गुथिइ गुथि न्ह्याकेत माःगु फुक्क नियम थःथःगु हे दयेकातःगु दइ । छगू गुथिया नियम मेगु गुथिनाप ज्वःलायेमाः धयागु मदु । गुथिया नियमय् मच्वंपिं, सामाजिक अपराध याइपिंत गुथिं हे सामाजिक दण्ड बीगु, गुथिं पितिनाछ्वयेगु याइ । गुथिइ सकलें समान जुइ । तःधी, चीधी, तःमि, चीमिया दुने भेदभाव दइमखु । गुथिइ सामान्यतया क्षम्य अक्षम्य निगू कथंयागु
नियम दइ । सुं नं गुथियापिंसं सामान्य नियम उल्लंघन यात धाःसा निश्चित बं कायेगु व तःधंगु अक्षम्य अपराध वा नियम विपरीत ज्या यात धाःसा गुथिं पितिनेगु याइ । गुथिं पितिउँम्ह मनू सामाजिक रुपं बहिष्कार जुइगुलिं अज्याःगु अपराधया ज्या यायेगुपाखें सतर्क जुयाच्वनी । गुथिइ थीथी नियम हीकेमाःगु, गुथियारतय् छुं धायेमाःगु, यायेमाःगु दःसा अज्याःगु सहलह यायेगु लागि दच्छिया छकः क्वःछिनातःगु दिनय् गुथि न्यायेकेगु याइ । उगु इलय् गुथिइ दुथ्याःपिं अनिवार्य रुपं वनेगु याइ । गुथिइ छुं नियमय् हिउपाः हयेमाःगु खःसा उगु हे इलय् प्रस्ताव तयाः हीकेगु याइ । मेगु कथं धायेगु खःसा दछिया छकः मुनाः गुथिभ्वय् न्यायेकातःगु धयागु सम्मेलन वा अधिवेशन खः । थज्याःगु गुथिइ छेँया हामा मिजंतय्सं ब्वति कायेगु याइ ।
गुथिइ थकुलि, न्वकु, पाःलाःया व्यवस्था यानाःतःगु दइ । थकालियाके गुथिया नियमसम्बन्धी ज्ञान दइगुलिं वयागु हे निर्देशनय् ज्या याइ । थकालि मवइगु इलय् थकालिया ज्या न्वकुंं याइ । दँय् छकः गुथियार दुने पाः हिलेगु याइ । पाः काःम्ह गुथियारं दच्छितक यायेमाःगु फुक्क ज्या याइ । उम्ह पाःलाःनं यायेमफइगु अवस्थाय् पाः सिधःम्हेसिनं ग्वाहालि याकेगु नं व्यवस्था यानातःगु दइ । पाःलाःयात भरिं, न्हापा पाः फःम्हेसित च्योभरिं नं धायेगु याः । थ्व थाय्स्वयाः धायेगु नं पाः । गनं पाः फःम्हेसित पाःलाः, न्हापा पाः फःम्हेसित ब्यंपाःलाः, चिरिपाःलाः नं धायेगु याः । भ्वय् नयेगु इलय् नं थाकुलिंनिसें झ्वःछुनाः नयेगु याइ । थकालियात क्वकालिपिंसं मानसम्मान यानाः वयागु निर्देशन कथं ज्या यायेगु याइ ।
छुं हे भेदभाव मतसे फुक्क समान यानाः थःथःगु अनुशासनय् ज्या न्ह्याकीगुलिं गुथियारतय् दथुइ भावनात्मक स्वापू क्वातुनाच्वनी । गुथियारयात वःगु समस्या मंकाः कथं ज्यंकेफइगुलिं जीवन तसकं आनन्दपूर्ण जुइ । थज्याःगु संस्थागत भावनाया कारणं थःगु सीप, कला विकास, प्रवद्र्धन यानाः यंकेत नं गुथिं तःधंगु भूमिका म्हिताच्वनी ।

नेपाःगाः दुनेया नेवाःतय्गु म्वायेगु आधार हे गुथि खः ।गुथि छगू सामाजिक संस्था खः । गुथि बुइगु, सीगु थेंज्याःगु जीवनया अति महत्वपूर्ण इलय् फुक्क मनूत मुनाः अःपुक जीवन हनेगु लागि दयेकातःगु खः । थुकिया मुख्य उद्देश्य लौकिक, पारिवारिक व सामाजिक जीवन सुथां लाकेगु खः । हरेक मनूत म्होतिं नं छगू गुथि दयेकाः च्वनाच्वंगु दु । गुथि जात कथं, भूगोल कथं, ज्या कथं दयेकातःगु दइ । थःगु जात दुने यायेमाःगु संस्कार व संस्कृति पूवंकेगु लागि नं गुथि नीस्वनातःगु दइ । गथेकि सीगुथि, थःगु त्वालय् वा जातया मनू सीबलय् माःगु ज्या यायेत दयेकातइ । थःगु त्वालय् च्वंपिं मनूत सी धुंकाः वयात ग्वाहालि यायेत त्वालय् त्वालय् बिचाः गुथि दयेकातःगु दु । द्यःयात झिंनिदँय् छकः वा दच्छिया छकः रङ्ग पायेगु लागि रङ्ग पायेसःपिं वा पुंज्या सःपिनि दथुइ दयेकातःगु गुथि, छगू रथ दयेकेगु लागि सिँया ज्या यायेसःपिं, खिपः निलेसःपिं, द्यः दयेकेसःपिं, रङ्ग पायेसःपिं आदि छगू ज्या पूवंकेगु लागि माःपिं फुक्क मनू च्वनाः नं गुथि दयेकातःगु दु ।
गुथिया मू आज्जु धयागु हे छगू ज्या सकलें जानाः अःपुक क्वचायेकेगु खः । छुं नं छगू ज्या तःम्ह मनूत जानाः यायेबलय् गुलि अःपुइगु खः, याकःचां यायेबलय् उलि अःपुइमखु । उकिं अप्वः यानाः छगू कि छगू गुथिइ थः नं दुथ्यानाच्वनी ।

लिच्छविकालीन गुथि
लिच्छवीकालया गुथि थौंकन्हय्या गुथिसिबें छुं भचा पाः । थौंकन्हय् धार्मिक ज्याय् बाहेक लौकिक जीवननाप गुथिया उलि स्वापू खनेमदु । उकिं गुथिप्रति थौंकन्हय् आस्था नं म्हो जुयावंगु दु । तर लिच्छविकालय् धार्मिक नापनापं लौकिक जीवनय् नं गुथिं ज्या याःगु अभिलेखपाखें सीदु । लिच्छविकालय् कीर्ति मतसे म्वायेगुयात धाःसा जीवन व्यर्थ जुइगु खँ संवत् ४९२ (वि.सं ६२८)या मंगलबजाःया भारविया अभिलेखपाखें थुइका कायेफइ । कीर्ति तलकि पुण्य दइ, थ्व जन्म व मेगु जन्मतक नं थुकिया पुण्य प्राप्त जुइ धकाः मिसा छम्हेसिया किन्नरी जातकया बाखंया चित्र च्वयातःगु चैत्य दयेकाः दँय्दसं संघयात भोजन याकीगु गुथि तयाः उकिं वइगु फलपाखें मेगु जन्मय् थः मिजं जुइ धकाः कामना याःगु दु । संवत् ५२६ (विसं ६६२) शिवदेव प्रथमया लेलेया अभिलेखय् गुथि नीस्वन धाःसा खुइद्वःदँ स्वर्गय् वास जुइ अले गुथिया जग्गा हरण यात धाःसा उलि हे दँ नरकय् च्वनेमाली धकाः च्वयातःगु दु ।
सुं नं व्यक्ति वा शासकं धार्मिक वा लोकहितया ज्या पूवंकेगु लागि चल अचल सम्पत्तियात छ्यलाः निश्चित उद्देश्य पूवंकेगु लागि गुथि नीस्वनातइ । गुथि निथी खनेदु । छगू थः हे परिवारया सन्तान दरसन्तानं न्ह्याकीगु व निगू गुथि धयागु थः परिवारसिबें पिनेयापिंसं न्ह्याकीगु, गुकी परिवारपिनिगु अधिन वा स्वामित्व दइमखु । लिच्छविकालय् भगवद्वासुदेवब्राम्हण गोष्ठी, प्रणाली (लः त्वंकः वनीगु) गोष्ठी, प्रदीप (मत बीगु वा च्याकः वनेगु) गोष्ठी, मल्लयुद्ध (कुस्ती म्हितेगु) गोष्ठी, धूप (धुं–धुपाँय्या व्यवस्था यायेगु) गोष्ठी, इन्द्र (द्यः विशेष) गोष्ठी, वादित्त्र (बाजा स्यनेगु) गोष्ठी, अर्चा (मूर्ति) गोष्ठी, ध्वजा (ध्वाँय्या बन्दोबस्त) गोष्ठी, ब्रम्हासानिध्य (वर्गविशेष) गोष्ठी, प्रवहण (यातायात÷गाडी) गोष्ठी, पानीय (लः) गोष्ठी आदि गुथि थःथःगु आस्था कथं निःस्वार्थ रुपं न्ह्याकाः वंगु दु ।
नेपाःया इतिहासय् इलय्–ब्यलय् तत्कालीन गतिविधिया छुं अंश अंकित यायेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व शिलालेखया रुपय् सुरक्षित नं जुयाच्वंगु खनेदु । थज्याःगु शिलालेख तयेगु झ्वलय् गुथिया व्यवस्थाया खँ नं च्वयाःतःगु दु । थजागु शिलालेखय् न्हापायापिं जुजुया नां व मिति समेतं तयाः च्वयातयेगु यानातल । थज्याःगु शिलालेखया अभिलेख लिच्छविकालनिसें खनेदुगु जुल । दकलय् न्हापां चाँगुनारायणया मानदेव संवत् ३८६ (वि.सं. ५२१) इ कियातःगु शिलालेखय् गुथि खँग्वः छ्यलातःगु जुल । थ्व ईया थ्यंमथ्यं २५० गू अभिलेख मध्ये ४८ गू अभिलेखय् गुथिया बारे न्ह्यथनातःगु दु । लिच्छविकालय् छुं नं धार्मिक, सामाजिक, लौकिक ज्यायात सामूहिकरुपं जानाः अःपुक पूवंकेया निंतिं गुथि नीस्वनातइगु खनेदु ।
– स्वयम्भूइ च्वंगु छगू अभिलेखय् ‘…..क्षेत्रञ्चाक्षयं दत्तं (श्री) मान विहारे’ धकाः च्वयातल । श्रीमान विहारयात बुँ दान यानाः लः त्वंकेगु व्यवस्थाया लागि गुथि तयातःगु जुल ।
– फम्पिइ च्वंगु अंशुवर्माया पालय्यागु छगू अभिलेखय् सकल जगदुदन्या शान्तये शीत तोया, मिह यतिवरवासे पातयित्वा प्रणालीम् । धकाः च्वयातल । संसारया प्याःचाःगु तंकेत थन भिंपिं भिक्षुपिं वास याइगु विहारय् हिति तयाः गुथिया रुपय् तयातल ।
– ने.सं २१३ गुंलाथ्व श्रावणशुक्ल त्रयोदशी वज्रशील महाविहार इकुबहाःया बज्राचार्य धर्मसिंहं जग्गा तयाः स्वयम्भू वैरोचनय् द्यः खेचायेके गुथि तयाथकल ।

मल्लकालीन गुथि
अथे हे मध्यकालया अभिलेख स्वयेबलय् नं लौकिक व धार्मिक नितां गुथि खनेदु । द्यः सतः गजू, मन्दः, किसि, सिंह, तोलं, इलां छायेगु, सख्वाः पायेगु, चाकःमत च्याकेगु, पालं याकेगु, संल्हूभ्वय् न्यायेकेगु, दँय्दसं न्यायेकीगु जात्रा पर्वय् बाजं थायेगु, द्यः, हिति, तुं, पुखू सफा यायेगु, च्वयेकः वनेगु, पुजाविधि ब्वयेगु लागि नं गुथि तयावंगु खनेदु । स्वयम्भू, पशुपति, गुह्येश्वरी, चाँगुनारायण, यल करुणामय, थीथी विहार, द्यः, देगः, सतः संरक्षणया लागि छगू जक मखु, आवश्यकता कथं प्रत्येक मनूतय्त जिम्मेवारी बियाः गुथि न्ह्याका वयाच्वंगु दु, गुकिया कारणं थौंतक नं उगु ईया गुलिखे गुथि निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु दु ।
स्वयम्भू चैत्य छगूया जक दसु कायेगु खःसां अनगिन्ती गुथि दु । महादीप च्याकेगु गुथि, तुतः ब्वनेगु गुथि, वा वयेकेत प्रार्थना याइगु गुथि, शान्तिपुरय् महापुजा गुथि, लक्षावती पाठ यायेगु गुथि, शान्तिपुरय् लुँवहः छायेगु गुथि, शान्तिपुलिइ दुहां वनेगु गुथि, मञ्जुश्री तनय् पाल्चा च्याकेगु गुथि, नासःपुजा गुथि, घाँय् पुइगु गुथि, पुलुं भुनेगु गुथि, माकःयात कःनि ह्वलेगु गुथि, स्वयम्भू व हारतियात भुजा छायेगु गुथि, दे आचार्य गुथि, न्हाय्कं क्वाति त्वंकेगु गुथि, सायात छ्व नकेगु गुथि, न्हय्सः साय्मितय्गु गुथि, पताः छायेगु गुथि, पंचबुद्धया भुतिमालि ब्वयेकेगु गुथि, बुसाधं गुथि, वहःया पलेस्वां छायेगु गुथि, पंचबुद्धयात तिसां तिइके गुथि, खेचायेके गुथि, धकिं प्यने गुथि, आरती गुथि, न्हिसिवा कलः गुथि, महास्नान गुथि, यःसिं बुसाधं गुथि, फर्किबाटा बुसाधं गुथि आदि । लिच्छविकालय् थें मल्लकालय् नं गुथि व्यवस्थायात व्यवस्थित व कघायेत राज्यपाखें खास हे छुं नं निकायया व्यवस्था यानातःगु मदु । थुगु ईया गुथि व्यवस्था सत्य धर्म, निष्ठा व इमान्दारीइ निर्भर खः ।
– नेसं ८१५ (वि.सं १७५२) स भूपालेन्द्र मल्ल व भुवनलक्ष्मीपिंसं चाँगुनारायणया कीलेश्वर महाद्यःयात बुँ दान बियाः गुथि तःबलय् ‘थ्व दान धर्मकीर्ति राजा व प्रजां च्वयातःथें यात धाःसा अश्वमेध यज्ञ, वाजपेय यज्ञ, कपिल गाई हजार दान याःगु थें फल, आयु व आरोग्य बृद्धि जुइ । सुनानं स्यंकल धाःसा गौहत्या पञ्चमहापाप लाइ धयातःगु दु ।
– नेपालभाषां च्वयातःगु गंबहाःया छगू दानपत्र कथं अनया निम्ह बज्राचार्यं बहाःया क्वाःपाःद्यः चैत्य व आगमय् पुजा यानाः दँय् दँय् गुथि, न्यायेकेत बँु व छेँ दातव्य तयाबिल । थ्व इलय् धार्मिक गुथि नापनापं सामाजिक गुथि गथेकि जंगल सुरक्षा यायेगु, सीगुथि, सनाःगुथि, बिचाःगुथि आदि न्ह्याकातःगु दु ।

शाहकालीन गुथि
पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः नं नेपाःगाःया मनूतय्त पृथ्वीनारायण शाहं न्हापा गथे खः अथे हे गुथि न्ह्याकेगु अनुमति बिल । नरभूपाल शाहं पृथ्वीनारायण शाहयात ख्वपया जुजु रणजित मल्लया काय वीरनरसिंहनाप त्वाय् चिंकाः स्वदँतक च्वन । उगु इलय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व गुथिया बारे नं सीकाः लिहां वंगु जुल । उकिं थम्हं त्याके धुंकाः नं न्यायेकाच्वंगु गुथिइ छुं हिउपाः हयेगु मयाः । शाहकालय् नं आपालं गुथि दु । मुर्दादाह गुथि, आर्यघाटय् हःपिं बिरामीतय्त स्याहार–सुसार यायेगु गुथि, सायात चि नकेगु, माकःयात कःनि नकेगु, द्वहंयात दाना–लः बीगु, देगःबखुंतय्त नकीगु, तीर्थयात्रीतय्त सदावर्त इनेगु गुथि नीस्वंगु खनेदु । थुबलय् गुथियात संस्थागतरुपं न्ह्याकेगु ज्या जुल । थुगु इलय् गुथियात लिपिबद्ध यायेगु ज्या जुल । गुथिया अध्ययन यायेगु ज्या शाहकालय् वयाः जुल । पृथ्वीनारायण शाहं दोलखाय् तुलाराम पाँडेयात अनया बिर्ता, गुथि, थितिया बन्दोबस्त याकूगु खं नं गुथियात उगु इलय् यथावत् कायम यायेगु नीति काःगु सीदु । राजा–प्रजां नीस्वंगु गुथिइ छुं नं कथंया मगाःमचाः जुल धाःसा उकी थपथाप यानाः गुथियात निरन्तरता बीमाः धयागु मान्यतायात शाहकालय् कायम याःगु खनेदु । दोलखा भीमेश्वरय् मल्लकालीन राजा महीन्द्र सिंहं भीमेश्वरया पुजा यायेत बुँ तयातःगु मगानाः वि.सं. १८५० य् रणबहादुर शाहं बुँ तनाबिउगु अभिलेख पाखें सीकेफु । लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वयेबलय् धार्मिक, लौकिक, सामाजिक, पारलौकिक उद्देश्य पूवंकेगु लागि थीथी गुथि पलिस्था यानावंगु खनेदु । थज्याःगु गुथिया व्यवस्थापन यायेगु लागि सामाजिक बहिष्कार, धार्मिक ख्याच्वः बीगु याना वयाच्वंगु दु । गुथि संचालनया नियम अभिलेखय् च्वयाः कर्तव्यबोध याकेगु व गुथि संचालन मयात धाःसा धार्मिक दण्डया व्यवस्था यानातःगु दु । यदि सुनानं गुथियात स्यंकेत स्वल वा स्यंकेगु ज्या यात धाःसा पंचमहापाप लानाः रौरव, अविचि नरकय् लाःवनी । पुस्तौं पुस्तातक निवंश, निसन्तान जुयाच्वनी, ब्राम्हण, मां, बौ, गुरु, सा स्यानाति हे पाप फयेमाली धकाः धयातल । थज्याःगु धार्मिक ख्याच्वः खनाः ग्यानाः वा धार्मिक आस्थाया कारणं गुथि थौंतक ल्यनाच्वंसां नं आः वयाः बुलुहुं विकासक्रमय् ह्रास जुजुं वयाच्वंगु दु ।

सैद्धान्तिक व दार्शनिक पक्ष
– गुथि मुनाः ज्या यायेत दयेकातःगु खः । थुकिया प्रतिफल गुथियारत सकसितं बराबर लाःवनी ।
– गुथि उदार मन–मस्तिष्कया उपज खः । निःस्वार्थ त्यागया दसु खः ।
– गुथि शरीर व मनयात जागरुक यायेत दयेकातःगु खः । गुथिया गुथियार गुबलें निष्क्रिय जुयाः च्वने दइमखु ।
– गुथि पारस्परिक सहयोगया दृष्टान्त खः । संगठित रुपं जीवन हनेगु शैली खः ।
– धार्मिक भावना मंत धाःसा गुथिया अस्तित्व हे दइमखु । उकिं गुथिया कर्म धर्म खः ।
– चैत्य, देगः, सतः, फल्चा, तुं, हिति, बुंगाः, पुखू, ख्यः, चपाः गुथिया हे देन खः । दुबलय् दयेकेमाः उकिया रक्षा सकसिनं यायेमाः ।
– न्ह्यागु ज्या नं निर्दिष्ट दिनय् यायेमाः । यायेमाःगु ज्या न्ह्यकाये जिउ, लिछ्यधाये मजिउ ।
– थँजिपिंत हनेमाः, क्वँजिपिंत माया यायेमाः ।
– गुथिइ तःमि–चीमि, सःम्ह–मसःम्ह, बुरा ल्याय्म्ह धकाः भेदभाव याये मजिउ ।
– गुथिइ जग्गा दान यात धाःसा दिवंगत परिवारया दुर्गति मोचन जुइ, सजीव दातातय् कल्याण जुइ । उकिं गुथिइ बुँ वा फल्चा, सतः, थलबल दान यायेगु बांलाः ।
– गुथि न्यायेकेत पाःलाःयात आर्थिक व्यवस्था जुइगु आयस्ता दयेमाः, आयस्ता मदुसा गुथियारतय्सं ल्हापं बीमाः, ल्हापं नं मबीगुसा छुं भचासां फुत बीमाः ।
– पाःलाखं गुथि न्यायेकेत न्हापांनिसें गथे यानावःगु खः अथे हे यायेमाः ।
– गुथिइ गुथियारत सकसियां समान अधिकार दइ । गुथिइ माःमाःगु ज्या यानाबीगु गुथियातय् कर्तव्य जुइ ।
– गुथिया चल अचल सम्पत्ति सुरक्षा यायेगु फुक्कं गुथियारतय्गु नं कर्तव्य जुइ ।
– गुथि लोप यात धाःसा समाजं निन्दा याइ । नरक वास लाइ ।

दार्शनिक पक्ष
– सकलें जानाः व मुनाः याइगु ज्या सिद्ध जुइ ।
– गुथिपाः फयेगु थेंजाःगु ज्या हिलाः हिलाः पालंपाः यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया निर्दिष्ट उद्देश्य दइ, उद्देश्य सकलें जानाः पूवंकेमाः ।
– गुथिया ज्या धार्मिक कृत्य खः । थुकी हीन व लोभानि पापानि यायेमजिउ ।
– गुथिइ थकालिया निर्देशन सकसिनं पालन यायेमाः ।
– प्रत्येक गुथिया छम्ह आराध्यदेव दइ, व हे गुथिया रक्षक जुइ ।
– गुथिं गुथियारतय्त भिं याइ, मभिं याइमखु ।

गुथिया दुजः गुथियार वा गुथ्याः खः । संस्कृतया गोष्ठीभट्टारकया अपभ्रंश जुयाः गुथिभारो–गुथियार–गुथ्यार–गुथ्याः जूगु खः । ई व थाय् स्वयाः गुथिभारो, गुथिजन, गुथिकतक, गुथिगण वा गुथिसमूह नं धाः । ल्हासाय् नेवाःतय्सं चायेकूगु गुथियात ‘पाला’ व गुथियारयात ‘पालाकतक’ नं धयातःगु दु । गुथ्याःतय्सं गुथिया नियम पालना यायेमाः । गुथि हनीबलय् छुं पंगः मवयेमा अले छु ज्या गुबलय्, गथे यानाः यायेगु धकाः नियम दयेकाः उकियात पालना याइ । अले नियम हाचां गाःपिंत दण्ड बीकथं बं पुइकेगु व्यवस्था नं दु ।

येँ देय्या पूर्वय् गोकर्ण लाः । गोकर्णया उत्तरगयाय् कान्तिभैरव बिज्यानाच्वंगु दु । दँय्दसं मातातीचःह्रे निसें अक्षय तृतीयातक कान्तिभैरव जात्रा जुइ । थ्व जात्राया इलय् गणेद्यः व कुमारीया नं जात्रा जुइ । चउलाथ्व चःह्रेकुन्हु नीसी यानाः द्यःछेंं गुप्ती गणेद्यःयात देगलय् स्वनी । स्वम्ह गुथ्याःतय्सं स्वथाय् फच्छि फच्छि जाकिया जाद्यः दयेकाः तलेजु भवानी देगलय् तयेयंकी । बहनी गणेद्यः, कुमारीयात खतय् बिज्याकेवं भैलःद्यःयात थाकुलि छानाः भोग बियाः द्यः पुज्यायेवं खतय् बिज्याकी । द्यःपिंत देय् चाःहीकाः जात्रा यानाः पुजा फइ । आमाइकुन्हु तलेजु भवानीयाथाय् जाद्यः काःवनीबलय् गुथ्याःतय्सं चिलाख, मिसातय्सं सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः नाय्खिं व धिमे थानाः भैलःद्यःयात जात्रा यानाः तलेजु भवानीयात स्वचाः चाःहुइकाः जाद्यः क्वबियाः उत्तरबाहिनी गोकर्ण खुसि सिथय्च्वंम्ह भैरवी द्यःयाथाय् यंकी । जाद्यवं भैरवी द्यःयात स्वचाः चाःहुलीसा भैलःद्यवं ३२ क्वः चाःहीकाः दिकेवं द्यःया स्वां कायेत धेकाबाजी याइ । न्हापां स्वां कायेखंम्ह भाग्यमानी जुइ धयागु जनविश्वास दु । थुकियात भैलःद्यःयात मांया ख्वाः स्वकेहःगु धाइ । द्यःपिंत भुजा छानाः भोग बियाः पुज्यायेवं सिन्हःयाः न्ह्याइ ।
गोकर्ण देय् किसिगाः, भैलख्यः, तालिञ्चुक आदि थासय् सिन्हःयाः यानाः भोग व पुजा कयाः लाछिइ दिकी । गणेद्यः, कुमारी व भैलःद्यःया खःयात प्याखं ल्हुकाः सिन्हःयाः यानाः दिकी । चउलागा पारुकुन्हु ताय् ह्वलाः ‘केपूयाः’ याइ । न्हिनय् छपु पं न्याकू त्वाःथलाः ह्याउँ, वाउँ, म्हासु, तुयु, वँचु कापः चिनाः भैलःद्यःयात तान्त्रिक विधिं पुज्यानाः भोग बी । उगु पं खःया गजुलिइ ल्वाकाः जात्रा यानाः दथुलाछिइ दिकी ।
द्वितीयाकुन्हु द्यःया जात्रा याइसा अक्षय तृतीयाकुन्हु बान्हि बीवं द्यः जात्रा यानाः देय् चाःहुइकाः पुजा फयाः भैलःद्यःयात देगलय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ । मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु न्ह्याइगु सिन्हःयाः मांम्ह्याय् व माजुभौमचा नापं च्वनाः स्वयेमाः धाइ ।

धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु ग्वल देय्या (पशुपति) दक्षिण– पाखे चक्रपथ क्वसं वज्रेश्वरी बिज्यानाच्वंगु दु । थ्वयात पिङ्गलामाजु, पिङ्गनमाइ, पिङ्गलामाइ व वाणेश्वरी नं धायेगु याः । थुम्ह पीगंद्यःयात बछला माजुया केहँे नं धायेगु याः । दँय्दसं चिल्लागा द्वादशीनिसें चिल्लाथ्व पारुतक पिङ्गलामाजुया जात्रा याइ ।

चिल्लागा द्वादशीकुन्हु प्यंगू वर्णं ‘देशोद्धार पुजा’ पुजा याइबलय् पीगमय् गुथिपाखें द्यः पुज्यानाः खा व दुगु भोग बी । त्रयोदशीकुन्हु द्यःपाःलाःया छेँय् बिदा पुजा धकाः गंछिद्यःपिं धकिइ तयाः स्वने यंकी । गुथिं द्यः पुज्याये धुंकाः द्यःया प्रसाद नकेत कुमारी पुजा व कुमार पुजा (मरःजा) याइ । पीगमं द्यः लितहइ । चिल्लागा चःह्रे (पाहांचःह्रे) कुन्हु सुथय्हा कनं द्यःपिं स्वने यंकी । गुथिपाखें द्यःयात चःह्रे पुजा याइसा पशुपति अमालं ‘दुनिया पुजा’ याइ । बहनी द्यःछेँय् लितहइ ।

पिङ्गलामाजुया मू जात्रा चिल्लागा आमाइकुन्हु खः । थुकुन्हु द्यः खतय् बिज्याके न्ह्यः गुथिं द्यः पुज्याइ । द्यः खतय् बिज्याकेवं पिङ्गलामाजुया पीगमय् यंकाः स्वचाः चाःहुइकाः लितहयाः ग्वल देय् चाःहुइकाः जात्रा याइ । नवाली त्वालय् थ्यनेवं सरकारी पूजा धकाः द्यःयात पुज्यानाः दुगु भोग बी । भण्डारखालया पःखालय् स्वकः खतं न्याकाः लितहइ । द्यःखः जात्रा यानाः द्यःछेँ न्ह्यःनेया दबुलिइ दिके न्ह्यः गुथिपाखें पुज्याइ । नासः भजन खलकं भजन याये सिधयेकाः नकिंनं लसकुस यानाः द्यःछेँय् बिज्याकी ।

चउलाथ्व पारुकुन्हु पिङ्गलामाजु पीगमय् ‘लित पुजा’ याइ । चउलाथ्व तृतीयाकुन्हु गुथ्याःत मुनाः पाःब्व लःल्हायेवं जात्रा क्वचाइ । पिङ्गलामाजु दुमकायेक बछलामाजुया जात्रा यायेमज्यू धाइ । थथे पिङ्गलामाजु जात्राया झ्वलय् देशोद्वार प्ुुजा यात धायेवं पृथ्वीइ अशान्ति न्हनाः शान्ति जुइ धाइ ।