पौराणिक बाखं कथं भ्वँतया चण्डेश्वरी (कुमारी)या उत्पत्ति देवासुर संग्रामया इलय् जूगु खः । रक्तचन्दन जंगलय् देवीं चण्डासुरया बध यायेवं असुरया म्हं अनुपम तेज पिज्वल, गुगु चण्डेश्वर लिंगया महापुण्यशाली लिंग जुल धकाः नेपाल महात्म्यया प्यंगूगु अध्यायया श्लोक ५५ य् च्वयातःगु दु ।
चण्डेश्वरीयात भ्वँमितसें हे माई, हे तारिणी, हे माता, हे भगवती आदि विविध नामं पुकार यायेगु यानाच्वंगु दु । देवीया चापुजा याइगु इलय् प्रसाद ग्रहण याकीबलय् न्हापां चीधिकःम्ह कन्यामचा (कुमारी) यात थकालि नकिं यानाः वयात निं चिपं थीकी । वयां लिपा तिनि मेपिंसं प्रसाद ग्रहण याइ । थ्व चलन आःतक नं न्ह्यानाच्वंगु दनि । थ्व चलनया कारणं भ्वँमितय्सं न्हापांनिसें चण्डेश्वरीयात कुमारी नाला वयाच्वंगु खः । भ्वँत कुमारी प्रधान देय् खः । न्हापांनिसें थनयापिं मनूतय्सं दँय्दसं दिल्लागा (श्रावण महिनां) भ्वँदेय्या सतकया निखेरं द्वलंद्वः कन्यामस्त तयाः तःधंगु उत्सव यानाः कुमारी पुजा यायेगु चलन न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।
म्येय् पुजा (म्येय्, दुगु, फै (भ्याःचा), हँय् व ग्वंगः देवी चण्डेश्वरीयात बलि बियाः याइगु पुजा), टक पुजा (पीगंद्यःपिंत याइगु पुजा) व मतपुजा (चाँस पुन्हि) कुन्हु सुथन्हापां थीथी बाजं थानाः लाय्कुलिं म्वःम्वः मनूत मुनाः हर्षोल्लासपूर्वक देवी चण्डेश्वरीयात लसकुस यायेत चिलाख जुलुस आदि विविध विधि याये धुंकाःलि स्वांयाःपुन्हिकुन्हु भ्वँदेय्या केन्द्रस्थल स्वधाल यितिं (हितिं) नाय्खिं, धिमय्, बाँसुरी, कँह (काहा), प्वंगा आदि बाजं थानाः ८०÷९० म्ह मनुखं कुबियाः चण्डेश्वरी जात्रा सुरु जुइ । सनिलय् चण्डेश्वरीयात खतय् तइ । उगु इलय् दकलय् न्हापां धलंछेँ खलःया मानन्धरया पुजा क्वचायेकाः जक मेपिं व्रत च्वंपिं श्रद्धालु मिस्तय्सं पुजा यायेगु ज्या जुइ । पुजा यायेगु ज्याय् चण्डेश्वरीया पुजारी आचाःजुं (कर्माचार्यतय्सं) ग्वाहालि यानाबी । कन्हय्कुन्हु अर्थात् पारुकुन्हु द्यःखः भ्वँदेसय् जात्रा यानाहइ । द्यःखः तसकं तःधं जूगुलिं द्यःखः कुबीपिंत हःपाः बीगु ज्या सुरुनिसें अन्त्य तक अर्थात् द्यःखः जात्रा क्वमचाःतले खःगुथियापिं साय्मितय्सं याइगु खः । सुथसिया १० ताः इलय् खः वकु त्वालय् थ्यनेवं द्यःखः दैत्यल्वहं धाःगु छगः तग्वःगु ल्वहँतय् दिकी । अन चण्डेश्वरीयात कुलदेवी भाःपीपिं भोछिभ्वया खलःया निम्ह कन्यां थीथी विधिं पुजा यानाः लसकुस याये धुंकाःलि तुयुगु कापतं त्वपुयातःम्ह देवीया ख्वाः उलाबी । थुपिं कुमारी नं येँ देसय् रथजात्रा याइम्ह थें छुं घाःखू मदुम्ह जुइमाः । थ्वयां लिपा द्यःखःयात भ्वँदेय्या बजारं जात्रा यायां लाय्कुलिइ (दरबारय्) यंकी । लाय्कुलिइ लिपा द्यःखः लित यंकेगु ज्या जुइ । सनिलय् वकु त्वालय् द्यः थ्यनेवं दुकलं दान याइ । थ्व सकतां विधिया ज्या सिधयेकाः याइगु प्रक्रिया खः । व प्रक्रिया क्वचालकि देवीयात न्ह्याबलें तयातइगु थाय् चण्डेश्वरीया द्यःछेँ (देवगृह)य् यंकाः तये यंकलकि चण्डेश्वरीया जात्रा सिधइ ।
दुकलं दान ।

जात्राया छन्हु न्ह्यः पीगंद्यःयात बलि ब्यूपिं झिंनिम्ह दुगुचिया छ्यं व दुगुचिया ला कुचात झ्यालं ह्वलेगुयात दुकल दान धाइ । सु मनुखं उगु लाया कुचा लानाकाइ व तसकं भाग्यमानी जुइ धइगु जनविश्वास दु ।

दँय्दसं मिलापुन्हिकुन्हु व गुंपुन्हिया प्यन्हु न्ह्यः चांगुनारायण द्यः, लक्ष्मी व सरस्वतीया प्रतीक कथं वहःया कलश जात्रा यानाः येँया हनुमानध्वाखाय् बिज्याकेगु चलन दु । थ्व लिच्छविकालीन परम्परा कथं न्ह्यानाच्वंगु जात्रा खः । जनधारणाकथं छगू इलय् भूलोकय् मनूया भेषय् चाःहिउ वःम्ह स्वय्म नारांद्यः खः धयागु खँ छम्ह नांजाःम्ह तान्त्रिकं सीकाकाल । सकल मानव कल्याणया निंतिं वसपोलयात येँय् हे सदां बिज्याकातयेगु मतिइ तयाः मभिं क्यने कथं व मनूया न्ह्यःने चाया थलबल
तछ्यानाः अशुभ क्यनाबिल । अशुभ खनेवं नारांद्यः तलेजु दुने बिज्यात । नारांद्यः बिज्याःगुलिं अन तःधंगु होम व पुजा यानाः द्यः पलिस्था यात धयागु जनश्रुति दु ।
उबलय् निसें हे थौं तक थुगु परम्परा न्ह्यानाच्वंगु दु । दछिया निक्वः जुइगु थुगु जात्राय् स्वंगलं वहःया कलश भँडेलतय्सं प्वाथय् घानाः चांगुनारायण द्यःया देगः चाःहिलाः थाय्थासय् पुजा फफं मूलपानी, जोरपाटी, बौद्ध, चाबही, नक्साल जुयाः लानीपुखूया जगतनारायण देगलय् थ्यंकेहइ । अन राजोपाध्याय पुजारीं पुज्यायेधुंकाः गुरुजुया पल्टनं तोप तयाः लानीपुखूनिसें असं जुयाः मखंपाखे हइ । मखंया महाद्यःया न्ह्यःने थ्यनेवं चाया थलबल तछ्यानाः द्यःयात अशुभ क्यनी । स्वंगलं कलश हनुमानध्वाखा न्ह्यःने थ्यनेवं तलेजुया पुजारी राजापोध्यायं कलशयात पुज्याइ । चाँगुनारांद्यः येँय् बिज्याःगुया साक्षी कथं येँया लाय्कू कुमारीयात कर्माचार्य व जोशी पुजारीं पुजा याइ । अनं लिपा स्वंगलं कलश तलेजु दुने लसकुस यानाः दुकाइ । कलश तलेजु दुने बिज्याकेधुंकाः कुमारीयात थःगु द्यःछेँय् लितबिज्याकी । तलेजु दुनेया तुं दुगु थासय् कलश थापना यानाः तलेजु व चाँगुनारांद्यःया पुजा थवंथवय् हिलाबुला यानाः होम व पुजा याइ । पुजा क्वचायेकाः कलश ज्वनाः जुजुयात (न्हापा जुजुयात, लिपा गणतन्त्र वयेधुंकाः राष्ट्रपतियात) छाया दर्शन याकी । दर्शनलिपा उगु कलशया जल भचाखुसिइ विसर्जन यानाः कलश यात्रालिसें चायागु थलबल तछ्यायेगु जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया नांजाःपि प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये चाँगुइ च्वंम्ह चाँगुनारायण नं खः । थन समन्तभद्र बोधिसत्वया प्रतीक किलेश्वर महाद्यः, छिन्नमस्ता (म्वःमदु अजिमा), खुसि सिथय् गोकर्णय् नैरात्मा गुह्येश्वरीया प्रतीक कान्ति भैरव÷ काली भैरव नं दु । चौलागा चःह्रेनिसें बछलाथ्व तृतीयातक कान्तिभैरव व किलेश्वरया जात्रा हनी ।
जात्रा झःझः धायेक हनेत चौलागा त्रयोदशीकुन्हु नाय्तय्सं नाय्खिं बाजं थानाः देय् चाःहिलेवं थम्हं जिम्मा काःगु ज्या बांलाक याइ । चःह्रेकुन्हु चाँगुनारायण द्यःयाथाय् नीसी यानाः सुथय् निफा जाकिया जा थुयाः काली व भैलःद्यः दयेकी । थ्वयात जाद्यः नं धायेगु याः । जाद्यः (भुजा) क्वबियाः जात्रा यानाः देगलय् छाइ । आमाइ मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं किलेश्वर महाद्यः व कान्ति भैरवयात खतय् बिज्याकी । थीथी गुथिपाखें दाफा बाजं, धिमे व नाय्खिं बाजं थानाः जात्रा यानाः इकु त्वालय् थ्यनेवं द्यः पुज्याइ । बलम्पु त्वालय् थ्यनेवं भैलःद्यःयात भोग बी, किलेश्वरयात नैवेद्य छानाः द्यः पुज्याइ ।
बछलाथ्व पारुकुन्हु बान्हि बी न्ह्यः मतयाः न्ह्याकी । जुजु लानिया प्रतीककथं निम्ह मनूयात थीथी तिसां छाय्पियाः बाजं थानाः देय् चाःहीकी । बहनी हाकनं द्यःखः जात्रा याइ । चछि दाफा थानाः द्यःयात पुज्यानाः भोग बी । बछलाथ्व द्वितीयाकुन्हु कान्तिभैरवयात ‘देश दर्शन, जात्रा’ याकेगु झ्वलय् डाँछि, ब्रम्हखेल, भद्रवास, सक्वतक यंकी । किलेश्वरयात बँय् दिकेमज्यूगुलिं क्वबिया हे तइ । बछलाथ्व तृतीयाकुन्हु चाँगुइ किलेश्वर, कान्तिभैरवयात झ्वःलिक तयातइ । सुथंनिसें द्यःपुज्याः वइपिं म्वःम्वः दइ । बहनी खतय् स्वांमाः, झल्लर व पताः छानाः छाय्पियाः द्यः जात्रा सिधयेवं द्यःपिंत द्यःछेँय् लसकुस यानाः दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया तसकं महिमां जाःपिं प्यम्ह गणेद्यः मध्ये चाबहीया गणेद्यः छम्ह नं खः । थुम्ह गणेद्यःयात चन्द्रविनायक, श्वेतविनायक, रक्तविनायक वा ल्वहंसाला गणेद्यः धकाः नं धायेगु याइ । प्राचीनकालंनिसें सांस्कृतिक व धार्मिकरुपं महत्वं जाःगु थुगु थाय्या गणेद्यःया जात्रा दँय्दसं कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिलापुन्हि) निसें कछलागा तृतीया तक जुइ । जात्राया तयारी कथं कछलाथ्व द्वादशीकुन्हु गुथियारतय्सं पशुपतिया अमालकोट कचहरी वनाः दिन काःवनी । कछलाथ्व पुन्हिकुन्हु (सकिमिला पुन्हि) जात्राया न्हापांगु न्हि कथं गणेद्यःया न्ह्यःने हलिमलि ब्वयाः जात्रा शुरु याइ । थ्व हे दिं उगु प्रांगणय् च्वंम्ह भैलःद्यःया न्ह्यःने मि च्याकी । पूर्वपाखे च्वंगु चाकलाः दबुलिइ मस्तय्त मरःजा नकी । थ्व हे दिंकुन्हु लामपोखरीया पिंगला विहारया न्ह्यःने च्वंम्ह ल्वहंयाम्ह ध्वंयात शाक्य गुथियारतय्सं निमुरि जाकिया जा थुयाः ध्वंया म्हय् लेपन याइ । अनंलि ध्वंयात पुजा याइ । अन नं मि च्याकी ।
पारुकुन्हु गणेद्यः व भैलःद्यःया गुथियार पाःलाःया छेँपाखें निम्हं द्यःपिनिगु प्रतीकात्मक मूर्ति हयाः विराजमान याकी ।
अमालकोटया द्वारें सरकारी पुजा यायेवं जात्रा न्ह्याइ । निम्हं द्यःपिंत खतय् तयाः न्हापांगु दिंया जात्रा न्ह्याइ । चान्हय् थासंथाय्या पुजा फयाः चारुमति विहार न्ह्यःने थ्यंकाः जात्रा समापन याइ । द्वितीयाकुन्हु हानं चाबहीया नेवाः बस्तीइ निम्हं द्यःपिनिगु जात्रा न्ह्याकाः भैरवया खःयात कुटुबही त्वालय् दिकाः गणेद्यःया खः पशुपतिइ दुने यंकी । अनं खः लितहयाः हाकनं थासंथासय् पुजा फयाः चारुमति विहारया दबुलिइ दिकेहइ । तृतीयाकुन्हु तःधंगु खतं चिधंगु खतय् द्यःपिंत विराजमान याकाः थासंथासय् सिन्दुर जात्रा याइ । द्यःपिंत पाःलाःया छेँय् न्हूम्ह भौमचा दुकाये थें लसकुस यानाः दुकयाः उगु दँया जात्रा क्वचायेकी ।
विशेष यानाः भाकल पुजा, सुयां भिंगु ज्या यायेत, मचाजंक्व, इहिपाया लिसें ल्वचं मकयेमा धयागु मनसुवां चाबही गणेद्यःया पुजा स्वनिगः व स्वनिगःया पिनेच्वंपिंसं यायेगु याः । मस्त व बुराबुरितय्त म्हय् कै वयाः दुख जुयाच्वंसा किसली तयाः पुजा यायेवं ल्वय् लनीगु जनविश्वास अझं ल्यंदनि । अथे हे भैरवया न्ह्यःने सकिमिला पुन्हिकुन्हु च्याकीगु मिइ जँ पनेगु यातकि जँ स्याःगु ल्वय् मदइगु जनविश्वास दु ।

येँया दक्षिणय् लाःगु च्वबहाः डाँडाय् प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह आनन्दादी लोकेश्वर स्थापना यानातःगु दु । मेमेपिं लोकेश्वरपिंत थें थुम्ह करुणामय द्यःयात नं न्हवं यायेगु लिसें दँय्दसं खः जात्रा यायेगु चलन दु । नेपाल संवत्या तिथिकथं चौलाथ्व पारुकुन्हु आनन्दादी लोकेश्वरया न्हवं जुइ । न्हवंया निंतिं श्रीपञ्चमीकुन्हु च्वबहाःया पान्जु (शाक्य) व धंगू (डंगोल)त यलय् वनाः चापुजा यानाः यलय् च्वंपिं कुम्हाःतय्थाय् कलश दयेके बी । व हे कलशय् न्यखु व बागमति खुसि ह्वनाच्वंगु थाय्या लः कयाहयाः आनन्दादी लोकेश्वरयात न्हवं याकी । न्हवं यायेत लोकेश्वरया न्यास लिकयाः कलशय् तइ, अले द्यःयात देगलं पिकाइ । न्हवं सुनाकुथिया नेमकुलतय्सं यायेमाःगु चलन दु । न्हवं यायेधुंकाः चौलाथ्व तृतीयाकुन्हु लोकेश्वरयात देगलं पिने तयाः हे लंपुं छायेगु ज्या याइ । थ्वयां लिपा चौलाथ्व सप्तमिकुन्हु छ्वय्लाभू याइ । थ्व धुंकाः इहि मण्डपय् तयाः दशकर्म विधिं पुजा यानाः कलशय् च्वंगु प्राण द्यःयात प्रतिस्थापन याइ । पुजा क्वचायेकाः द्यःयात बज्रसत्वया प्रतीक पञ्चबुद्धया मुखः पुइकी ।
चौलाथ्व अष्टमीकुन्हु साइत स्वयाः कलशया लः बागमति व न्यखु ह्वनाच्वंगु थासय् हे चुइके यंकी । अन हे द्यः लायेगु धकाः खुसिइ पुजा यानाः दुरु व स्वां छाइ । अले दाफ्वःस्वांयात कलशय् दुत कयाः द्यः लानाः हयाः न्हिच्छि सतलय् तयातइ । सनिलय् जात्रा यानाः च्वय् विहारय् थतहइ । नवमिकुन्हु चीधंगु खतय् तयाः च्वबहाःया देगः चाःहुइकी । थुबलय् द्यःयात स्वंगू कुनय् च्वंगु मण्डपय् विराजमान याकेमाःगु चलन दु । अनं लिपा हानं इहि मण्डपय् विराजमान याकी । सकतां ज्या क्वचायेकाः पाञ्जु, गुरुजु, आजु व नेमकुलपिंत पञ्चदान बी । थ्व धुंकाः बौ वाये यंकी । बौ वायेधुंकाः द्यःयात बुयाः आसनय् विराजमान याकी । थुकथं च्वबहाः द्यःया खः जात्रा क्वचाइ ।

न्हवं यायेगु
न्हवं यायेगु धयागु छगू कथं न्हूधाः यायेगु खः । न्हवंयात धलिं लुइगु नं धाः । मेगु अर्थय् न्हवं धयागु महास्नान नं खः । न्हवं याइबलय् घ्यः, कस्ति, दुरु, धौ व लः ल्वाकछ्यानाः द्यःयात म्वःल्हुकी । अथे जुयाः न्हवं यायेगु वा धलिं लुइगु वा महास्नान धाःगु खः ।

माय्अपसं
दँय्दसं मोहनि क्वचाइगु न्हि कतिंपुन्हिनिसें स्वन्तिया सकिमिलापुन्हितक लच्छियंक च्वबहाः द्यःयाथाय् मेला जुइ । गुँलां स्वयम्भूइ भक्तजनपिं द्यइके वनी थें हे थ्व लछि भक्तजनपिं च्वबहाः द्यःयाथाय्व नेगु चलन दु । विशेष यानाः यलयापिं अप्वः धयाथें सुथय् च्वबहाःद्यःया दर्शन यायेत वनी । थ्व हे मेलाया लिपांगु न्यान्हुयात विशेष न्हि कथं कायेगु याइ । थ्व न्यान्हुया न्हियात माय्अपसं धाइ । अपसं धायेवं छन्हु जक व्रत च्वनीगु खः । तर माय्अपसंयात कठीन व्रत च्वनेगु कथं कयातःगु दु । थ्व व्रत तःधंगु एकादशीनिसें पुन्हि तक च्वनी । माय्अपसं व्रत च्वनेत च्वबहाःयापिं जक मखु ममेथाय्यापिं नं वइ । थुगु व्रत च्वनीपिं व्रत च्वनेधुंकाः बहालं पिहां वने मज्यू । च्वबहालय् हे छचाःखेरं च्वंगु फलय् सु लानाः च्वनी । व्रतय् च्वनीपिंसं न्हिंन्हिं अनया खुसि वा बुंगाःचिया लखं म्वःल्हुइमाः । व्रत च्वनीबलय् पालं धकाः न्हिं छकः द्यःया जल जक त्वनी । व्रतया इलय् भजन कीर्तन यानाः, द्यःया बाखं न्यनाः व आरती यानाः न्हि छ्याइ ।
थ्व व्रत च्वने तसकं थाकु । व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिसातय्त जूसा भाःतम्ह वयाः थंवइ । छगू पुलांगु जनधारणाकथं थ्व व्रतया लिपांगु न्हिकुन्हु इहिपा जुइधुंकूपिं मिस्तय्त भाःतम्ह वयाः थंमवल धाःसा पारपाचुके जूगु सरह तायेकी । थज्याःगु संस्कारयात नेवाः समाजं नं स्वीकार याः । माय्अपसं च्वंपिंसं व्रत च्वनेधुंकाः नं दच्छितक नियमय् च्वनेमाः । दच्छि लिपा पुन्हिकुन्हु दरुपुजा यानाः व्रत पूवंकी । मिजंत थुगु अपसं च्वन धाःसा मांअबु वा छेँजःपिं वयाः थंवयेमाःगु चलन दु ।

लंपुं छायेगु
दछिइ छकः द्यः न्हवं यायेधुंकाः द्यःया ख्वाःपाः व म्हय् ह्याकुं वंथाय् माथं वंकेगुया लिसें न्हूगु रंगं छाय्पीगुयात लंपुं छायेगु धाइ ।