येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय् १०० मिटर क्वय् जवपाखे तुकंबहाः दु । थ्व बहाः क्वंसाःबहाःया कचा बहाः खः । बहाः धयातःसां थन बहाःया अज्याःगु छुं नं रुपरेखा मिले मजू । थन क्वाःपाःद्यः वा क्वाःपाःछेँ छुं हे मदु । मात्र थन स्वयम्भूया प्रतीककथंया बज्रधातु चैत्य छगः जक दु । थ्व श्वेतचैत्य सतकं हे खनेदु । प्यंकुलाःगु चुकदथुइ झिंस्वंगू भूवनया हर्मिका व गजू च्वय् लुं सियातःगु छत्र तयाः थ्व चैत्ययात पलिस्था यानातःगु दु । थुगु चैत्यया प्यखेरं प्यंगू दृष्टि, प्यंगू त्वलं, प्यंगू पताः ब्वयेकातःगु खनेदु । छचाःखेरं पंचबुद्ध व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति पलिस्था यानातल । थ्यंमथ्यं झिंप्यंगूगु शताब्दीपाखे निर्माण याःगु धयातःगु थुगु श्वेतचैत्यया क्वय्या ब्वय् ल्वहँतय् थीथी चित्र कियातःगु दु । चैत्यया दक्षिणपाखे स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातलसा उत्तरपाखे तुयु देगः दुने गुह्येश्वरीया प्रतीक कलश व जवंखवं गणेद्यः व कुमार पलिस्था यानातःगु दु ।
थ्व बौद्ध विहार मखंया सिंहदुवातं न्यूरोड पिचायेकेगु झ्वलय् निखा स्वखाः छेँ ल्यंदनिबलय् जवपाखेया लुखाया चुलिंचू लाः । थ्व विहार मखंबहाःया कचा बहाः खः । उदायतय्गु बहाः कथं म्हस्यूगु थुगु विहारयात तुत्कसम विहार, तुतछँे महाविहार अथेहे बहालय् तुं दुगुलिं तुँथिछेँबहाः वा तुँछेँबहाः धयावल । थ्व विहारया पलिस्था बारे स्पष्ट सीमदुसां ने.सं.या निगू वा स्वंगूगु शताब्दीपाखे थापना याःगु अनुमान दु । भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु ने.सं. ५३८ या मखंबहालय् दुगु छगू ताडपत्रय् तुतछेँ महाविहार धकाः च्वयातःगु खनेदु । मल्लकालय् छम्ह मल्ल जुजुं तँुछँेबहाःया उदायनी म्ह्याय्मचायात थः पट्रानी दयेकूगु व उम्ह पट्रानीं थःगु छँेया लागाय् बौद्धविहार दयेकेत इनाप याःकथं जुजुं थ्व तुँछेँबहाः निर्माण याःगु किंवदन्ती दु ।
थ्व विहारया क्वाःपाःछेँ प्यतँ जाःया खनेदु । क्वाःपाःछेँया मूलुखाया जवंखवं सारीपुत्र वा मौद्गल्यायन व च्वसं तोरं दु । न्हापांगु तँय् पसुकाझ्याः व वयां च्वय् अक्षोभ्य बुद्ध व जवंखवं थीथी द्यःपिनिगु किपा, याकःझ्याः, कलात्मक त्वानाँसिँ दु । पसुकाझ्याः दुगु तँय् आगं दु । वया च्वसं कलात्मक विमानझ्याः दुसा प्यतँ जाः लिपाजक दयेकूगु खनेदु । मूलुखाया न्ह्यःने निम्ह ल्वहंया सिंह, क्वाःपाःद्यःकथं दनाच्वंम्ह उत्तराभिमुख भविष्य व्याकरण मुद्राय् च्वनाच्वंम्ह बुद्ध अर्थात् गन्धरी देवता दु । जवंखवं सारीपुत्र वा मौद्गल्यायन व थीथी चिचिधिकःपिं द्यःत पलिस्था यानातःगु दु ।
क्वाःपाःद्यःथाय् दुने चिग्वःगु स्वयम्भू चैत्य, च्वाम्वः, मन्दःपाः, जल न्हाय्कं, दलूचा यखानातःगु दु । पिने देपापाखे छत्रपाल, न्यागः देगः, गणेद्यः पलिस्था यानातल । थ्व क्वाःपाःद्यः छेँया मातं तलाया त्वानाँसिँइ कियातःगु उत्कीर्ण अभिलेखय् संवत् ७५४ पाखे आगंद्यः व क्वाचपाल अक्षोभ्य बुद्धया पुलांगु मूर्ति स्यनाः न्हूगु दयेकातःगु धयातल । अथेहे ने.सं.२०१० सालय् सिंया अक्षोभ्य बुद्धया क्वाःपाःद्यया मूर्ति जीर्ण जुयाः छगू महर्जन परिवारं ल्वहंया गन्धारी देवता पलिस्था याःगु खः । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने न्हापा अशोक चैत्य दुगु खः लिपा उकिया पलेसा न्हूगु चिभाः दयेकाःतःगु खनेदु । थ्व बहाःया नित्यपूजालिसेंं आगमय् गुह्य पुजा, होम इत्यादि मखं बहाःया गुर्जुपिंसं याइगु खः ।
लुसि ध्यनेगु
तुतिइ लुसि ध्यनेत ‘छलंचा’ छ्यलेगु याइ । छलंचा नयागु खुलांगूति हाकःगु ज्याभः खः । थुकियागु छखेर च्वकाय् फ¥यात चिनाः धाः दइ । मेखेर पानबुट्टा थें दु । थुगु ज्वलंया ब्या बालांगूति दइ । धाः दुपाखे लुसि ध्यंकेगु याइसा पानबुट्टा थें च्वंथाय्यागु च्वकां लुसि सफा यायेगु याइ । लुसि ध्यंके धुंकाः नच्चुसे च्वंगु अप्पाचुं भ्वाथलय् प्वःचा चिनाः लुसिइ छ्वाकाः पचिनं बुलाः लुसि प्वालाप्वाला थिकी ।
तुति सिलेगु
तुति सिलेगु, सफा यायेगु धयागु नी यायेगु लागि जक मखु, बांलाकेगु उद्देश्यं नं याइ । थुकिया निंतिं हिम्वं बुलाः सिलेगु याइ । हिम्वं तुतिइ खिति व ख्वं थानाच्वंगु दुसां च्वतुक वनी । ग्वालि तज्यानाच्वंगु दुसा क्वःअप्पां बुलाः यच्चुसे पिच्चुसे च्वंकेगु चलन दु ।
क्वःअप्पा
अगलय् अप्पा छुइबलय् क्वःगु छाःगु हाकुगु अप्पां ग्वालिइ बुलाः यच्चुसे पिच्च्ुसे च्वंकेगु मिस्तय् चलन दु ।
हिम्व
वा सुयाः वःगु जाकिया हायावःगु नचुसे च्वंगु म्व । अप्वः यानाः मिसातय् तुति यचुसे पिचुसे च्वंकेमालकि हिम्वं तुति सिलेगु याइ ।
अलः तयेगु
लुसि ध्यने धुंकाः तुति पचिनय् ह्याउँक अलः तयेगु चलन दु । अलः छगू प्रकारयागु ह्याउँगु रंग उकी लः भतिचा ल्वाकछ्यानाः सिन्का च्वकाय् कापः कुचां हिनाः उकी थुनाः तुतिइ तयेकी । नेवाः समाजय् प्यंगू अवसरय् बापाअलः तयेगु चलन दु — न्हापां इहि याइबलय्, अले बाःह्राः पिकायेबलय्, वयां लिपा इहिपा यायेबलय् व दक्वसिबय् लिपा जंक्व यायेबलय् ।
थौंकन्हय्या भनपा वडा नं. १० स्थित सुजमधिया सूर्यमण्डल दबूया पूर्वदक्षिणया गल्ली दुनेया चिधंगु विहारया नां आदिपद्म महाविहार खः । अभिलेखया लिधंसाय् आदीपद्म महाविहारयात तुं विहार (त्वं बहाः) धकाः म्हसीकेफु । गोपालराज वंशावली (६२ पत्र ‘क’) ने.सं. ५०३ या च्वसुइ ‘यम्ब तुं विहार’ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे ‘व्रतावरदान माला’ धयागु ग्रन्थय् ‘श्रीश्री जयजितामित्र मल्ल देवस्य विजयराज्य श्री भक्तपुर महानगरय् श्री वादिमास्थटाने तौलाछेँ त्वाः श्री तुंबहालया बौद्धार्य जोगनरसिंह लिखिति सम्पूर्ण श्रेषोस्तु सम्बत ७९७ श्रावणवदि ६ शुभम’ धकाः उल्लेख जूगुलिं आदीपद्म महाविहार हे तुंबहाः खः धयागु पुष्टि जू । तर वि.सं. १८९० या तः भुखाचं तुं बहालय् यक्व हे क्षति जूगुलिं विहार दुने प्रामाणिक अभिलेख मदयेधुंकल । तर विहारं पिने लिच्छविकालीन चैत्य, मांकाःद्यः दु ।
अथे हे सुजःमधिया पूर्व दिशाय् ब्रम्हायणी पीठ द्यःयाथाय् वनेगु लं जवया वाँचुहितिइ लुयावःगु १३०० दँया ल्वहंपतिइ भिक्षुणी संघ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं तुं विहार लिच्छविकालीन विहार खः धकाः अनुमान यायेफु । अथे हे गुंलागा १३ जुगःचःह्रेकुन्हुया पञ्चदानबलय् ख्वपया दीपंकरपिं थुगु हे बहाः पिनेया सूर्यमण्डल दबू लिक्कया कुमारी फलय् तयाः पुजाविधि पूवनेवं आदिपद्म विहार दुने पञ्चदान प्रारम्भ जुयाःलि तिनि कथंहंक पंचदान जुइगु प्रचलन थौं तक ल्यना हे च्वन तिनि । थ्व सकतांया लिधंसाय् आदिपद्म विहार (तुंबहाः) ख्वपया दकलय् प्राचीन विहार खः धयागु पुष्टि जू । तुं बहाः ख्वपया चूडाकर्म याइगु बहाः मध्ये संघ परिवार म्हो जक दुगु विहार खः । थुगु बहालय् चूडाकर्म याइपिं शाक्य संघया ल्याः १० म्ह ति जक दु । थुगु विहारया पूर्वपाखे पश्चिमाभिमुख शाक्यमुनिया क्वाःपाः द्यः दु । क्वाःपाःद्यःया दुने दुरुल्वहंया धर्मधातु चैत्य दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य दु । अशोक चैत्यया पश्चिमपाखे धर्मधातु चैत्य दु । अथे हे बहाःया दक्षिणपाखे गुम्बज पद्मचैत्य व लिक्क महांकाल, चैत्य, पलेस्वां, मन्दः व जज्ञशाला दु ।
आदिपद्म महाविहार व दीपंकर महाविहार दथुइ क्वातुगु स्वापू दु । आदिपद्म विहारया भण्डार स्वइम्ह चिनजु व हे बहाःया शाक्यतय्सं हे छ्वइगु खः । उकिं थुगु बहाःया दुजःतय्त पशुपति बहाःया दशनायक जुइत आचाः लुइगु सुविधा तक बियातःगु दु ।