइ ।
तुतःगुथि
ने.सं ७९०य् कान्तिपुर, वटुटोलया श्री धर्मचक्र महाविहार (तःधंबहाः)या गुणचन्द्र शाक्यं श्री स्वयम्भू महाचैत्यप्रति गुंला ज्वःछि नसंचा इलय् वाद्यवादन सहित तुतः ब्वनेगु गुथि नीस्वनाबिल ।
थाय्पागुथि
थःनेया बहाबहीया बज्राचार्य व शाक्य थाय्पापिं मुनाः दयेकातःगु गुथि थाय्पागुथि खः । थ्व गुथि विशेषतः थःनेया चक्रेश्वरपिं क्वाःबहाः, झ्वाःबहाः, ध्वाकाबहाः, गंबहाः व थकालि शाक्य बरेजु व फूबरे च्वनाः न्यायेकीगु खः ।
द्यःगुथि
देवभूमि कथं नांजाःगु देय् जुयाः अनेक जात्रा न्यायेकेत राष्ट्रियकथं आपालं द्यःगुथि दु ।

नासःपुजा गुथि
नासद्यः पुजा यानाः न्यायेकीगु गुथियात नासःपुजा गुथि । नासःपुजां नासःद्यः पुज्याइबलय् गुरुपिंसं नासःद्ययात नाट्येश्वर नाथेश्वर धकाः महाद्यःया रुप कथं कायेगु याः । रुप धाःसा दइमखु । बालाप्वाः स्वप्वाः जक तयातइ । थुकियात मचांनिसें नासलं लीकेगु स्यनाबीपिं मां, अबु व गुरुया प्रतीक कथं नं कायेगु याः ।सांस्कृतिक बाजागाजा, ख्यालः, प्याखं आदि नीबलय् बाहां भोग बियाः नासःद्यः पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ । त्वाः गुथि न्ह्याकाच्वंपिं नेवाःतय् दँय् छकः नासःपुजा न्यायेके माःगु परम्परा दु । थुबलय् नं बाहाँ भोग बीगु चलन दु । बाहाँ भोग बीन्ह्यः बालाप्वालय् धकिंनंं त्वपुइ माःगु नं परंपरा दु ।
कजि
गुथि व्यवस्थापन याइम्ह । पुजा तयेगु सरसामान मिलय् यायेगु ज्या कजिं नं याइ । त्वाःछेँ मदुगु त्वालय् बाजं तयेगु व स्यनेगु आदि नं कजिया छेँय् हे याइ ।
थलप्वं
थलय् ल्यंकीगु भाग । तयाबीबलय् थलय् च्वंक दक्वं फुकाः तयेगु याइमखु । भच भचा ल्यंकी । थलप्वं भाग थल सुयागु खः वयात हे बीगु याइ ।
धकिं
नासःद्यः त्वपुइगु कापः । छगू कथंया पर्दा । स्वथाय् स्वंगः मिखा व थीथी कथंया स्वां च्वयातइ । नासःद्यःयाथाय् बाहां भोग बीत्यल धायेव धकिं तयाः नासःद्यःयात पःखुइ ।
नासःद्यः
बाद्यबादन, प्याखं सयेकाबीगु व नासलं लिकाः हिसि दयेकाबीम्ह द्यः । रुप आकार छुं दइमखु । अंगलय् स्वंगू बालाप्वाः तयातइ । थुकियात मां, अबु व गुरु कथं नं काइ ।
निपांचूम्ह बाहां
द्यःयाथाय् भोग बीम्ह ग्वंंगः वा हँय् । भोग बीत मू हायेकाच्वनी मखु । छ्यंयात छगू सी भाःपी । पपू व तुतियात नं सी भाःपी । मुक्कं न्यासी दइ ।
प्यपांचूम्ह बाहां
द्यःयात भोग बीत तयातःपिं प्यपां चूपिं म्येय्, दुगु, फै । भोग बीत मू हायेकी वा नीलखं छ्वाकी । छ्यं छगःयागु जक सी काइ । च्यासी दयेकी ।
बालाप्वाः
नासःद्यः नालाः अंगलय् दयेकातःगु प्वाः । स्वप्वाः दइ । च्वय्पाखे छकुं व क्वय् पाखे निकुं दयेकाः स्वकुं लुइकातइ । छह्वतं मेगु ह्वः पाछि पाछि पाकातइ ।
सिन्हाय्स्वां
हःयात स्वांया रुपय् नालातःगु छता स्वां । न्ह्यागु पुजाय् नं चलय् जुइ । नासः मोहनी लित तइबलय् थुकिं सिन्हः हुयाः नासःद्यइथाय् छाइ । भचा वाउँसे भुयू नइ ।
सीला
सी मथःपिन्त तयाबीगु ला । सी बीबलय् सी छकू जक मबिसे ला छकू नं तयाबी । सी मथःपिं सकसितं सीयागु छकू व मेगु छकू यानाः निकू निकू तयाबी ।
सुलिं
थ्वँ दयेकेगु जिम्मा काइपिं खलः । छम्ह जक बाय् तःम्ह नं जुइ । छम्ह वा तःम्ह जुइगु थ्वँ दयेकेमाःगु मात्रा स्वयाः जुइ । भचा जक दयेकां गाःसा छम्हेसिनं याइ । यक्व दयेकेमाःसा तःम्ह जाइ ।
सुवाः
भुतू च्याकाः भ्वय् ज्वरय् याइपिं खलः ।याकःचा जक जुइमखु । निम्ह स्वम्ह जुइ । भ्वय् ज्वरय् यायेत तायेगु व सिलेगु ज्याय् खलःपिंसं ग्वाहालि यानाबी । चि मसला दक्वं इमिसं लाकी ।
स्वहःलूगु सिन्हाय् स्वां
गौ पतिं स्वहः वयाच्वंगु सिन्हाय् स्वां । दक्वं माय् वइमखु । छगू निगू कचाय् जक वइ । वःगु कचाय् फुक गौलय् वइ । नासःद्यःयात यःगु स्वां कथं काइ ।
हामू
गुथि खलःपिन्त सः कंवनीम्ह जः । थ्वँकि म्हयेगु, भ्वय् धाःवनेगु व छुं नं गुथिया मेमेगु गतिबिधिया सुचं बीमाःसां वं हे बिउवनेगु याइ । गुथि खलः स्वयाः छम्हं मगाःसा निम्ह स्वम्ह नं तइ ।

पाठ याकेगु गुथि
ने.सं १००० य् असं त्यःरड त्वाःया द्रव्यरत्न तुलाधरं थः मदुम्ह अबु रेखरत्नया नामं दुर्गति परिशोधन कामना यासें दँय्दसं श्री स्वयम्भू भगवानया न्ह्यःने धर्मश्री प्रज्ञापारमिता लक्षावति पञ्चविंशति सहस्रिका धर्मग्रन्थ पाठ याकेगु नितिं गुथि नीस्वन ।

मनोरञ्जन गुथि
जीवनय् मनूतय्त नयेगु, त्वनेगु, पुनेगु जक दयां मगाः, न्ह्याइपुके नं माः । न्ह्याइपुकेगु लागि जक दयेकातःगु नं गुथि दु । गथेकि लिच्छविकाल हे दुगु पहलमान ल्वाकेगु गुथि (मल्लयुद्ध गुथि), अथे हे म्ये हालेगु, बाजं थायेगु नाप स्वापू दुगु, ससुपुजा गुथि, नासःगुथि आदि ।

पारिवारिक गुथि
थः परिवारया दाजुकिजापिं च्वनाः दच्छिया छकः देगुद्यः वा मेगु छुं नं छगू थासय् च्वनाः मुनाः नयेगु लागि दयेकातःगु गुथि ।

देगुपुजा गुथि
बौद्ध व छुं छुं हिन्दू जातजातिइ देगुपुजा न्यायेकेगु चलन दु । देगुपुजा गुथिइ छगू हे वंशयापिं जक गुथियार जुइ । देगुपुजाय् अन्तरजातीय ब्याहा याःपिंत दुकाइ मखु । तर कायमचां ब्याहा यानाहःम्ह सजातिय भौमचायात देगुपुजाय् दुतिनेगु याइ । देगुपुजाय् मिजं मिसा सकलें दुजः जुइ । बुँया आयस्ता दुपिनि थुकिं हे चले याइ । गुलिस्यां ल्हापं कयाः गुथि न्यायेकी । देगुपुजा गुलिस्यां न्यान्हुतक न्यायेकीसा गुलिस्यां निन्हु जक नं न्यायेकी । देगुपुजाय् कायमचा, म्ह्याय्मचा व भौमचा दुतिनेगु नं याइ । नःलिम्ह भौमचिया थःछेँपाखें ‘सगंभु’ धकाः सगं व मरिचरि, घासाता तयाः हयेमाः । दिगुपुजा छुं निश्चित थासय् ख्यलय् वनेगु धकाः वनी । द्यःखः कुबियाः म्वाहालि पुइकाः वनी (थुथाय् म्वाहालि पुइपिं मंत) । दिगुपुजाय् गुलिस्यांं बज्रयानी गुरुजु, गुलिस्यां आचाःजु तयाः पुजा याकी । पुजा सिधयेवं भ्वय् नइ । गुलिस्यां बाहां स्यायेगु धकाः दुगुचा बलि बीगु नं याइ । देगुपुजा दछिया दुने निक्वः यायेमाःपिं नं दु । न्हापां मू देगुपूजा वैशाख जेठं जुइ । अथेहे नच्छा देगुपुजा धकाः भदौ असोजपाखे न्यायेकी ।

महाबलि गुथि
येँदेया १८ गू क्षेत्रिय महाविहारकथं परापूर्वकालनिसें दँय् छक्वः जगत संसार उद्धार यायेगु पुजा कथं शान्तिस्वस्ति यायेकथं भूतप्रेत पिशाचयात बौ बियाः पुजा याइगु महाबलि गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु । थ्व गुथि आः छुं छुं महाविहारय् जक ल्यंदनि । क्वाःबहाः, झ्वाःबहाः, तःक्षबहाः आदि महाविहारय् जक ल्यंंदनि ।

लुँम्वह छाये गुथि
सकिमिलापुन्हि व सिपुन्हिकुन्हु लुँम्वह (असर्फि) श्री शान्तिपुरयात छायेगु गुथि श्री ५ रणबहादुर शाहं नीस्वंगु खः । थ्व गुथियात हे ब्वलंकेगु कथं श्री ५ गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहं शान्तिपुरय् महापुजा गुथिया नितिं सिजःपौ तःगु खः ।

लैँकेँ गुथि
घ्यःचाकु संन्हू अर्थात् मकर संक्रान्ति माघ १ गते स्वयम्भूया भुइख्यलय् सकल बहीद्यः, आजुपिं व दीपंकर तथागतयात निमन्त्रणा यानाः ‘लैकेँ गुथि’ धकाः सम्यक पुजाबलय् शाक्य जातिं लैं, कँे व जा तयाः गुथि न्यायेकी ।

लौकिक गुथि
थुगु हे जीवन बांलाकेगु लागि माःगु वस्तु दयेकाः उकिया संरक्षण यायेगु लािग दयेकातःगु थीथी गुथि दु । गथेकि सतः, हिति, तुं सुचुकुचु यायेगु, थीथी इलय् लः त्वंकः वनेगु, लँ छिंकः वनेगु, सख्वाः पायेगु आदि । समाजया सर्वाेपरि हित यायेत तयातःगु कीर्ति ताःईतक न्ह्याकातयेत लिसें उकियात सुचुकुचु यानातयेत व स्यंसा भिंकेत निश्चित आयस्ता तयातःगु गुथि हे लौकिक गुथि खः । लेलेया लिच्छविकालीन अभिलेखय् खनेदुगु पानीय गोष्ठी, प्रणाली गोष्ठी, प्रवहण गोष्ठी, अर्चा गोष्ठी लौकिक गुथिया दसु खः । मदुपिं थःथिति लुमंकाः उमिगु नामय् थुज्वःगु कीर्ति तलकि पुण्यप्राप्ति जुइगु, परलोकय् सुख प्राप्ति व मोक्षप्राप्ति जुइगु धारणा नेवाः समाजय् दुगुलिं थुज्वःगु लौकिक गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । जनमानसय् यश ल्यनीगु कीर्ति तयेमाः धइगु भावना दुगुलिं नं थुज्वःगु कीर्ति तयाः गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । लिच्छविकालनिसें मल्लकाल अले शाहकालय् तकं आपालं लौकिक गुथि नीस्वनातःगु दु । लः त्वंकःवनेगु, लँय् बँ पुइगु, धर्मशाला तयेगु, जःधुं (जलद्रोणी) तयेगु, सुं मदुपिनि सीम्ह उइगु, गौचरण तयेगु, सायात चि नकेगु, माकःयात कःनि नकेगु, द्वहंयात दानापानी नकेगु, बखुंतय्‌त आहारा नकेगु, पुखूया रेखदेख जक मखु पुखूया न्यातय्‌त दाना नकेगु अले देगलय् वइपिं तीर्थयात्री, साधुसन्त व अशक्ततय्‌त जाकि, केँ, चि, सिँ इनाबीगु सदावर्त गुथि सकतां लौकिक गुथि खः । न्हापा तयातःगु थीथी लौकिक गुथि थौंकन्हय् गुलिं राजगुथि दुने सा गुलिं दुनियाँ गुथिदुने लानाच्वंगु दु । वि.सं. २०१६ साल लिपा संघसंस्था अन्तर्गत दर्ता जुयाः नं लौकिक गुथि नीस्वनातःगु दु ।

वर्गीय (जातीय) गुथि
छगू जातिया छगू वर्गया नितिं बुसांनिसें सीबलय्तक व द्यःया जात्रा व पुजापाठ यायेत दयेकातःगु गुथि हे वर्गीय गुथि खः । लिच्छिविकालनिसें हे वर्गविशेषया थीथी गुथि नीस्वनातःगु खनेदु । शिवदेवया संवत् ५२६ (वि.सं. ६६२)या अभिलेखय् लुयावःगु ‘ब्राह्मण गोष्ठी’, ‘ब्राह्मणसानत्थ्य गोष्ठी’ शब्दं उबलय् बर्मूतय्गु छगू वर्गया निंतिं नीस्वनातःगु वर्गीय गुथि धकाः सीकाकायेफु । वर्गीय गुथिं थःगु वर्ग विशेषया हित जुइगु ज्या याइ ।

उदाय् समुदायया गुथि
सीगू, सनांगू, बिचाःगू धकाः मृत्युसंस्कारनाप स्वापू दुगु थीथी गुथि दु । पञ्चमी सेवा, यंला सेवा, गुंला धर्म, गातिलाः, पञ्चदान आदि बुद्धधर्मनाप स्वापू दुगु गुथि दु । थःपिनिगु कुलायनीकथं यायेमाःगु थीथी छेँया गुथि वा प्यं (पिण्ड) थयाः यायेमाःगु गुथि नं यानावयाच्वंगु दु । सामाजिक ज्या यायेत कसाः तःधं गुथि, असं दिगुख्यः गुथि, ङत तुलाधर समिति, ताम्रकार समाज थेंजाःगु संस्थागत गुथि नं उदाय् समुदाय दुने नीस्वनातःगु दु ।
कसाःगू
जनबहाः केलत्वाःयापिं कंसाकारतय् प्यंगू आगंया कवः दुथ्याःगु तःधंगु कसाःगू खः ।
नकःमि गुथि
येँदेय्या नकःमितय् तःधंगु गुथि श्रीपञ्चमीकुन्हु न्यायेकीगु खः ।
देय् आचार्य गुथि (देय् आचाःगू)
येँय् देया झिंच्यागू बज्रयानी महाविहारया जःपिनि गुथि । न्हापा न्हापा थ्व गुथियात ल्हासागुथि धकाः नं धाइ । ल्हासा वनावःपिं साहुमहाजन व आचार्यपिंसं लुँ तयाः थ्व गुथि न्ह्याकाथकूगु अनुमान दु ।

विहार गुथि
प्रत्येक बौद्ध विहार अर्थात् बहाः बहिली सर्वसंघ दइ । थ्व सर्वसंघ हे छगू गुथि खः । मूल विहारय् बदे छुइ, कचा बहालय् व बहिलिइ बदे छुइ धुंकाः बज्राचार्य वा शाक्य वा सर्वसंघय् दुथ्याइ । येँया विक्रमशील महाविहार, मैत्रीपुर महाविहार, यलया हिरण्यवर्ण महाविहार आदि गुथि दुगु विहार खः । संल्हू, गातिलाः गुथि, येँयाः गुथि आदि विशेष द्यःयात पुजा यायेत दयेकातःगु गुथि धार्मिक गुथि खः ।

सख्वाःपाःगुथि
सख्वाः पायेत दयेकातःगु गुथि । स्वयम्भू व वथें ज्याःगु स्तुप आकारं दयेकातःगु स्तुपय् सख्वाः पायेगु याइ । गुथि खलःपिनि दथुइ भ्वय् नयेत छसीनिसें पालंपाः पाः फइ । सख्वाः पायेत सकलें जाइ ।

सनाःगुथि
मनू सिनाः सिथं यंकेत ज्या यायेगुया लागि सनाःगुथि वा बिचाःगुथि दयेकातइ । सिथं यंकीबलय् सीगुथिया गुथ्यारतय्सं याइगु ज्या बाहेक मेगु ज्या सनाःगुथि खलकं याइ । गुथि न्ह्याकेत गुथिपाः बीगु यानातइ । गुथिपाः याकः याकः यानातइपिं नं दु, छम्हं अप्वः जानाः पाः फयेकीपिं नं दु । गुथिखलःया ल्याः स्वयाः खलःपिनि सहमति यानाः पाःलाःया ल्याः क्वःछीगु याइ ।
सनाःगुथि खलःपिनि सनाःगू भ्वय् नयेगु यानातइ । दछि छकः दँमुँज्या यायेकथं भ्वय् यायेगु याइ । थुकुन्हु दछियंकंया सनाःबं व मेमेगु बंया हरहिसाब असुलउपर यायेगु याइ । आयस्ता दुपिनि आयस्तां चाछि वा मगाःगु दामासाहिं ल्हानाः नइ । आयस्ता हे मदुपिनि म्हतिं म्हतिं दां ल्हानाः भ्वय् नयेगु याइ । भ्वय्ब्व तब्व यायेगु व चिब्व यायेगु ल्हापं स्वयाः जुइ । सनाःगू भ्वय् बलय् थःपिनि स्तदेव, गणेद्यः वा पीठय् द्यः पुजा यानाः म्हूचा समय् नइ । उम्ह द्यःया प्रतीक स्वरुप थःपिनि नं मेम्ह द्यः छम्ह दयेकातइ । थुकियात सनाःगू द्यः भाःपी । सीम्हय् फायेकेत देवं छपु नं दयेकातइ । द्यःपिं जिम्मा कयातयेगु, सनाः हाःवनेगु, भ्वय् धायेगु, भ्वय्या ब्यबस्थापन आदि दक्वं ज्या गुथिया पाःलाखं यायेगु याइ । थथे यायेत थःपिंसं जक मचाःसा खलःपिंके ग्वाहालि कायेगु याइ । पीठय् पुजा याइबलय् सनाःगूद्यः गमय् स्वनाः बाहां भोग बीगु याइ । जः यक्व दुपिनि म्येय, भचा म्हो पिनि दुगु व म्होचा जक खलः दुपिनि हँय् वा ग्वंगः भोग बीगु याइ । भोग बियाम्ह बाहांया सी भ्वय् नइबलय् थाकुलि निसेंं छसीकथंं बीगु याइ ।

देवं
सीम्हय् फायेकेत दयेकातःगु फांगा । पाःलाःयाथाय् तयातइ । सीगुया खबर वल धायेव फायेके यंकी । देवं फायेके धुन धायेव सनाः हाःवनेगु याइ । मि तये धुंकलकि लित ज्वनावइ ।
धौपतीया धौ
पुजा क्वतलय् तयातःगु धौ । द्यः पुज्याइबलय् छानाः ल्यंगु धौ धौपतिइ हे तयातइ । भ्वय् नयाः सी बीबलय् सी थक्वसित व हे धौ तिकितिकि नंकाः तयाबी ।
पाःब्व
मेगु पालय् पाः फइम्हेसित बीगु ब्व । खलःपिनि सरह हे तइ । द्यःब्वया नापं तयातइ । धौ तये धुनेव लःल्हानाबी । पाःब्व काइम्हं ल्हाः सिलाः जाकिं पुज्यानाः थकालिपिंके उजं कयाः फयाकाइ ।
सनाःबं
सनाः मवःपिंसं पुलीगु बं । सी उथय् यायेथाय् छकः खुसिइ छकः गुथि खलःपिं वःमवः स्वयेत हाजिर काइ । मवःपिन्त बं तइ । पाःला व ब्यं पाःलाःतय्त दुगंछि याइ । सनाः हाःवने सनाः वनेत धाःवने । धाःवनेगु ज्या गुथि पाःलाखं याइ । लगं लगं नं धयाछ्वयेगु याइ । खबर सीवं खलःपिं नं बिलम्ब मयासे वयेगु याइ ।

सामाजिक गुथि
समाजयापिं मनूतय्गु आवश्यकता पूवंकेगु सामाजिक ज्याया निंतिं दयेकातःगु गुथियात सामाजिक गुथि धाइ ।
घाँय्पू गुथि थ्व गुथिं गथांमुगःचःह्रे छन्हुनिन्हु न्ह्यः स्वयम्भू शान्तिपुर, पुलां स्यंगु व मञ्जुश्रीयाथाय् घाँय् पुइगु, सफा–सुग्घर यायेगु ज्या जुइ । थ्व ज्या मोहनिया चालंकुन्हु नं याइ ।
जःधुंगुथि
जःधुंहितिइ लः तयेत दयेकातःगु गुथि । गुथिइ गुथिखलःपिं दइ । थुलि हे ल्याखय् दयेमाः धयागु जुइमखु । लः त्वने प्याःचाःपिं लँजुवाःतय्त लः त्वंकेत लँय् सिथय् जःधुंहिति तयातइ । थथे तयातःगु हितिइ लः फुत धायेव हानं जायेकेगु याइ । गुथि खलःपिनि दथुइ पालंपाः यानाः गुथि पाः याइ । लः जायेकेगु व गुथि न्यायेकेगु ज्या पाःलाःया भालाय् जुइ । पाःलाः याकःचां मचाइगु बखतय् खलःपिंके ग्वाहालि काइ । गुथि न्यायेकेत आयस्ता तयातइ ।
छ्वमना गुथि
थीथी धार्मिक व सामाजिक पुण्य प्राप्तीया निंतिं त्वःतातइपिं सा, द्वहं आदियात छ्वमना नकेगु निंतिं नं गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु । यलया तिछुँ गल्लि, ख्वपया वाकुपति नारांद्यः व येँय् भुतिसलय् दच्छिया छक्वः लँय् त्वःतातःपिं बस्तुयात छ्वमना नकेगु याइ ।
झारा गुथि
राज्यं तां दयेकेगु, विकास निर्माण यायेगु वा सार्वजनिक सम्पत्ति भिंकेगु नितिं इलय्ब्यलय् सार्वजनिक सुचं जारी यायेफु । छुं हे कथं ज्या मवइगु थुगु ज्या समुदायं अनिवार्य रुपं यायेमाली । थज्याःगु इलय् समुदाययापिंत ज्या भाला बीगु ज्या थुगु गुथिं याइ । गुकिं यानाः आर्थिक वृद्धि यायेत ग्वाहालि जुइ ।
ताय्माः गुथि
गुथि खलःपिं जानाः ताय्माः हनेत दयेकातःगु गुथि । गुथि हनेत आयस्ता तयातइ । खलःपिं थुलि हे दयेमाः धयागु मदु । खलःपिनि दथुइ पालंपाः यानाः पाः दयेकी । ताय्माः हनाः द्यः जात्राबलय् द्यःखतय् व बुसादँबलय् देगलय् ताय्मालं छायपीगु याइ । ताय्माः हनेत खलःपिं सकलें जानाः ताय्सिवा सियाः ताय्द येकी । तबालागु व चिबालागु छुतय् यानाः ताय्माः हनी । गुथिभ्वय् न्यायेकेगु व ताय्माः हंपिन्त नसाबजि नकेगु भाला पाःलाःया जुइ ।
ताँगुथि
खुसिइ सिँया ताँ तयाः नं नेवाःतसें भ्वय् नयेगु परम्परा दयेकातःगु दु । खुसि छीबलय् लखय् न्हुइ म्वायेक लँजुवाःतय्त अःपुक अथे ताँ तयाबीगु खः । खुसिया निखें सिथय् घाट दयाः नं लँजुवाःत वये–वने याइथाय् ताँ तयेगु याइ । ताँ तयेगुया लागि आयस्ता तयाः गुथि हे नं नीस्वनातयेगु याइ । गनं गनं ज्यापु त्वालय् नं थुकथंया गुथि दयेकातयेगु याइ । ताँ तयेगु ज्या दक्वं गुथि खलःपिंसं हे याइ ।
खुसिइ तइगु थुकथंया ताँ न्ह्याबलेंया लागि धाःसा जुइमखु । थज्याःगु ताँ अस्थायी जक जुइ । चिकुलां खुसि छीबलय् लखय् ख्वाउँक न्हुइम्वायेकेत चिकुला सुरु जुइगु बखतय् तयाः बर्खा सुरु जुल धायेव लिनाः सुरक्षित तयातयेगु याइ । स्यनाः, चनाः वा त्वःधुलाः ताँ, ताँकी वा ताँल्हाः मगात धाःसा आयस्तां वा खलःपिंसं दामासाहीं ल्हानाः दयेकेगु याइ । ताँया हाकःयात ताँदु धाइ ।
दु तइबलय् छदु जक तयेगु नं याः, निदु तयेगु नं याः । छदु तयेगु व निदु तयेगु खुसिया ब्या व लँजुवाःतय् चाप
स्वयाः तइ । निदु तइथाय् तां ताँया दथुइ म्हतिं नं निकुति तापाकी । छदु वयेत व छदु वनेत याइ । वये थासं वनेगु व वने थासं वयेगु याये दइमखु । छदु जकं तांपौ तइथाय् फिलकुति तइ ।
ताँ तयेत छखे च्वतय् की निकी व छपु ताँल्हाःया ल्याखं छपौ ताँपौयात की प्यकी व निपु ताँल्हाः तइ । ताँकी ताइबलय् निकी ताँकीया दथुइ ताँया ब्या न्ह्यनी कथं पाकाः ताइ । की तायेत म्वलय् हँय्पा गथि यानाः खिपतं चिनाः ताइ । ताकिलय् ताँल्हाः तयाः ताँपौ दिकी । ज्या याःपिन्त इलय्ब्यलय् तुच्चा याकी । ताँ तये सिधल धायेव ताँया छखे सिथय् पुइँ हाइ । पुइँ महायेकं तां वये–वने याकेबी मखु ।
ताँकी
सिँया तां तयेत खुसिइ ताइगु सिँ वा पंया की । स्वकु प्यकुतिया हाकः याइ । सिँयागु जूसा २ इन्च ब्या व ३ निसें ४ इन्च फाला याइ । पंयागु जूसा छाःगु पंया प्वः गरःयागु बाय् दुधंगु पंया दयेकी । च्वकापती भचा च्वामुकी । म्वः पाचुकी । म्वलय् प्यलांगुति क्वय् ब्या पाखे पिचायेक ह्वः छह्वः खनाः तांल्हाः तये छिंकातइ । तेथां तानाः क्वतछ्वयाः बल्लाकी । कुछि कुत्याति जक द्यःने खनेदयेकी । छपौ ताँपौयात प्यकी ताइ ।
घाट
खुसि सिथय् ल्वहँतं सियाः दयेकातःगु थाय् । खुसिइ कहां वनेत त्वाथः तयातइ । थाय् थासय् तुंगः दयेकातइ । खुसि छीत सिँया तां तयेमाःसां घाट दुथाय् तइ ।
ताँल्हाः
तां दिकेत तइगु बल्लाःगु कथि । कुत्याति हाकः जुइ । स्येल्लाःगु पं फायाः बःचा पु यानाः दयेकी । ताकीया म्वलय् खनातःगु ह्वतय् तम्म कसय् जुइक तयाः थुकी ताँ दिकेगु याइ ।
ताँदु
सिँया ताँ तइबलय्या हाकः । खुसि यक्व तब्या व मनूत नं यक्व जूदुथाय् निदु बाय् निहाकः तइ । चिब्यागु जुयाः नं म्हो जक मनू जुइथाय् छदु जक तयाः गाकी ।
पुइँ हाये
पुइँ तयाः द्यःपुज्याये । ताँयात नागया प्रतीक नालाः द्यःपुज्याइ । नागयात पुज्याइबलय् कपाय्या पुइँ दयेकाः पुज्याइ । थुकियात पुइँ हायेगु धाइ ।
फिलकुति
चिलाबीत तयातइगु याकः ताँपौ । ताँदुया नापसं तयातइ । छखें वःम्ह व मेखें वःम्ह नापलाइबलय् फिलकुतिइ वनाः चिलाबी । खुसि तब्याथाय् जूसा निथाय् स्वथाय् नं तइ ।
लँजुवाः
लँय् वये–वने याइपिं मनूत । गनं यक्व जू दइ गनं जू दइमखु । खुसिं छिनाः वारपार याइपिं यक्व जू दुथाय् ताँ तइबलय् निदु तयेगु याइ ।
सिँया ताँ
लः न्हुइम्वायेक खुसिइ छुनातःगु तां । बल्लाःगु सिपौबालाया दयेकी । म्हुकुछितिया ब्या जुइ । ताकी तानाः तांल्हाः तयाः न्याकु खुकु हाकःगु तापौ स्वानाः दयेकातइ ।
हँय्पा गथि
बिशेष कथं चीगु गथि । निलः यानातःगु खिपः लथ्यानाः ह्वः ज्याइ । छह्वः छखे छह्वः मेखे पुइकाः ताकीया म्वलय् क्यंकाः चिनाः च्वः निच्वः निखें सायेकाः की तप्यंकी ।

तिसा बिचाः गुथि
धर्मय् आस्था तयाः द्यःपिन्थाय् तिसा छायेगु नेवाःतय् संस्कार दु । थज्याःगु संस्कारकथं थीथी कथंया द्यःपिन्थाय् थीथीकथंया तिसा छायेगु याइ । तिसा छानाः गुथि दयेकाः दँय् छकः तिसा बिचाः यायेगु याइ । थुकियात तिसा बिचाः गुथि धाइ । तिसा बिचाः याइबलय् भ्वय् नयेगु चलन दु । थज्याःगु भ्वय्यात तिसा बिचाःगुथि भ्वय् धाइ ।
द्यःयाथाय् छाइगु तिसा द्यःपालाःयागु जिम्माय् बियातइ । दँय् छकः द्यःयात तिसां तीकाः पुजा यानाः बिचाः यायेगु याइ । पुजा क्वचायेकाः पालाखं हे यंकाः सुरक्षित यानातइ ।
तिसा व्यक्तिगत रुपं छाइपिं नं दु, सामूहिक रुपं छाइपिं नं दु । व्यक्तिगत रुपं छानातइपिनि तिसा बिचाः नं दँय्दसं व्यक्तिगत रुपं हे याइ । सामूहिक रुपं तिसा छानातइपिनि गुलि जः दु उलिसिया पालंपाः यानाः पाः फयाः तिसा बिचाः यायेगु याइ । व्यक्तिगत रुपं छानातःसां सामूहिक रुपं छानातःसां दँय्दसं बिचाः यानाः भ्वय् नकेमाःगु परम्परा यानातइगुलिं थुकियात गुथि कथंं हे व्यवहार यायेगु यानातःगु दु ।

धःपाः गुथि
सिनाज्याया नितिं धलं लः खुयायंके मबीतवा धः सफा यायेत नीस्वनातःगु गुथियात धःपाः गुथि धाइ ।

पाल्चा गुथि
जात्रापर्वय् मत च्याकाः जात्रायात झःझः धायेकेगु निंतिं थ्व गुथि व्यवस्था यानातःगु खः ।

पुलु गुथि
भलभल अष्टमीकुन्हु स्वयम्भू महाचैत्यया
चकुलिं च्वय् त्रयोदश चक्रावलि छचाःलं पुलुं भुनेगु ज्या जुइ । थ्व पुलुं भुनागु स्वलातक तयाः कूछिभ्वय्कुन्हु पुलु लिकाइ । स्वयम्भूइ लुँ पानातःगु वाफसं दायाः स्यनावनी वा लुँ चुइका यनीभनं पुलुं लुँया गजुलिइ भुनीगु खः ।

प्यन्हु बिचाः गुथि
छु नं जात्रा–पर्व क्वचायेधुंकाः द्यःयात द्यःछेँय् तःगु प्यन्हु दुकुन्हु स्वःवनेगु हे प्यन्हुबिचाः गुथि खः । भक्तजनतय्सं द्यःयाके हालखबर न्यंवनेगु थ्व परम्परां उबलय् द्यः व मनूया दथुइ आत्मीयता, सामीप्यता व द्यःप्रति आस्था व श्रद्धा गुलि दु धइगु खनेदु ।

फैचा गुथि
समाजय् च्वंपिं दक्वं आर्थिक रुपं सम्पन्न जुइगु निंतिं छखा छें मेगु छेँयात फै लहीके बीगु गुथि नं दु । फै लहिउम्ह छेँजलं न्हापांम्ह फैचा फै लहीत बिउम्हेसित बीमाः । गुकिं यानाः निखलःसितं आर्थिक वृद्धि यायेगु अवसर चूलाइ ।

मत गुथि
जात्रा वा लँय् वइपिंत खनेदयेमा धकाः मत च्याकाः ग्वाहालि यायेगु नितिं थ्व गुथिया व्यवस्था यानातःगु खः ।

माकः नके गुथि
थ्वः स्वयम्भूइ च्वंपिं माकःतय्त सुथय् कःनि नकीगु गुथि खः ।

लः गुथि
लः त्वंकः वनेत दयेकातःगु गुथि । गुथि भ्वय् नं नइ । खलःपिनि दथुइ पालंपाः यानाः पाः फइ । सहमति यानाः पाःया अबधि दयेकी । जात्रा मेला पर्वय् लः कुबियाः प्याःचापिन्त त्वंकेगु याइ ।

सी गुथि
मनू सीबलय् सिथं यंकेत माःगुतक सामान ताःलाकेगु, सीम्ह ग्ययेकेगु, कूताः दयेकेगु, देवं फायेकेगु, सीम्ह क्वबियाः दिपय् यंकेगु आदि माःगुतक ग्वाहालि सनां÷सी गुथिया गुथियारतय्सं याइ । नापनापं सिथं यंकेगुनिसें सी ममूतलेया जूगु खर्च नं थ्व हे गुथिं हे याइ ।

स्यंल्ह्वं गुथि
थ्व गुथि सार्वजनिक सम्पत्ति स्यंसा ल्ह्वनेत नीस्वनातःगु गुथि खः ।

गुथिइ गुथि न्ह्याकेत माःगु फुक्क नियम थःथःगु हे दयेकातःगु दइ । छगू गुथिया नियम मेगु गुथिनाप ज्वःलायेमाः धयागु मदु । गुथिया नियमय् मच्वंपिं, सामाजिक अपराध याइपिंत गुथिं हे सामाजिक दण्ड बीगु, गुथिं पितिनाछ्वयेगु याइ । गुथिइ सकलें समान जुइ । तःधी, चीधी, तःमि, चीमिया दुने भेदभाव दइमखु । गुथिइ सामान्यतया क्षम्य अक्षम्य निगू कथंयागु
नियम दइ । सुं नं गुथियापिंसं सामान्य नियम उल्लंघन यात धाःसा निश्चित बं कायेगु व तःधंगु अक्षम्य अपराध वा नियम विपरीत ज्या यात धाःसा गुथिं पितिनेगु याइ । गुथिं पितिउँम्ह मनू सामाजिक रुपं बहिष्कार जुइगुलिं अज्याःगु अपराधया ज्या यायेगुपाखें सतर्क जुयाच्वनी । गुथिइ थीथी नियम हीकेमाःगु, गुथियारतय् छुं धायेमाःगु, यायेमाःगु दःसा अज्याःगु सहलह यायेगु लागि दच्छिया छकः क्वःछिनातःगु दिनय् गुथि न्यायेकेगु याइ । उगु इलय् गुथिइ दुथ्याःपिं अनिवार्य रुपं वनेगु याइ । गुथिइ छुं नियमय् हिउपाः हयेमाःगु खःसा उगु हे इलय् प्रस्ताव तयाः हीकेगु याइ । मेगु कथं धायेगु खःसा दछिया छकः मुनाः गुथिभ्वय् न्यायेकातःगु धयागु सम्मेलन वा अधिवेशन खः । थज्याःगु गुथिइ छेँया हामा मिजंतय्सं ब्वति कायेगु याइ ।
गुथिइ थकुलि, न्वकु, पाःलाःया व्यवस्था यानाःतःगु दइ । थकालियाके गुथिया नियमसम्बन्धी ज्ञान दइगुलिं वयागु हे निर्देशनय् ज्या याइ । थकालि मवइगु इलय् थकालिया ज्या न्वकुंं याइ । दँय् छकः गुथियार दुने पाः हिलेगु याइ । पाः काःम्ह गुथियारं दच्छितक यायेमाःगु फुक्क ज्या याइ । उम्ह पाःलाःनं यायेमफइगु अवस्थाय् पाः सिधःम्हेसिनं ग्वाहालि याकेगु नं व्यवस्था यानातःगु दइ । पाःलाःयात भरिं, न्हापा पाः फःम्हेसित च्योभरिं नं धायेगु याः । थ्व थाय्स्वयाः धायेगु नं पाः । गनं पाः फःम्हेसित पाःलाः, न्हापा पाः फःम्हेसित ब्यंपाःलाः, चिरिपाःलाः नं धायेगु याः । भ्वय् नयेगु इलय् नं थाकुलिंनिसें झ्वःछुनाः नयेगु याइ । थकालियात क्वकालिपिंसं मानसम्मान यानाः वयागु निर्देशन कथं ज्या यायेगु याइ ।
छुं हे भेदभाव मतसे फुक्क समान यानाः थःथःगु अनुशासनय् ज्या न्ह्याकीगुलिं गुथियारतय् दथुइ भावनात्मक स्वापू क्वातुनाच्वनी । गुथियारयात वःगु समस्या मंकाः कथं ज्यंकेफइगुलिं जीवन तसकं आनन्दपूर्ण जुइ । थज्याःगु संस्थागत भावनाया कारणं थःगु सीप, कला विकास, प्रवद्र्धन यानाः यंकेत नं गुथिं तःधंगु भूमिका म्हिताच्वनी ।

नेपाःगाः दुनेया नेवाःतय्गु म्वायेगु आधार हे गुथि खः ।गुथि छगू सामाजिक संस्था खः । गुथि बुइगु, सीगु थेंज्याःगु जीवनया अति महत्वपूर्ण इलय् फुक्क मनूत मुनाः अःपुक जीवन हनेगु लागि दयेकातःगु खः । थुकिया मुख्य उद्देश्य लौकिक, पारिवारिक व सामाजिक जीवन सुथां लाकेगु खः । हरेक मनूत म्होतिं नं छगू गुथि दयेकाः च्वनाच्वंगु दु । गुथि जात कथं, भूगोल कथं, ज्या कथं दयेकातःगु दइ । थःगु जात दुने यायेमाःगु संस्कार व संस्कृति पूवंकेगु लागि नं गुथि नीस्वनातःगु दइ । गथेकि सीगुथि, थःगु त्वालय् वा जातया मनू सीबलय् माःगु ज्या यायेत दयेकातइ । थःगु त्वालय् च्वंपिं मनूत सी धुंकाः वयात ग्वाहालि यायेत त्वालय् त्वालय् बिचाः गुथि दयेकातःगु दु । द्यःयात झिंनिदँय् छकः वा दच्छिया छकः रङ्ग पायेगु लागि रङ्ग पायेसःपिं वा पुंज्या सःपिनि दथुइ दयेकातःगु गुथि, छगू रथ दयेकेगु लागि सिँया ज्या यायेसःपिं, खिपः निलेसःपिं, द्यः दयेकेसःपिं, रङ्ग पायेसःपिं आदि छगू ज्या पूवंकेगु लागि माःपिं फुक्क मनू च्वनाः नं गुथि दयेकातःगु दु ।
गुथिया मू आज्जु धयागु हे छगू ज्या सकलें जानाः अःपुक क्वचायेकेगु खः । छुं नं छगू ज्या तःम्ह मनूत जानाः यायेबलय् गुलि अःपुइगु खः, याकःचां यायेबलय् उलि अःपुइमखु । उकिं अप्वः यानाः छगू कि छगू गुथिइ थः नं दुथ्यानाच्वनी ।

लिच्छविकालीन गुथि
लिच्छवीकालया गुथि थौंकन्हय्या गुथिसिबें छुं भचा पाः । थौंकन्हय् धार्मिक ज्याय् बाहेक लौकिक जीवननाप गुथिया उलि स्वापू खनेमदु । उकिं गुथिप्रति थौंकन्हय् आस्था नं म्हो जुयावंगु दु । तर लिच्छविकालय् धार्मिक नापनापं लौकिक जीवनय् नं गुथिं ज्या याःगु अभिलेखपाखें सीदु । लिच्छविकालय् कीर्ति मतसे म्वायेगुयात धाःसा जीवन व्यर्थ जुइगु खँ संवत् ४९२ (वि.सं ६२८)या मंगलबजाःया भारविया अभिलेखपाखें थुइका कायेफइ । कीर्ति तलकि पुण्य दइ, थ्व जन्म व मेगु जन्मतक नं थुकिया पुण्य प्राप्त जुइ धकाः मिसा छम्हेसिया किन्नरी जातकया बाखंया चित्र च्वयातःगु चैत्य दयेकाः दँय्दसं संघयात भोजन याकीगु गुथि तयाः उकिं वइगु फलपाखें मेगु जन्मय् थः मिजं जुइ धकाः कामना याःगु दु । संवत् ५२६ (विसं ६६२) शिवदेव प्रथमया लेलेया अभिलेखय् गुथि नीस्वन धाःसा खुइद्वःदँ स्वर्गय् वास जुइ अले गुथिया जग्गा हरण यात धाःसा उलि हे दँ नरकय् च्वनेमाली धकाः च्वयातःगु दु ।
सुं नं व्यक्ति वा शासकं धार्मिक वा लोकहितया ज्या पूवंकेगु लागि चल अचल सम्पत्तियात छ्यलाः निश्चित उद्देश्य पूवंकेगु लागि गुथि नीस्वनातइ । गुथि निथी खनेदु । छगू थः हे परिवारया सन्तान दरसन्तानं न्ह्याकीगु व निगू गुथि धयागु थः परिवारसिबें पिनेयापिंसं न्ह्याकीगु, गुकी परिवारपिनिगु अधिन वा स्वामित्व दइमखु । लिच्छविकालय् भगवद्वासुदेवब्राम्हण गोष्ठी, प्रणाली (लः त्वंकः वनीगु) गोष्ठी, प्रदीप (मत बीगु वा च्याकः वनेगु) गोष्ठी, मल्लयुद्ध (कुस्ती म्हितेगु) गोष्ठी, धूप (धुं–धुपाँय्या व्यवस्था यायेगु) गोष्ठी, इन्द्र (द्यः विशेष) गोष्ठी, वादित्त्र (बाजा स्यनेगु) गोष्ठी, अर्चा (मूर्ति) गोष्ठी, ध्वजा (ध्वाँय्या बन्दोबस्त) गोष्ठी, ब्रम्हासानिध्य (वर्गविशेष) गोष्ठी, प्रवहण (यातायात÷गाडी) गोष्ठी, पानीय (लः) गोष्ठी आदि गुथि थःथःगु आस्था कथं निःस्वार्थ रुपं न्ह्याकाः वंगु दु ।
नेपाःया इतिहासय् इलय्–ब्यलय् तत्कालीन गतिविधिया छुं अंश अंकित यायेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व शिलालेखया रुपय् सुरक्षित नं जुयाच्वंगु खनेदु । थज्याःगु शिलालेख तयेगु झ्वलय् गुथिया व्यवस्थाया खँ नं च्वयाःतःगु दु । थजागु शिलालेखय् न्हापायापिं जुजुया नां व मिति समेतं तयाः च्वयातयेगु यानातल । थज्याःगु शिलालेखया अभिलेख लिच्छविकालनिसें खनेदुगु जुल । दकलय् न्हापां चाँगुनारायणया मानदेव संवत् ३८६ (वि.सं. ५२१) इ कियातःगु शिलालेखय् गुथि खँग्वः छ्यलातःगु जुल । थ्व ईया थ्यंमथ्यं २५० गू अभिलेख मध्ये ४८ गू अभिलेखय् गुथिया बारे न्ह्यथनातःगु दु । लिच्छविकालय् छुं नं धार्मिक, सामाजिक, लौकिक ज्यायात सामूहिकरुपं जानाः अःपुक पूवंकेया निंतिं गुथि नीस्वनातइगु खनेदु ।
– स्वयम्भूइ च्वंगु छगू अभिलेखय् ‘…..क्षेत्रञ्चाक्षयं दत्तं (श्री) मान विहारे’ धकाः च्वयातल । श्रीमान विहारयात बुँ दान यानाः लः त्वंकेगु व्यवस्थाया लागि गुथि तयातःगु जुल ।
– फम्पिइ च्वंगु अंशुवर्माया पालय्यागु छगू अभिलेखय् सकल जगदुदन्या शान्तये शीत तोया, मिह यतिवरवासे पातयित्वा प्रणालीम् । धकाः च्वयातल । संसारया प्याःचाःगु तंकेत थन भिंपिं भिक्षुपिं वास याइगु विहारय् हिति तयाः गुथिया रुपय् तयातल ।
– ने.सं २१३ गुंलाथ्व श्रावणशुक्ल त्रयोदशी वज्रशील महाविहार इकुबहाःया बज्राचार्य धर्मसिंहं जग्गा तयाः स्वयम्भू वैरोचनय् द्यः खेचायेके गुथि तयाथकल ।

मल्लकालीन गुथि
अथे हे मध्यकालया अभिलेख स्वयेबलय् नं लौकिक व धार्मिक नितां गुथि खनेदु । द्यः सतः गजू, मन्दः, किसि, सिंह, तोलं, इलां छायेगु, सख्वाः पायेगु, चाकःमत च्याकेगु, पालं याकेगु, संल्हूभ्वय् न्यायेकेगु, दँय्दसं न्यायेकीगु जात्रा पर्वय् बाजं थायेगु, द्यः, हिति, तुं, पुखू सफा यायेगु, च्वयेकः वनेगु, पुजाविधि ब्वयेगु लागि नं गुथि तयावंगु खनेदु । स्वयम्भू, पशुपति, गुह्येश्वरी, चाँगुनारायण, यल करुणामय, थीथी विहार, द्यः, देगः, सतः संरक्षणया लागि छगू जक मखु, आवश्यकता कथं प्रत्येक मनूतय्त जिम्मेवारी बियाः गुथि न्ह्याका वयाच्वंगु दु, गुकिया कारणं थौंतक नं उगु ईया गुलिखे गुथि निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु दु ।
स्वयम्भू चैत्य छगूया जक दसु कायेगु खःसां अनगिन्ती गुथि दु । महादीप च्याकेगु गुथि, तुतः ब्वनेगु गुथि, वा वयेकेत प्रार्थना याइगु गुथि, शान्तिपुरय् महापुजा गुथि, लक्षावती पाठ यायेगु गुथि, शान्तिपुरय् लुँवहः छायेगु गुथि, शान्तिपुलिइ दुहां वनेगु गुथि, मञ्जुश्री तनय् पाल्चा च्याकेगु गुथि, नासःपुजा गुथि, घाँय् पुइगु गुथि, पुलुं भुनेगु गुथि, माकःयात कःनि ह्वलेगु गुथि, स्वयम्भू व हारतियात भुजा छायेगु गुथि, दे आचार्य गुथि, न्हाय्कं क्वाति त्वंकेगु गुथि, सायात छ्व नकेगु गुथि, न्हय्सः साय्मितय्गु गुथि, पताः छायेगु गुथि, पंचबुद्धया भुतिमालि ब्वयेकेगु गुथि, बुसाधं गुथि, वहःया पलेस्वां छायेगु गुथि, पंचबुद्धयात तिसां तिइके गुथि, खेचायेके गुथि, धकिं प्यने गुथि, आरती गुथि, न्हिसिवा कलः गुथि, महास्नान गुथि, यःसिं बुसाधं गुथि, फर्किबाटा बुसाधं गुथि आदि । लिच्छविकालय् थें मल्लकालय् नं गुथि व्यवस्थायात व्यवस्थित व कघायेत राज्यपाखें खास हे छुं नं निकायया व्यवस्था यानातःगु मदु । थुगु ईया गुथि व्यवस्था सत्य धर्म, निष्ठा व इमान्दारीइ निर्भर खः ।
– नेसं ८१५ (वि.सं १७५२) स भूपालेन्द्र मल्ल व भुवनलक्ष्मीपिंसं चाँगुनारायणया कीलेश्वर महाद्यःयात बुँ दान बियाः गुथि तःबलय् ‘थ्व दान धर्मकीर्ति राजा व प्रजां च्वयातःथें यात धाःसा अश्वमेध यज्ञ, वाजपेय यज्ञ, कपिल गाई हजार दान याःगु थें फल, आयु व आरोग्य बृद्धि जुइ । सुनानं स्यंकल धाःसा गौहत्या पञ्चमहापाप लाइ धयातःगु दु ।
– नेपालभाषां च्वयातःगु गंबहाःया छगू दानपत्र कथं अनया निम्ह बज्राचार्यं बहाःया क्वाःपाःद्यः चैत्य व आगमय् पुजा यानाः दँय् दँय् गुथि, न्यायेकेत बँु व छेँ दातव्य तयाबिल । थ्व इलय् धार्मिक गुथि नापनापं सामाजिक गुथि गथेकि जंगल सुरक्षा यायेगु, सीगुथि, सनाःगुथि, बिचाःगुथि आदि न्ह्याकातःगु दु ।

शाहकालीन गुथि
पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः नं नेपाःगाःया मनूतय्त पृथ्वीनारायण शाहं न्हापा गथे खः अथे हे गुथि न्ह्याकेगु अनुमति बिल । नरभूपाल शाहं पृथ्वीनारायण शाहयात ख्वपया जुजु रणजित मल्लया काय वीरनरसिंहनाप त्वाय् चिंकाः स्वदँतक च्वन । उगु इलय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व गुथिया बारे नं सीकाः लिहां वंगु जुल । उकिं थम्हं त्याके धुंकाः नं न्यायेकाच्वंगु गुथिइ छुं हिउपाः हयेगु मयाः । शाहकालय् नं आपालं गुथि दु । मुर्दादाह गुथि, आर्यघाटय् हःपिं बिरामीतय्त स्याहार–सुसार यायेगु गुथि, सायात चि नकेगु, माकःयात कःनि नकेगु, द्वहंयात दाना–लः बीगु, देगःबखुंतय्त नकीगु, तीर्थयात्रीतय्त सदावर्त इनेगु गुथि नीस्वंगु खनेदु । थुबलय् गुथियात संस्थागतरुपं न्ह्याकेगु ज्या जुल । थुगु इलय् गुथियात लिपिबद्ध यायेगु ज्या जुल । गुथिया अध्ययन यायेगु ज्या शाहकालय् वयाः जुल । पृथ्वीनारायण शाहं दोलखाय् तुलाराम पाँडेयात अनया बिर्ता, गुथि, थितिया बन्दोबस्त याकूगु खं नं गुथियात उगु इलय् यथावत् कायम यायेगु नीति काःगु सीदु । राजा–प्रजां नीस्वंगु गुथिइ छुं नं कथंया मगाःमचाः जुल धाःसा उकी थपथाप यानाः गुथियात निरन्तरता बीमाः धयागु मान्यतायात शाहकालय् कायम याःगु खनेदु । दोलखा भीमेश्वरय् मल्लकालीन राजा महीन्द्र सिंहं भीमेश्वरया पुजा यायेत बुँ तयातःगु मगानाः वि.सं. १८५० य् रणबहादुर शाहं बुँ तनाबिउगु अभिलेख पाखें सीकेफु । लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वयेबलय् धार्मिक, लौकिक, सामाजिक, पारलौकिक उद्देश्य पूवंकेगु लागि थीथी गुथि पलिस्था यानावंगु खनेदु । थज्याःगु गुथिया व्यवस्थापन यायेगु लागि सामाजिक बहिष्कार, धार्मिक ख्याच्वः बीगु याना वयाच्वंगु दु । गुथि संचालनया नियम अभिलेखय् च्वयाः कर्तव्यबोध याकेगु व गुथि संचालन मयात धाःसा धार्मिक दण्डया व्यवस्था यानातःगु दु । यदि सुनानं गुथियात स्यंकेत स्वल वा स्यंकेगु ज्या यात धाःसा पंचमहापाप लानाः रौरव, अविचि नरकय् लाःवनी । पुस्तौं पुस्तातक निवंश, निसन्तान जुयाच्वनी, ब्राम्हण, मां, बौ, गुरु, सा स्यानाति हे पाप फयेमाली धकाः धयातल । थज्याःगु धार्मिक ख्याच्वः खनाः ग्यानाः वा धार्मिक आस्थाया कारणं गुथि थौंतक ल्यनाच्वंसां नं आः वयाः बुलुहुं विकासक्रमय् ह्रास जुजुं वयाच्वंगु दु ।

सैद्धान्तिक व दार्शनिक पक्ष
– गुथि मुनाः ज्या यायेत दयेकातःगु खः । थुकिया प्रतिफल गुथियारत सकसितं बराबर लाःवनी ।
– गुथि उदार मन–मस्तिष्कया उपज खः । निःस्वार्थ त्यागया दसु खः ।
– गुथि शरीर व मनयात जागरुक यायेत दयेकातःगु खः । गुथिया गुथियार गुबलें निष्क्रिय जुयाः च्वने दइमखु ।
– गुथि पारस्परिक सहयोगया दृष्टान्त खः । संगठित रुपं जीवन हनेगु शैली खः ।
– धार्मिक भावना मंत धाःसा गुथिया अस्तित्व हे दइमखु । उकिं गुथिया कर्म धर्म खः ।
– चैत्य, देगः, सतः, फल्चा, तुं, हिति, बुंगाः, पुखू, ख्यः, चपाः गुथिया हे देन खः । दुबलय् दयेकेमाः उकिया रक्षा सकसिनं यायेमाः ।
– न्ह्यागु ज्या नं निर्दिष्ट दिनय् यायेमाः । यायेमाःगु ज्या न्ह्यकाये जिउ, लिछ्यधाये मजिउ ।
– थँजिपिंत हनेमाः, क्वँजिपिंत माया यायेमाः ।
– गुथिइ तःमि–चीमि, सःम्ह–मसःम्ह, बुरा ल्याय्म्ह धकाः भेदभाव याये मजिउ ।
– गुथिइ जग्गा दान यात धाःसा दिवंगत परिवारया दुर्गति मोचन जुइ, सजीव दातातय् कल्याण जुइ । उकिं गुथिइ बुँ वा फल्चा, सतः, थलबल दान यायेगु बांलाः ।
– गुथि न्यायेकेत पाःलाःयात आर्थिक व्यवस्था जुइगु आयस्ता दयेमाः, आयस्ता मदुसा गुथियारतय्सं ल्हापं बीमाः, ल्हापं नं मबीगुसा छुं भचासां फुत बीमाः ।
– पाःलाखं गुथि न्यायेकेत न्हापांनिसें गथे यानावःगु खः अथे हे यायेमाः ।
– गुथिइ गुथियारत सकसियां समान अधिकार दइ । गुथिइ माःमाःगु ज्या यानाबीगु गुथियातय् कर्तव्य जुइ ।
– गुथिया चल अचल सम्पत्ति सुरक्षा यायेगु फुक्कं गुथियारतय्गु नं कर्तव्य जुइ ।
– गुथि लोप यात धाःसा समाजं निन्दा याइ । नरक वास लाइ ।

दार्शनिक पक्ष
– सकलें जानाः व मुनाः याइगु ज्या सिद्ध जुइ ।
– गुथिपाः फयेगु थेंजाःगु ज्या हिलाः हिलाः पालंपाः यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया निर्दिष्ट उद्देश्य दइ, उद्देश्य सकलें जानाः पूवंकेमाः ।
– गुथिया ज्या धार्मिक कृत्य खः । थुकी हीन व लोभानि पापानि यायेमजिउ ।
– गुथिइ थकालिया निर्देशन सकसिनं पालन यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया छम्ह आराध्यदेव दइ, व हे गुथिया रक्षक जुइ ।
– गुथिं गुथियारतय्त भिं याइ, मभिं याइमखु ।

गुथिया दुजः गुथियार वा गुथ्याः खः । संस्कृतया गोष्ठीभट्टारकया अपभ्रंश जुयाः गुथिभारो–गुथियार–गुथ्यार–गुथ्याः जूगु खः । ई व थाय् स्वयाः गुथिभारो, गुथिजन, गुथिकतक, गुथिगण वा गुथिसमूह नं धाः । ल्हासाय् नेवाःतय्सं चायेकूगु गुथियात ‘पाला’ व गुथियारयात ‘पालाकतक’ नं धयातःगु दु । गुथ्याःतय्सं गुथिया नियम पालना यायेमाः । गुथि हनीबलय् छुं पंगः मवयेमा अले छु ज्या गुबलय्, गथे यानाः यायेगु धकाः नियम दयेकाः उकियात पालना याइ । अले नियम हाचां गाःपिंत दण्ड बीकथं बं पुइकेगु व्यवस्था नं दु ।