लिच्छविकालीन बज्रयानी बौद्धविहारमध्ये यँेया मध्य लागाय्‌ लाःगु केलत्वालय्‌ थापना यानातःगु विहार खः–जनबहाः। राष्ट्रिय अभिलेखालयय्‌ तयातःगु जुजु नरेन्द्रदेवया ईया वि.सं.११९३या हस्तलिखित ग्रन्थय्‌ थ्व बहाःया नां कनकचैत्य महाविहार धकाः न्ह्यथनातःगु दु । उत्तरमध्यकालय्‌ थ्व बहाःया ख्याति तसकं च्वन्ह्याःगु खनेदु । थ्व विहार असनं दक्षिण,वंघलं उत्तर,मासंगल्लीं पश्चिम व भेडासिंपाखें पूर्वय्‌ लाः । कनकमुनि बुद्धया उपासकतय्‌सं वसपोलया अस्थियात थुगु विहार दुगु थासय्‌ तयाः उकिया द्यःने चैत्य थापना याःगुलिं कनकचैत्य महाविहार जूवंगु किंवदन्ती दु ।

थ्व चिभाः जनबहाः द्यःया पाय्‌िछ न्ह्यःने पलिस्था यानातःगु खंकेफु ।

यक्षमल्लया पालय्‌ च्वयातःगु वि.सं. १५२७ या छगू हस्तलिखित ग्रन्थय्‌ ‘कोलिग्रामय्‌ जमगन्थि विहारे’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । पुलांगु गुथिया रेकर्डय्‌ जमलगन्थि धकाः खँग्व छ्यलातःगु दु । बहाःया मध्य भागय्‌ जनबहाःद्यःया तःग्वःगु देगःदु । बहाःया मू द्यःयात श्री आर्यावलोकितेश्वर करुणामय, जमबहाःद्यः,जनबहाःद्यः, सेतो मच्छिन्द्रनाथ धकाः सम्बोधन याना वयाच्वंगु दु । हिन्दू, बौद्ध व कानफट्टा जोगीतय्‌सं तकं हनावयाच्वंम्ह करुणामयया तुति नापसं श्वेततारा व हरिततारा नं दु ।

मू लुखाया जवंखवं तःधिकःपिं सिंह निम्ह, न्ह्यःने मन्दःपाः, थामय्‌ सिंह दु । मूलुखां दुनेसं आगंछेँया क्वय्‌ जवपाखे थीथी द्यःत पलिस्था यानातःगु दबू दयेकातःगु भजन यायेगु थाय्‌ दु । बहाः दुहां वनेवं देपापाखे द्यःयात न्हवं यायेत तःजागु÷तःधंगु न्हवं मन्दःफः दयेकातःगु दु । जवपाखे कुनय्‌ द्यःयात माःगु जल कायेत तुं दु । आगंछेँया क्वय्‌ देपापाखे बहाःया पश्चिमाभिमुख क्वाःपाःद्यः व बुद्ध नापं मेपिं चिचिधिकःपिं द्यःत थापना याना तःगु दु ।जनबहाःद्यःया देगः न्ह्यःने पुजा यायेछिंक चकंगु थाय्‌, मन्दःपाः तयातःगु दु । छचाखेरं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति पलिस्था यानातल । मत बीत दलूचा ज्वनाच्वंम्ह मिसाया मूर्ति नं दु । जनबहाःद्यःया छचाःलिं चिभाः द्यः पलिस्था यानातःगु खनेदु । जनबहाःद्यः देगःया छतँजाः लुं सियातःपिं थीथी लोकेश्वरया मूर्ति कियातःगु व छचाःलिं माना व दलूचां चाःउकातःगु खंकेफु । वि.सं. १५७६ पाखे रत्न मल्लया इलय्‌ संघया नामय्‌ ऋण बिउगु, वि.सं. १६१६ पाखे नरेन्द्रमल्लया इलय्‌ संघया नामय्‌ कलश दयेकाबिउगु खनेदु ।

वि.सं. १६३७ पाखे आगंछेँया क्वय्‌या तलाया पुनःनिर्माण याःगु खनेदु । बहाःया मूलुखा च्वसंया तोरणय्‌ वि.सं.१९७४ पाखे विहार जिर्णोद्धार याःगु न्ह्यथनातःगु दु । वि.सं.१९७४ य्‌ विहारया पुलांगु प्रवेशद्धार, आगंछेँया नापं दक्षिणया यक्व छेँत मिं नःगु खः । थथे मि च्यानाः बहाःया यक्व ऐतिहासिक दसु, भ्वं व विहारया शान्तिसफू तकं नष्ट जूवंगु खः ।

जमल बहाःया द्यः जनबहाःद्यः खः । थुगु द्यःया न्हापाया नां यमलेश्वर खः । जनबहाद्यःया पलिस्था यक्षमल्लपाखें जूगु खः । थुम्ह द्यःयात सेतो मच्छेन्द्रनाथ, आर्यावलोकितेश्वर, अमोघपाश लोकेश्वर, करुणामय नं धाइ । द्यःया कपालय्‌ अमिताभ बुद्धया मूर्ति दु । थुम्ह द्यःया जात्रा चैत्रशुक्ल अष्टमी, नवमी व दशमीकुन्हु ३२ ल्हाः ताःहाकःगु रथ दयेकाः याइ । चैत्रशुक्ल अष्टमीकुन्हु जनबहाया मू आगमं च्याम्ह पुजारीतय्‌सं कुबियाः थाय्‌मदु, कमलाछी जुकाः बाजं थानाः खतय्‌ तयाः जमलय्‌ हइ । अनं रथय्‌ तयाः न्हापांगु दिनय्‌ जमलं सालाः असनय्‌ थ्यंकी । निन्हुया दिनय्‌ असनं सालाः हनुमानध्वाखाया कालभैरव थ्यंकी । स्वन्हुया दिंकुन्हु हनुमानध्वाखां लगमय्‌ थ्यंकाः मांसिमा स्वचाःहीकी । जनबहाद्यःयात जनबहाःया शाक्य व बज्राचार्य परिवारपिन्सं पालंपाः पाः च्वनाः पूजा यानाच्वंगु दु । जनबहाःद्यःया न्हवं पौषशुक्ल अष्टमीकुन्हु जुइ । न्हवं जुइगु दिंया छन्हुन्ह्यः चान्हय्‌ भचाखुसिइ वनाः गुंगः घलय्‌ लः तयाः उगु लखं लुनाः न्हवं याइ । न्हवं जनबहाःया मण्डपय्‌ याइ । उकुन्हु कुमारीयात स्वकेहइ । घलं लुइधुंकाः क्वाःलखं सिली कन्हय्‌कुन्हु द्यःयात निभाः पाकी । गनेधुंकाः उम्ह द्यःयात लंपुलिं छाइ । पुन्हिकुन्हु द्यःगुरुजु, बेताजु नापं माःपिं मनूत च्वनाः दशकर्म विधि याइ । जनबहाःद्यःयात सीगु भय व सीधुंकाः सुखावतिइ यंकीम्ह द्यःकथं विश्वास यानाः परिवारय्‌ सीपिं दुसा दछिया दुने द्यःया न्ह्यःने मतछ्वयेकेगु, लँुया देवा च्याकेगु याइ । मृत्यु भयपाखें रक्षा याइम्ह प्यम्ह मू लोकेश्वर मध्ये छम्ह कथं काइ ।

जन्मया चिंकथं नाला करुणामय, अन्न सयेकीम्ह द्यःया रुपय्‌ बुंगया करुणामय, ल्वय्‌ लंकाबीम्हकथं च्वबहाया करुणामय, सीगु भय मदयेकाबीम्हकथं जनबहाःद्यः करुणामययात कयातःगु दु । मनू सीबलय्‌ सीम्ह मनूया नामं थुपिं प्यम्ह करुणामयया थाय्‌ मत छ्वयेकः वनेगु चलन दु ।

संसारया दीनदुःखी, गरिब व असहायं निर्वाण प्राप्त यायेमाः धकाः लोककल्याण हेतु पृथ्वीलोकय् बिज्याःम्ह, येँया दथुइ लाःगु जनबहालय् विराजमान जुयाबिज्याःम्ह लोकेश्वर श्री आर्यावलोकितेश्वर, अमोघपास नामं म्हसीकाच्वंगु दु । केलत्वाः, जनबहाः दुने विराजमान जुयाच्वंम्ह द्यः जुयाः थुम्ह द्यःयात जनबहाःद्यः नं धायेगु याः ।
श्री आर्यावलोकितेश्वरया जात्रा दँय्दसं चिल्लाथ्व अष्टमीनिसें शुरु जुयाः पुन्हि तक न्ह्याइ । जात्राया न्हापांगु न्हिकुन्हु जनबहालं द्यःयात चिधंगु खतय् तयाः जमलय् दयेकातःगु रथय् विराजमान याकी । अनं रथ सालायंकाः असनय् असंभुलु अजिमायाथय्
तक थ्यंकी ।
नवमिकुन्हु असनं रथ सालाः मखं हनुमानध्वाखाया कालभैरव न्ह्यःने थ्यंकाः याः न्यायेकी । दशमीकुन्हु हनुमानध्वाखां लगमय् थ्यंकी । थ्वकुन्हु लाय्कूया कुमारी माजु नं जनबहाःद्यः दर्शन यायेत बिज्याइ ।
लगमय् थ्यनेधुंकाः जनबहाःद्यःया अबुया प्रतीक सिमा व देगलय् दुने च्वंम्ह जनबहाद्यःया मांया देगः छचाः चाःहुइकी । कन्हय्कुन्हु हाकनं निचाः चाःहुइकी । जात्राया न्हापांगु न्हिकुन्हु स्वंगू लोक स्वर्ग, मत्र्य व पाताल लोकयात दर्शन बिउगु धाइ । मेमेगु न्हिया रथयात्रायात अशक्त, बुराबुरि, ल्वचंग्रस्त व अपांगपिंत दर्शन बीगु हेतुं देय् चाःहीकूगु धाइ ।
पुन्हियां छन्हु न्ह्यः द्यःयात ज्याबिलिपिया निंतिं रथं क्वकयाः लगंया गणेद्यः दुगु थासय् च्वंगु मण्डपय् तयाः पुज्याइ । बहनीपाखे द्यःयात चिधंगु खतय् तयाः जनबहालय् लित यंकी । जनबहालय् थ्यनेवं द्यःयात लसकुस यानाः दुने बिज्याकी । पुन्हिकुन्हु हानं पुज्यानाः द्यःयात आसनय् बिज्याकी । थुकथं जात्रा क्वचाइ । जनबहाःद्यःया रथ सालीबलय् जमलय्, केलत्वाः, वंघः, जोशीदेगः व लगमय् थ्यंकाः पताः छायेगु, यःमरि ह्वलेगु नं याइ ।

जनबहाःद्यःया न्हवं अर्थात् धलिं लुइगु ज्या दँय्दसं पोहेलाथ्व अष्टमीकुन्हु जनबहाः दुनेया देवमण्डपय् जुइ । न्हवंया निंतिं छगः कलशय् द्यःया प्राणप्रतिष्ठा यानाः द्यःयात देगलं पिने हइ । द्यःयात देवमण्डपय् विराजमान याकाः गुरुजुं विधिपूर्वक पुजा यानाः स्वकः तक भचाखुसिं कयाहःगु लः वहःया कलशय् तयाः निम्हेसिनं द्यःयात लुकाः न्हवं याकी । दकलय् लिपा क्वाःलखं छकः हाकनं लुकी । थ्व धुंकाः द्यःयात त्वपुयाः देगः दुने हे आसनय् मतसे मेथाय् तइ ।
थ्वयां कन्हय्कुन्हु निसें पुन्हि तकया दुने द्यःयात न्हूधाः यायेत लंपुं छायेगु ज्या याइ । पुन्हिसिया बहनी द्यः जाः जुइ । अथे धयागु द्यःयात ख्वालय् त्वपुयातःगु उइकीगु खः । वयां लिपा दशकर्म पुजा यानाः द्यःयात थःगु हे आसनय् विराजमान याकी ।

पताः छायेगु
तुयुगु, ह्याउँगु, वँचुगु, म्हासुगु ताताःहाकःगु रंगीचंगी कापः रथया गजुलिंनिसें घःमालय् तयातःगु ह्यग्रीव भैरवया गजू तक हयाः चिनातइगु कापःयात पताः धाइ । गजुलिं निसें घःमालय् तक कापः तयेगुयात पताः छायेगु धाइ ।

जनबहाःद्यःया नित्य संस्कार
द्यःयात न्हिछियंक नियमकथं पुज्यागुयात नित्य संस्कार धाइ । कनकचेैत्य न्ह्यःने बिज्यानाच्वंम्ह जनबहाःद्यःयात न्हिं न्याक्व द्यःपाःलाः गुरुजुं नित्य संस्कार अर्थात् नित्यपुजा याइ । जनबहाःया शाक्य वज्राचार्यतय्गु संघयात सर्वसंघ धाइ । थुकी प्यंगू कवः दुथ्याःगुलिं पालंपाः द्यःपाःलाः च्वनेगु झ्वलय् लय् पतिकं पुन्हि धुंकाःया पारुकुन्हु पाः ब्यनेवं पाःब्व लःल्हाइ । पाःलाःम्ह गुरुजुं ‘नुचियेगु’ धकाः चतुर्दशीकुन्हु छब्व निरामिष भ्वय् द्यःयात तयाः थम्हं नं नइ । पुन्हिकुन्हु उपोषध व्रत च्वनी ।
संन्याःकाःइलय् करुणामययात पुज्यानाः पालं याइ । पारुकुन्हु सुथय् नीसी यानाः देगलय् दुहां वनेवं पाब्व लःल्हायेवं द्यःपाः च्वनी ।
न्हिंन्हिं सुथय् ४ बजे म्वःल्हुयाः देगलय् दुहां वयाः द्यःयात ‘खेचायेकी’ (ख्वाः सिकेगु) । थ्व इलय् भक्तजनत मुनाः द्यःया न्ह्यःने देवा झःझः धायेक च्याकाः द्यःया तुतः ब्वनाच्वनी । द्यःयात ज्वलान्हाय्कं क्यनाः च्वाम्वलं गायेकाः ‘दशबल’ स्तोत्र पाठ यानाः जल व स्वां इनी । ८ बजे क्वाःपाःद्यः पुज्याइ । सुथय् १० बजे निक्वःगु नित्यपुजायात ‘भाजं पुजा’ धाइ ।
द्यःयात पञ्चामृत तयाः द्यः पुज्यानाः कनक चैत्य पुज्यानाः स्वचाः हुलाः जनबहाःद्यःयात गं थानाः च्वाम्वलं गायेकाः सर्वभूत स्तोत्र पाठ याइ । १२ बजे ति बान्हि पुजा धकाः धुं च्याकाः गं थानाः देगः चाःहिलाः द्यःयाथाय् ‘भूवनंत्रय’ स्तोत्र पाठ याइ ।
‘निग यायेगु’ धकाः देगःया ध्वाका तिनाः भुजा थुयाः जनबहाःद्यः व जःखःयापिंत भुजा छानाः पालं याइ । न्हिनय् ४ बजे ति द्यःपाःलाः ख्वाः सिलाः देगलय् बिज्याइ । ५ बजेति पिहां वयाः धाः मन्दः च्वयाः ‘स्वखः यायेगु’ धकाः जनबहाद्यःयात ‘आरधित्व’ स्तोत्र पाठ यानाः द्यः पुज्याइ । गं थानाः देगः चाःहिली । थ्वयात तृतीय प्रहर पुजा नं धाइ ।
देगः व जःखः सुचुकुचु यानाः द्यःया स्वां जाकि मुनाः वसिगालय् वाये यंकी । संन्याःकाःई जुइवं सँपुजा गं थानाः आरती याये धुनेवं गं थानाः द्यः चाःहिलाः ‘तुस्तामंपुण्यंम्य’ स्तोत्र पाठ यानाः द्यःयात च्वाम्वलं गायेकी । बहनी क्वाःपाःद्यःयात धुंधुपाँय् च्याकाः मत बियाः गं थानाः ‘दानबल’ स्तोत्र पाठ याइ । अनंलि गुरुजुं बहनीया पालं याइ । १० बजे ति गुरुजुं तग्वःगु निगः गं थानाः बम्देश्री पाठ याइ । ‘द्यः धंबिज्याःगु’ धकाः द्यःया ख्वाःयात कापतं त्वपुइ । मू ध्वाखा तिनाः गुरुजु नं द्यनाबिज्याइ । नेवाः दर्शनकथं थथे द्यःपिं नं मनूत थें सुथन्हापां दनाः ख्वाःसिलाः मद्यंतले यायेमाःगु थीथी कर्म यायेमाः धयागु खनेदु ।
जनबहाःद्यः जात्राय् द्यः रथय् च्वनाबिज्याइबलय् सुथय् खेचायेकेगु, बान्हिजालय् भोग छायेगु व संन्याःकाःइलय् आरती पुजा जक जुइ । द्यःपाः सिधइबलय् न्हूम्ह द्यःपाःलाः गुरुजुयात तिसा वसःया धलः लःल्हानाः थाकुलि, न्वकुतय्गु आज्ञा कथं करुणामययात भागि यानाः ‘लुँपुछि वहः पुछि मकयाः द्वबिद्वं जूसा क्षमा धकाः देगलं पिहां वयाः थाकुलि, न्वकु व गुथि संस्थानया कर्मचारीयात द्यःया प्रसाद बी । दिगी आगमय् ‘लय् सिवा ज्वलं पुजा’ यानाः आगंद्यः कुमारीद्यःयात ब्व छानाः थःथिति सःताः भ्वय् नकी ।

जनबहाःद्यःया दशकर्म संस्कार
स्वनिगःया नांजाःपिं प्यम्ह करुणामययात न्हवं यायेधुंकाः लंपुं छानाः द्यः गमय् बिज्याके न्ह्यः दशकर्म पुजा यायेमाः । दशकर्म खंकेगु धकाः जनबहाःद्यःयात गर्भाधान कर्म, पुंसवनकर्म, सीमन्तोनयनकर्म, जातकर्म, नाम कर्म, अन्नप्राशन कर्म, चूडाकर्म, व्रतेदशना कर्म, व्रतेमाक्षनकर्म व प्राणी ग्रहण कर्म याइ । दँय्दसं मिलापुन्हिकुन्हु द्यःयात दशकर्म पुजा याइ ।
दशकर्म खंकेगु पुजाय् प्वाथय् दइगु कर्मनिसें विवाह कर्म खंकेगु झ्वलय् जनबहाःद्यःयात मचाबू ब्यंकेगु, इहि यायेगु, बाःह्राः तयेगु, चूडाकर्म याइगुलिं मिसा बछि, मिजं बछि द्यः नं धायेगु याः । थुकुन्हु जनबहाःद्यःया जन्मन्हि जूगुलिं सुथंनिसें भक्तजनत थम्हं गुलि फु उलि द्यः चाःहिली ।
सुथंनिसें थाकुलि नकिंत, म्ह्याय्मस्तय्सं पुजाभः तः वयाः द्यःया न्ह्यःने ततःग्वःगु ग्वःजा, चिग्वःगु ग्वःजा व जिलाजंपिंसं तःनिगः व बःनिगः ग्वःजा दयेकी । यःमरि व चतांमरि छुइ । संन्याःकाःई जुइवं द्यःया न्ह्यःने फलय् बँ थिलाः द्यःयात कापतं त्वपुयातइ ।
प्रतिष्ठा विधि कथं द्यः पुज्यानाः कलशय् च्वंगु जीवन्यास लिकयाः जनबहाःद्यःयात जीवन्यास याइ । दशकर्म पुजा यायेगु झ्वलय् देशय् बौ तयेगु ज्या न्ह्याकी । द्यःयात मुक्ताभिषेक, वज्राभिषेक, घण्टाभिषेक, नामाभिषेक, आचार्याभिषेक, गुह्यभिषेक, पत्राभिषेक व चतुराभिषेकी बियाः देशबलि बियाः होम यानाः द्यःयात गमय् बिज्याक ।
आगमय् गोप्य तान्त्रिक पुजाय् समयचक्र व गणचक्र पुजा नं याइ । सिन्हः ती सिधयेवं जनबहाद्यःयात सप्तलोचनी व आर्यतारालिसे
नकीसा लिपांगु जनबहाद्यःयात अलग्ग अभ्यन्तर पुजा सिधयेवं नकी ।
पाःलाः गुरुजुपिंत विहारया सर्वसंघया दुजःपिंसं सगं बीबलय् लंपाः बीगु चलन दु । प्यन्हु तक सप्तलोचनी व आर्यतारा उलातइ । द्यइके वइपिंत सिसापालु द्यःया प्रसादया रुपय् इनी । द्यइके वइपिंसं द्यःयात लंपाः तयाः बारां छूवइ । पोहेलागा तृतीया कुन्हु यचिं लित बीत अभ्यन्तर पुजा याइ । जमलय् बुँ पाःबलय् लूम्ह द्यः जूगुलिं जमःमि ज्यापुतय्गु आदेशं संन्याःकाःइलय् जनबहाःद्यः व द्यःपिंत लं फिकेवं न्हवं ज्या पूवनी । थ्वयां न्ह्यः जमःमितय्त सलाःपा, जाकि, सिसाबुसा, मरि प्रसाद लिसें दक्षिणा नं बी । थथे न्हवं यानाः लंपुं छानाः दशकर्म खंकेगु जनबहाद्यःया पुनर्जन्म जूगु खः ।

जनबहाःद्यःयात लंपुं छायेगु
स्वनिगलय् द्यःपिंत न्हवं यायेधुंकाः लंपुं छाइ । रंगरोगन यायेगुयात रंगाधिभाषन नं धाइ । लंपुं छाइबलय् न्हापांगु दँय् पाःगु रङ्ग स्यनाच्वंगु दुसा उगु ब्व ख्वःख्वः यानाः न्हूगु रंग पाइ । लंपुं छायेगु ज्या पुं नं याइ । जनबहाःद्यःयात न्हवं यानाः कन्हय्कुन्हु अर्थात् पोहेलाथ्व नवमीनिसें मिलापुन्हि तक ‘द्यःपिंत निभाः पाकेगु धकाः देगःया न्ह्यःने देपा कुंचाय् पलेस्वां मन्दः दुथाय् बिज्याकाः सप्तलोचनी तारा व आर्यातारा व जनबहाःद्यःयात बान्हि बीवं न्हिंन्हिं लंपुं छाइ । न्हापा दीक्षा कयातःपिं पुंतय्सं लंपुं छाइगुलिइ छुं दँ न्ह्यवनिसें गुरुजुपिंसं हे लंपुं छायेगु यानाहःगु दु । न्हिं छछाः पालं यानाः नियमय् च्वनाः लंपुं छायेगु ज्या पूवंकी । थथे द्यःपिंत न्हवं यायेधुंकाः लंपुं छायेगु धयागु विनाश मखु न्हूगु निर्माणया ज्या सुरु यायेगु खः अर्थात् पुनर्जन्म खः ।

किलं न्याःसा
छु नं किलं न्यानाः चासुल वा फ्वातःफ्वातः वल धाःसा लाभां बुलाबीगु याइ । किलं न्याःथाय्‌ लाभां बुलाबिलकि पलख लिपा याउँसे च्वनावनी ।

खिचां न्याःसा
खिचां न्याःसा न्याःगु घाः जूगु थासय्‌ साब्वं लखं सिलाः बुंसकि च्वलाः पाइ ।

छाःकिलं छाःसा
छाःकिलं छाःथाय्‌ न्यंकं सं ब्वब्वस्यानाः बुलाबीगु याइ । छाःथाय्‌ तँय्‌, न्वकूकापः वा च्वामोलं नं बुलाबी । छाःथाय्‌ थुकथं बुलाबिलकि पलख लिपा याउँसे च्वनावनी ।

न्याया कं कथुइ थाःसा
न्या नयेबलय्‌ न्याया कं कथुइ थाःसा तकुस्वां नयेगु याइ । तकुस्वांया नां जक काःसां हे कथुइ थाःगु क्वय्‌ नायावनी धाइ । तकुस्वानं कं सीगुलिं न्या तरकारी नयेबलय्‌ तकुस्वां तयाः दयेकेगु याइ ।

प्यां न्याःसा
बर्खां प्याःथाय्‌ वा गुँइ बनेबलय्‌ प्यां न्यात धाःसा प्या कुर्केत चिचुं तयाबीगु याइ । प्यां न्याःथाय्‌ नं चिचुं हे तयाबीगु याइ ।

बँहां न्याःसा
बँहां न्याःसा न्यायेसातकिं न्याःथाय्‌ काचाक्क क्वाक्क क्वाक्क ई फानाबीगु । जियांजित्तले कुतिकुति यानाः हाया कं लिकयाः नँ चुलाः पाइ ।

माकलं न्याःसा
माकलं न्याःसा न्याःगु घाः जूगु थासय्‌ साब्वं लखं सिलाः कःनि च्वलाः पायेगु याइ ।

वँय्‌चाः खिचां न्याःसा
वँय्‌चाः खिचां न्याःसा न्याःगु घाः जूगु थासय्‌ साब्वं लखं सिलाः बुंसकि च्वलाः पायेगु याइ । खिचां न्याःम्हसित सुयातं मथिकुसे अलग तइ । न्याःम्ह वँय्‌चाः खिचा झिन्हु तक सिके मज्यू धकाः धाइ ।

सर्पं न्याःसा
सर्पं न्याःसा न्हापलाक विष न्यनावनेमलावं न्याःगु थाय्‌या च्वय्‌ नं क्वय्‌ नं न्याक्क क्वातुक कापतं चिनाबीगु । न्याःगु थासय्‌ लिक्क हाकुगु ल्वहंचा छगः घाकाबीगु ।

हां न्याःसा
हां न्याःगु घाः जूगु वा मनावःगु थासय्‌ न चुलाः पायेगु याइ ।

पूर्वस्थित महाविहारया सर्वप्रचलित नां जिस्वां बहाः खः । थिमि देय्‌या गार्चा त्वालय्‌ अवस्थित थ्वब हाः ख्वपया जुजु भूपतिन्द्र मल्लया पालय्‌ स्थापना जूगु धयागु दसि विहारया ल्वहंपतिइ ने.संं ८१४ जेष्ठ शुक्ल १३ कुन्हु दानपति वोलदेव सहित सकल परिवारया धर्मचित्त उत्पत्ति जुयाः शाक्यमुनि स्थापना यानाः थुगु विहार दयेकूगु खँ उल्लेख जूगु दु ।

थुगु बहाः उत्तरय्‌ स्वयाच्वंगु खःसा अक्षोभ्य तथागतया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख खः । क्वाःपाः द्यःया गर्भगृहय्‌ दुहां वनेगु लुखाया जःखः सारिपुत्र मोदगल्यानया प्रस्तर मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखा न्ह्यःने चेत्य वचैत्यया जवय्‌ तुं छगः दु । थिमि देशय्‌ तुं दुगु बहाः थ्व हे छगू जक खः ।

थुगु बहाःया संघ दुजःपिं थिमि देय्‌या वज्राचार्यपिनि कवय्‌ दुथ्यानाच्वंगु मदु । इमि थःगु हे संघ दयेकाः चुडाकर्म यायेगु व आचा लुइगु ज्या याना वयाच्वंगु दु । पूर्वस्थित महाविहारया वज्राचार्यपिं थिमि देय्‌या वज्राचार्यपिनि पुरोहित खः । थन च्वंपिं वज्राचार्यतय्‌सं हेमवर्ण महाविहारया करुणामय न्हवं याइगु इलय्‌ पुरोहित जुयाः ज्या याइगु खः ।

यलदेय्‌या चुक बहाःया वज्रँचार्यपिं थुगु बहालय्‌ च्वंवःगुलिं चुक बहाःया नमूना कथं थुगु विहार दयेकूगु खः धयागु विश्वास दु । थुगु बहालय्‌ गुंलाबलय्‌ बहिद्यः ब्वयेगुया नापं नित्य पुजा कर्मया चलन ल्यनाच्वंगु दनि । अथेहे जेष्ठ शुक्ल प्रतिपदा कुन्हु न्हवं सिधयेकाः हेमवर्ण महाविहारया लोकेश्वरयात थुगु बहालय्‌ हयाः तयेह याः स्यंल्ह्वं यानाः लाँफो छाये सिधयेवं थिमि देय्‌या वज्राचार्य कवःया प्यम्ह नायःपिनि उपस्थितिइ थुगु बहाःया वज्राचार्यपिंसं दशधर्म विधि कथं द्यः पलिस्था यानाः सिथि नखः कुन्हु जात्रा यानाःदेगलय्‌ तइगु नियम ल्यनाच्वंगु दु ।

जेष्ठवर्ण महाविहार ख्वपया प्राचीन विहार खः । जेष्ठवर्ण महाविहारयात जेतवर्ण विहार अले तँचा क्वने बहाः नं धायेगु याः । नःपुखूया पूर्व दक्षिणपाखे झिपलाःति तँ (पाःचा) कुहां वनाः पश्चिम लुखा दुने थुगु महाविहार अवस्थित जुयाच्वंगु दु ।

 थुगु बहाःया निर्माण तिथिमिति क्वःजिक धायेमफुसां विहार दथुया चैत्यया ल्वहंपतिइ ने.संं ८२० मार्गकृष्ण पञ्चमी उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जुजु भूपतिन्द्र मल्लकालय्‌ विहारया निर्माण जूगु खः धायेफु । जेष्ठवर्ण महाविहारयात चतुब्रम्ह महाविहारया कचा विहार नं धायेगु याः । थुगु बहाः थथुबही दीपंकरया शाक्य संघया चूडाकर्म याइगु बहाः खः । बहाःया क्वाःपाःद्यः शाक्यमुनि बुद्ध खः ।

थुगु बहाःया क्वाःपाःछेँ स्वतँजाःगु खः । न्हापांगु छेलि तल्ला क्वाःपाःद्यःया गर्भगृह खः । गर्भगृहया जवंखवं ल्वहंया सिंह लुखा फुसया तोरणय्‌ शाक्यमुनि व जवंखवं सारिपुत्र, मोैदगल्यान मूर्ति अंकित यानातःगु दु । आगं क्वथाय्‌ बज्रबाराही दु ।

जेष्ठवर्ण महाविहारया संघ व्यवस्था सञ्चालन स्पष्ट मजू । थनया शाक्यसंघ दुजःतय्‌ सकतां ज्याझ्वः थथुबहिलिइ न्ह्याका वयाच्वंगु दु । न्हिथं क्वाःपाःद्यःया नित्यपुजा यायेगु, संल्हू व दिसि चःह्रेबलय्‌ संघ दुजःपिं मुनाः पुजा यायेगु नापं न्हय्‌दँया छकः थथुबहिलिइ दीपंकर ब्वयेगु परम्परा म्वाकातःगु दु । थुगु बहाःया संघ दुजःल्याः थ्यंमथ्यं २५ म्ह जक दु ।

कुसुमबियालाछिं झ्वाःबहाः जुनाः तँलाछी, खाबहालय्‌ पिहां वनेगु झ्वलय्‌ देपापाखे छगः चिभाः खनेदइ । उगु चिभाःया न्ह्यःनेया गल्लीं दुहां वनेबलय्‌ छगू निजी चुक वइ । उगु चुकया दुने हे ज्योति बहाः दु । संस्कृतभासं थ्व बहाःयात त्रिरत्नकेतु महाविहार धया वयाच्वंगु दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । झिंगुंगूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः हर्षरत्न बज्राचार्यं दयेकूगु धयातःगु दु ।

लिपा थ्व बहाःयात ज्योतिरत्न बज्राचार्यं भिंकल । कालान्तरय्‌ थ्व बहाःयात ज्योति बहाः कथं हे म्हसिकायंकल । थ्व बहालय्‌ मेथाय्‌ थें क्वाःपाःछेँ मदुसां शिखर शैलीया गुम्बज आकारया क्वाःपाःद्यःछेँ दयेकातःगु दु । थन बुद्ध, धर्म व संघया प्रतीककथं अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता व लोकेश्वर पलिस्था यानातःगु दु ।

थुपिं मूर्तिया क्वय्‌ पद्मपाणी लोकेश्वरया छगू मूर्ति नं पलिस्था यानातःगु दु । थन थीथी द्यःया मूर्ति नं तयातःगु दु । अथेहे स्वल्पाकार चैत्य छगः नं दु । उत्तरया पःखालय्‌ भिंद्य, पश्चिमया पःखाःया ग्वाखंचा प्वालय्‌ मेषसंवर, महामञ्जुश्री व पश्चिम पःखाःया पिनेसं कुमारी पलिस्था यानातःगु दु । नापं तपाःगु शिलापत्र नं दु । बहाःया दथुइ तग्वःगु चैत्य छगः नं दु । थन बहालय्‌ अक्षोभ्य, मञ्जुश्री व रत्नसंभव नापं अंगलय्‌ थीथी द्यः पलिस्था यानातःगु दु ।

यल लाय्‌कुलिं वलखु जुयाः वनेबलय्‌ वलखु गणेद्यःया न्ह्यःने च्वंगु लँपु लिनाः वनेवं रुद्रवानंगपला संस्कारित ज्योतिवर्ण महाविहार ज्योबहाः थ्यनी । थ्व बहालं दुहां वनेवं जवय्‌ गणेद्यः, खवय्‌ महांकाल अले थ्वया नापं हनुमानद्यः स्वनातःगु दु । मूलुखां जवपाखे थनया बहाःदेगः दु । थ्व देगलय्‌ स्वतँजाः यानाः छतँ पलिं चिनातःगु दु धाःसा पलिंच्वय्‌ देगःचा थें छगः थकयातःगु दु । थुगु देगःया मूलुखाय्‌ लीया खापा दयेकातःगु दु ।

मूलुखाया जवंखवं सारिपुत्र, मौदगल्यायन निम्ह भिक्षु व सिँया लोकेश्वर दुगु याक्वझ्याः निपाः दु । न्ह्यःने फलय्‌ ल्वहंया सिंह निम्ह व जवय्‌ गं छगः नं तयातःगु दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ त्रिखाझ्याः तयाः थ्वयांच्वय्‌ पञ्चबुद्ध दथुइ तयाः जवय्‌ हरिहरिहरिहर वाहन लोकेश्वर, खवय्‌ मायादेवीया चांचिं नं च्वयातःगु दु ।

निगूगु तल्लाय्‌ प्यंगः त्वानाःसिँ दु । त्वानाःसिँया दथुया कवलय्‌ तपाःगु झ्याः छपाः, जवंखवं चिपाःगु तिकिझ्याः निपाः दु । थनया बहाःद्यः उत्तरय्‌ स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । बहाःद्यःया न्ह्यःने झ्वःलाक छसिकथं चैत्य, धर्मधातु मण्डल, पुलांगु चैत्य व परिभोग चैत्य स्वनातःगु दु । थन दिगि देगः नं दु । थ्व बहाःया निर्माण बारे पुलांगु छुं हे प्रमाण लुयावःगु मदु । तर थ्व देगः जीर्ण जूगुलिं वि.सं. २०५५ सालं हानं जीर्णोद्धार यायेगु ज्या क्वचाःगु खँ धयातःगु दु ।

ज्योबहालय्‌ पञ्चस्थविर आजुपिं व शाक्य संघपिं यानाः जम्मा २२ म्ह दुजः मुनाः संघया ज्या न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थन सँमस्तय्‌त बन्दे लुइगु, थकालि कथं च्यान्हु च्यान्हुया द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा, आरति पुजा, आजुतँय्‌ थ्यनकि नायः लुइगु, थपाः

त्वायेगु, आगंया पुजा आदि ज्या याना वयाच्वंगु दु । थ्व बहालय्‌ पाहांचःह्रे, धल्पा, देशी पुजा आदिया गुथि हनेगु चलन दु । अथे हे इल्हने सम्यकबलय्‌ ज्योबहाःपाखें नं सम्यक द्यः यंकेगु चलन दु । थुकिया कचाबहाः सुवर्ण विहार खः ।