बज्रबाराही
तिष्तुङ्या मुख्य द्यः बज्रबाराही खः । तिष्तुङ्या बस्तिपिने तःधंगु चौर क्वसं बाराही खुसिसिथय्‌ मशान नापं बज्रवाराही देवीया पीठ दु । थुगु पीठ ने.सं. ८३२ पाखे जुजु विष्णु मल्लं स्थापना याःगु खः । थन बज्रबाराहीलिसें गणेश, भैरव, इन्द्रायिणी, कुमारी आदि द्यःपिं नं दु । थन शनिवार पतिकं यक्व स्थानीयबासी जक मखसे जःखः हेटौंडाजक मखु येँ, यल, ख्वपनिसें यक्व पुजा वइपिं दु । गुलिसिनं बज्रबाराही देवीयात बलिया भाकल यानाः पुजा वइपिं नं दु । थनया मू पुजारी आचाःजु खःसा ज्यापु जातिया धामीया नं थन तःधंगु मान व महत्व दु ।

उन्मत्तेश्वर महाद्यः
टिष्टुङय्‌ उन्मत्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व लागाय्‌ लक्ष्मीनारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन पाटीपौवा व धर्मशाला नं दयेकातःगु दु । स्वस्थानी व्रतकथा कथं चित्रकान्ति व सुवर्ण खुसिया संगमस्थलय्‌ सतिदेवीया जवगु पुलि कुतुंवंगु थ्व पवित्र भूमि धकाः धाइ । थन परिसरय्‌ आः ६४ शिललिंगया स्थापना यानातःगु दु ।

अशितेश्वर महाद्यःया देगः
थाहा नगरपालिका चिसापानी लागाय्‌ अमर्खु खुसि व महेश खुसिया दोभानय्‌ अशितेश्वर महाद्यः दु । थ्व थाय्‌यात अशित तीर्थ धकाः नं धाः । थ्व थाय्‌यात न्हापा सुभद्र पर्वत धाइगु खः । थ्व थासय्‌ पौराणिक कालय्‌ अशित ऋषि व कुक्कट नां दुम्ह शुद्रं महाद्यःया तपस्या यानाः मुक्त जुयावन धयागु विश्वास दु । नेपालमण्डल चाकःलिं च्वंगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये थ्व छगू नं खः ।

इचंगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६लय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । थ्व देगःया दुने कलात्मक नारायणया मूर्ति दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगः पुलांगु खनेदु । देगःया न्ह्यःने बसाहा दुगु थनया विशेषता खः ।

इन्द्रायणी व इन्द्रायणी जात्रा
पालुङया नेवाःतय्‌सं थः मू द्यःकथं इन्द्रायणीयात तःधंगु आस्था तयाः पुजा याइ । थाहा नगरपालिकाया ज्याकू क्वय्‌ न्ह्यानाच्वंगु पालुङ खुसिया फिसलय्‌ इन्द्रायणी देवीया पिथ दु । थन ल्वहंया इन्द्रायणी देवीया मू मूर्तिलिसें मेमेगु नं मूर्ति दु । नेवाः पीठया विशेषताकथं थनया पीठ सिथय्‌ नं दिवंगत जूपिंत सद्गति यायेत तःगू मसान दयेकातःगु दु ।
पालुङया इन्द्रायणी देवीया जात्रा स्वदँय्‌ छक्वः तःजिक न्यायेकी । १३म्ह द्यःया मूर्तियात पोडे त्वालं ल्हातय्‌ व खतय्‌ तयाः पितहयाः यःमरि पुन्हिकुन्हु बहनी पीठया गमय्‌ स्वनी । अले थन थकूजुजु व १६ द्वारेया विशेष पुजा वइ ।
स्वन्हुतक दक्वं द्यःपिं गमय्‌ स्वनातइबलय्‌ पालुङया दक्व नेवाःतय्‌सं म्येय्‌ दुगु आदिया बलि सहित तान्त्रिक विधिकथं पुजा याइ । बलि बिउगु म्येय्‌ दुगुया छ्यं थन याइगु होमय्‌ दुइ माः । मेगु जातियापिन्सं नं इन्द्रायणी देवीया पुजा याःवइ । स्वन्हुलिपा गणेद्यः, कुमारी, ईन्द्रायिणी व भैरवया प्यंगू खः गमं थनाहयाः बस्ति दुनेया छेँय्‌ छेँय्‌ हयाः जात्रा याइ । थुगु जात्रा न्ह्याकीपिं नेवाःत खःसां थनयापिं सकसिनं उत्तिकं श्रद्धा व आस्था तयाः थुगु जात्रायात तःजिक न्ह्याकावयाच्वंगु दु । थुगु जात्राय्‌ पालुङ जक मखसे जःखःया सकल जातियापिं मनूतय्‌सं ब्वति काइ ।

चांगु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४या अंगारे धइगु थासय्‌ इचंगु नारायण देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ ल्वहंयागु हे गजू छुनातःगु दु ।

पाण्डुकेश्वर महाद्यः
थाहा नगरपालिका वडा नं. २ पालुङ कुछिम त्वाःया उत्तरपाखे रेविका व रेतोवती नांया निगू खुसि ह्वनाच्वंगु भद्रतीर्थ सिथय्‌ नितँजाःगु महाद्यःया देगः दु । पाण्डुकेश्वर नामं लोकंह्वाःम्ह थुम्ह महाद्यःयात थनया नेवाःत जक मखु, सकसिनं उति हे श्रद्धा तयाः पुजाआजा याः । दँय्‌दँसं गुंपुन्हि, तीज, बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे व साउनया सोमवाःपतिकं थन यक्व भक्तजनत वइगु छगू कथंया मेला हे जुइ । पाण्डुकेश्वर देगःलिसें थन मेमेगु नं थीथी देवदेवीया मूर्ति स्वनातःगु दु । अथे हे थन न्हिथं भजनफल्चाय्‌ भजन नं याइ ।
पाण्डुकेश्वरयात नेपाःया ६४ शिवलिङ्ग मध्येय्‌ छगूकथं नालातःगु दु । यक्व न्हापा पाण्डुक नांया छम्ह ऋषिं थन वयाः ताःईतक महाद्यःया जप यायेवं शिवलिङ्गया रुपय्‌ महाद्यः प्रकट जूगु खँ हिमवत्खण्डया अध्याय १११ य्‌ न्ह्यथनातःगु दु । पाण्डुक ऋषिया तपं उत्पत्ति जूगु जुयाः थुम्ह महाद्यःयात पाण्डुकेश्वर धाःगु खः । न्हापा थनया शिवलिङ्ग खुसिं चुइकायंकाः मेगु शिवलिङ्ग स्थापना याःगु खःसा वि.सं. २०७२ बैशाखया तःभुखाचं थुगु देगः नं दुनावन । वयांलिपा नेपाल सरकार पुरातत्व विभागया ग्वाहालिं नितँ सिजःपौया बांलाःगु न्हूगु देगः दयेकूगु खः ।

भीमसेन देगः
मकवानपुरया पुलांगु भीमफेदी गढीइ भीमसेनया देगः दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्‌या नां भीमफेदी जूगु ल्याखं थ्व देगःया थन ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व दु । थन न्यनेदुकथं थ्व देगः थनया हे दकलय्‌ पुलांगु देगः खः । भीमफेदी नेवाःतय्‌सं गुलजार याःगु बस्ती खः, अले थ्व नेवाः व्यापारीतय्‌ तसकं हनातःम्ह द्यः खः । तग्वःसां छतँ जक जाःगु द्यः बिस्कं पहःयागु खनेदु । स्वदुवाः तोरण सहितया लुखा दुसा दथुया लुखाया जःखः धातुया सिंह दु, लुखा सिजःपातां भुनातःगु खनेदु । च्वय्‌ च्वंगु तोरण तसकं नं कलात्मक खने दु । दुने भिंद्यःया कलात्मक तोरण सहित
धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु, लिक्क च्वंम्ह मेम्ह मूर्तियात द्रौपदी धकाः म्हसीका बियातःगु दु । महाभारतय्‌ वर्णन जुयाच्वंगुकथं पञ्चपाण्डव बनवास वंबलय्‌ थ्व थासय्‌ लाःगु अले थनया हेडम्बासुर नांया राक्षसनाप ल्वानाः वया केहेँ हेडम्बालिसे भीमसेनं ब्याहा याःगु थाय्‌ थ्व हे खः धाइ ।

विशंखु नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ६ लय्‌ विशंखु नारायणया देगः दु । गुम्बज शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने हाकुगु शिलाया नारायणया मूर्ति दु ।

हरिशंकर नारायण देगः
थाहा नगरपालिकाया पुलांगु पालुङ गाविसया वडा नं. ४ लय्‌ हरिशंकर नारायण देगः दु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगः पुलांगु स्वरुपय्‌ दु । थन दुने शिलाया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दुने मेमेगु नं शिला मूर्ति तयातःगु दु ।

त्रिखण्डी महाद्यः देगः
पुलांगु भैंसे बजारं २ कि.मी. दक्षिणय्‌ राप्ती खुसि पारि भैंसे गाविसया वडा नं. १य्‌ व आः भिमफेदी गाउँपालिकाय्‌ त्रिखण्डेश्वर वा त्रिखण्डी महाद्यःया देगः दु । आः थ्व त्रिभुवन राजपथया सिथय्‌ लाः । थ्व द्यःयात त्रिवेणेश्वर महादेव धकाः नं धाइ ।
थ्व द्यः प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणां थन लँ दयेकाच्वंबलय्‌ थनया श्रमिकतय्‌सं लुइकूगु धाइ । नितँ दुगु उत्तर स्वःगु शिखर शैलीया देगःया निर्माण यक्व पुलांगु खनेदु । तर आः धाःसा आधुनिकढंगं पुनर्निमाण यानातःगु दु । देगः दुने हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग दु । परापूर्वकालंनिसें थ्व थासय्‌ द्यःपिं तकं तपस्या याःवइगु जुयाः थ्व थाय्‌या ऐतिहासिक व धार्मिक महत्व यक्व दु । थ्व देगलय्‌ उमामहेश्वरया मूर्ति व मेमेगु शिवलिङ नं स्थापना यानातःगु दु ।

सत्ययुगय् विजयपुरया नामं प्रख्यात येँया पूर्वी लागाय् लाःगु छगू बस्ती नरः (हाँडीगां) खः । थन दँय्दसं विशालनगरया तोरंद्यः (टुँडालदेवी, वैष्णवी देवी), मोपताद्यः व नक्सा भगवती (महामाया)या जात्रा जुइ । विशेष रुपं मू जात्रा छन्हु जक खःसां चौलाथ्व अष्टमी कुन्हु यःसिं थनाः जात्रा न्ह्याइसा चौलागा अष्टमी कुन्हु यःसिं क्वथला क्वचायेकी ।
चौलाथ्व द्वादशी कुन्हु तोरंद्यःया पिगमय् द्यःपालाः व दगू (डंगोल)त वनाः द्यःयात चिंक बुइकेगु याइ । त्रयोदशीया दिं कुन्हु पिगमय् होमया लिसें बलि बिइगु ज्या जुइ । चतुर्दशीया दिं कुन्हु नरःया प्रजापति खलकं स्वमुरी जायागु जा थुयाः नायः, नकिं, सिंह, त्रिशुल, म्ह्यखा, ग्वःजा, ज्वलान्हाय्कं, ल्हाःफ्वः छ्यंःग्वःया लिसें झिंनिता कथंया आकृति दयेकाः झिंनिपाः बौपाः दयेकाः तोरंद्यःयाथाय् यंकी । थथे दयेकाः पुजा यायेगुयात जालुद्यः पुजा धाइ । उगु हे दिनय् तोरंद्यःयाथय् नक्सा भगवती हइ । निम्हं द्यःयात अन दयेकातःगु खतय् तयाः थतु त्वाः, दथु त्वाः व कोता त्वालय् पुजा कायेत यंकी । उगु हे दिनय् थुखे मोपता द्यःयात देगलं पिने हइ । पुं (चित्रकार) पाखें लँपु (रंगरोगन) छाइ । सनिलय् मोपता द्यःयात तोरंद्यःया थासय् हयाः सतलय् तयाः भक्तजनपिनिगु पुजा काइ । पुन्हिया दिं कुन्हु तोरंद्यःयात तःधंगु खतय् तइ । पारुया दिं कुन्हु सरकारी पुजा यानाः प्वंगा पुयाः मू जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् थतु त्वाः जुयाः ढोकाबहाः, दथु त्वाः, दबली, कोता त्वाः, भगवती बहाः, न्यालम त्वाः जुयाः द्यःखःयात तिसापुखुलिइ दुने यंकी । थुकथं द्यःखः स्वकः तक पुखू चाहिका च्वनिगु इलय् पुखूया पिने नक्सा भगवती चाहुला च्वनी । थुकथं पुखू चाहिलेगुयात तोरंद्यःया पुखलिइ कुतुवंगु तिसा मालेगु प्रतीक कथं कयातःगु दु । पुखू स्वचाः चाहुले सिधयेकाः पिने हयेवं नक्सा भगवतीं तोरंद्यःयात स्वकः तक भागियाये धुंकाः नक्सा भगवती थःगु थासय् लितयंकी । तोरंद्यःया खः अन हे च्वंगु दबुली निन्हु तक दिकाः स्वन्हु दुकुन्हु मोपताद्यःयाथाय् आकाश ब्रम्हायणीयात नापलाकाः थःगु थासय् लित यंकी । आकाश ब्रम्हायणी तोरंद्यःया म्ह्याय् धइगु जनविश्वास दु । चौलागा अष्टमी कुन्हु आकाश ब्रम्हायणी द्यःयात इहि, बाह्राः आदिया फुक्कं पुजाविधि क्वचायेकाः देगलय् दुतयंकी । यःसिं नं क्वथली । थुकथं नरःया तिसा मालेगु जात्रा क्वचाइ ।

येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय्‌ १०० मिटर क्वय्‌ जवपाखे तुकंबहाः दु । थ्व बहाः क्वंसाःबहाःया कचा बहाः खः । बहाः धयातःसां थन बहाःया अज्याःगु छुं नं रुपरेखा मिले मजू । थन क्वाःपाःद्यः वा क्वाःपाःछेँ छुं हे मदु । मात्र थन स्वयम्भूया प्रतीककथंया बज्रधातु चैत्य छगः जक दु । थ्व श्वेतचैत्य सतकं हे खनेदु । प्यंकुलाःगु चुकदथुइ झिंस्वंगू भूवनया हर्मिका व गजू च्वय्‌ लुं सियातःगु छत्र तयाः थ्व चैत्ययात पलिस्था यानातःगु दु । थुगु चैत्यया प्यखेरं प्यंगू दृष्टि, प्यंगू त्वलं, प्यंगू पताः ब्वयेकातःगु खनेदु । छचाःखेरं पंचबुद्ध व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति पलिस्था यानातल । थ्यंमथ्यं झिंप्यंगूगु शताब्दीपाखे निर्माण याःगु धयातःगु थुगु श्वेतचैत्यया क्वय्‌या ब्वय्‌ ल्वहँतय्‌ थीथी चित्र कियातःगु दु । चैत्यया दक्षिणपाखे स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातलसा उत्तरपाखे तुयु देगः दुने गुह्येश्वरीया प्रतीक कलश व जवंखवं गणेद्यः व कुमार पलिस्था यानातःगु दु ।

थ्व बौद्ध विहार मखंया सिंहदुवातं न्यूरोड पिचायेकेगु झ्वलय्‌ निखा स्वखाः छेँ ल्यंदनिबलय्‌ जवपाखेया लुखाया चुलिंचू लाः । थ्व विहार मखंबहाःया कचा बहाः खः । उदायतय्‌गु बहाः कथं म्हस्यूगु थुगु विहारयात तुत्कसम विहार, तुतछँे महाविहार अथेहे बहालय्‌ तुं दुगुलिं तुँथिछेँबहाः वा तुँछेँबहाः धयावल । थ्व विहारया पलिस्था बारे स्पष्ट सीमदुसां ने.सं.या निगू वा स्वंगूगु शताब्दीपाखे थापना याःगु अनुमान दु । भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु ने.सं. ५३८ या मखंबहालय्‌ दुगु छगू ताडपत्रय्‌ तुतछेँ महाविहार धकाः च्वयातःगु खनेदु । मल्लकालय्‌ छम्ह मल्ल जुजुं तँुछँेबहाःया उदायनी म्ह्याय्‌मचायात थः पट्रानी दयेकूगु व उम्ह पट्रानीं थःगु छँेया लागाय्‌ बौद्धविहार दयेकेत इनाप याःकथं जुजुं थ्व तुँछेँबहाः निर्माण याःगु किंवदन्ती दु ।

थ्व विहारया क्वाःपाःछेँ प्यतँ जाःया खनेदु । क्वाःपाःछेँया मूलुखाया जवंखवं सारीपुत्र वा मौद्गल्यायन व च्वसं तोरं दु । न्हापांगु तँय्‌ पसुकाझ्याः व वयां च्वय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध व जवंखवं थीथी द्यःपिनिगु किपा, याकःझ्याः, कलात्मक त्वानाँसिँ दु । पसुकाझ्याः दुगु तँय्‌ आगं दु । वया च्वसं कलात्मक विमानझ्याः दुसा प्यतँ जाः लिपाजक दयेकूगु खनेदु । मूलुखाया न्ह्यःने निम्ह ल्वहंया सिंह, क्वाःपाःद्यःकथं दनाच्वंम्ह उत्तराभिमुख भविष्य व्याकरण मुद्राय्‌ च्वनाच्वंम्ह बुद्ध अर्थात् गन्धरी देवता दु । जवंखवं सारीपुत्र वा मौद्गल्यायन व थीथी चिचिधिकःपिं द्यःत पलिस्था यानातःगु दु ।

क्वाःपाःद्यःथाय्‌ दुने चिग्वःगु स्वयम्भू चैत्य, च्वाम्वः, मन्दःपाः, जल न्हाय्‌कं, दलूचा यखानातःगु दु । पिने देपापाखे छत्रपाल, न्यागः देगः, गणेद्यः पलिस्था यानातल । थ्व क्वाःपाःद्यः छेँया मातं तलाया त्वानाँसिँइ कियातःगु उत्कीर्ण अभिलेखय्‌ संवत् ७५४ पाखे आगंद्यः व क्वाचपाल अक्षोभ्य बुद्धया पुलांगु मूर्ति स्यनाः न्हूगु दयेकातःगु धयातल । अथेहे ने.सं.२०१० सालय्‌ सिंया अक्षोभ्य बुद्धया क्वाःपाःद्यया मूर्ति जीर्ण जुयाः छगू महर्जन परिवारं ल्वहंया गन्धारी देवता पलिस्था याःगु खः । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने न्हापा अशोक चैत्य दुगु खः लिपा उकिया पलेसा न्हूगु चिभाः दयेकाःतःगु खनेदु । थ्व बहाःया नित्यपूजालिसेंं आगमय्‌ गुह्य पुजा, होम इत्यादि मखं बहाःया गुर्जुपिंसं याइगु खः ।

लुसि ध्यनेगु

तुतिइ लुसि ध्यनेत ‘छलंचा’ छ्यलेगु याइ । छलंचा नयागु खुलांगूति हाकःगु ज्याभः खः । थुकियागु छखेर च्वकाय्‌ फ¥यात चिनाः धाः दइ । मेखेर पानबुट्टा थें दु । थुगु ज्वलंया ब्या बालांगूति दइ । धाः दुपाखे लुसि ध्यंकेगु याइसा पानबुट्टा थें च्वंथाय्‌यागु च्वकां लुसि सफा यायेगु याइ । लुसि ध्यंके धुंकाः नच्चुसे च्वंगु अप्पाचुं भ्वाथलय्‌ प्वःचा चिनाः लुसिइ छ्वाकाः पचिनं बुलाः लुसि प्वालाप्वाला थिकी ।

तुति सिलेगु

तुति सिलेगु, सफा यायेगु धयागु नी यायेगु लागि जक मखु, बांलाकेगु उद्देश्यं नं याइ । थुकिया निंतिं हिम्वं बुलाः सिलेगु याइ । हिम्वं तुतिइ खिति व ख्वं थानाच्वंगु दुसां च्वतुक वनी । ग्वालि तज्यानाच्वंगु दुसा क्वःअप्पां बुलाः यच्चुसे पिच्चुसे च्वंकेगु चलन दु ।

क्वःअप्पा

अगलय्‌ अप्पा छुइबलय्‌ क्वःगु छाःगु हाकुगु अप्पां ग्वालिइ बुलाः यच्चुसे पिच्च्ुसे च्वंकेगु मिस्तय्‌ चलन दु ।

हिम्व

वा सुयाः वःगु जाकिया हायावःगु नचुसे च्वंगु म्व । अप्वः यानाः मिसातय्‌ तुति यचुसे पिचुसे च्वंकेमालकि हिम्वं तुति सिलेगु याइ ।

अलः तयेगु

लुसि ध्यने धुंकाः तुति पचिनय्‌ ह्याउँक अलः तयेगु चलन दु । अलः छगू प्रकारयागु ह्याउँगु रंग उकी लः भतिचा ल्वाकछ्यानाः सिन्का च्वकाय्‌ कापः कुचां हिनाः उकी थुनाः तुतिइ तयेकी । नेवाः समाजय्‌ प्यंगू अवसरय्‌ बापाअलः तयेगु चलन दु — न्हापां इहि याइबलय्‌, अले बाःह्राः पिकायेबलय्‌, वयां लिपा इहिपा यायेबलय्‌ व दक्वसिबय्‌ लिपा जंक्व यायेबलय्‌ ।

थौंकन्हय्‌या भनपा वडा नं. १० स्थित सुजमधिया सूर्यमण्डल दबूया पूर्वदक्षिणया गल्ली दुनेया चिधंगु विहारया नां आदिपद्म महाविहार खः । अभिलेखया लिधंसाय्‌ आदीपद्म महाविहारयात तुं विहार (त्वं बहाः) धकाः म्हसीकेफु । गोपालराज वंशावली (६२ पत्र ‘क’) ने.सं. ५०३ या च्वसुइ ‘यम्ब तुं विहार’ उल्लेख यानातःगु दु । अथे हे ‘व्रतावरदान माला’ धयागु ग्रन्थय्‌ ‘श्रीश्री जयजितामित्र मल्ल देवस्य विजयराज्य श्री भक्तपुर महानगरय्‌ श्री वादिमास्थटाने तौलाछेँ त्वाः श्री तुंबहालया बौद्धार्य जोगनरसिंह लिखिति सम्पूर्ण श्रेषोस्तु सम्बत ७९७ श्रावणवदि ६ शुभम’ धकाः उल्लेख जूगुलिं आदीपद्म महाविहार हे तुंबहाः खः धयागु पुष्टि जू । तर वि.सं. १८९० या तः भुखाचं तुं बहालय्‌ यक्व हे क्षति जूगुलिं विहार दुने प्रामाणिक अभिलेख मदयेधुंकल । तर विहारं पिने लिच्छविकालीन चैत्य, मांकाःद्यः दु ।

अथे हे सुजःमधिया पूर्व दिशाय्‌ ब्रम्हायणी पीठ द्यःयाथाय्‌ वनेगु लं जवया वाँचुहितिइ लुयावःगु १३०० दँया ल्वहंपतिइ भिक्षुणी संघ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं तुं विहार लिच्छविकालीन विहार खः धकाः अनुमान यायेफु । अथे हे गुंलागा १३ जुगःचःह्रेकुन्हुया पञ्चदानबलय्‌ ख्वपया दीपंकरपिं थुगु हे बहाः पिनेया सूर्यमण्डल दबू लिक्कया कुमारी फलय्‌ तयाः पुजाविधि पूवनेवं आदिपद्म विहार दुने पञ्चदान प्रारम्भ जुयाःलि तिनि कथंहंक पंचदान जुइगु प्रचलन थौं तक ल्यना हे च्वन तिनि । थ्व सकतांया लिधंसाय्‌ आदिपद्म विहार (तुंबहाः) ख्वपया दकलय्‌ प्राचीन विहार खः धयागु पुष्टि जू । तुं बहाः ख्वपया चूडाकर्म याइगु बहाः मध्ये संघ परिवार म्हो जक दुगु विहार खः । थुगु बहालय्‌ चूडाकर्म याइपिं शाक्य संघया ल्याः १० म्ह ति जक दु । थुगु विहारया पूर्वपाखे पश्चिमाभिमुख शाक्यमुनिया क्वाःपाः द्यः दु । क्वाःपाःद्यःया दुने दुरुल्वहंया धर्मधातु चैत्य दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने अशोक चैत्य दु । अशोक चैत्यया पश्चिमपाखे धर्मधातु चैत्य दु । अथे हे बहाःया दक्षिणपाखे गुम्बज पद्मचैत्य व लिक्क महांकाल, चैत्य, पलेस्वां, मन्दः व जज्ञशाला दु ।

आदिपद्म महाविहार व दीपंकर महाविहार दथुइ क्वातुगु स्वापू दु । आदिपद्म विहारया भण्डार स्वइम्ह चिनजु व हे बहाःया शाक्यतय्‌सं हे छ्वइगु खः । उकिं थुगु बहाःया दुजःतय्‌त पशुपति बहाःया दशनायक जुइत आचाः लुइगु सुविधा तक बियातःगु दु ।

येँदेया तसकं नांजाःगु तःकूगु बज्रयानी विहारया धखलय्‌ तेबहाःयात नं कयातःगु दु । तेबहाः न्हापा लिच्छविकालय्‌ तःधंगु जंगल वा तुँख्यः वा देय्‌या सीमानाय्‌ लागु बहाः खः । देशय्‌ दुहां वयेत ध्वाखा दुगु आःया धरहरा दुगु लागां तेबहाः जुयाः दुहां वयेमाः । थ्व तेबहाःया पूर्वय्‌ तुंख्यः, पश्चिमय्‌ खेय्‌चापुखू, दक्षिणय्‌ देय्‌या ध्वाखा वा धरहरा व उत्तरय्‌ न्हू सतक दु । थौंकन्हय्‌ न्हूसतकया लुखां देपा पाखे वलकि तःग्वःगु चैत्य खनेदइ । उगु चैत्यं दुहां वलकि तेबहाः थ्यनी ।

तेबहाःया क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । पाःलाः द्यःया देगःया पश्चिमपाखे थ्व क्वाःपाः छे“ दु । क्वाःपाःछे“ स्वतँ जाः । न्हूकथं नेवाः शैलीं दयेकातःगु क्वाःपाःछेँया मू लुखाया जवंखवं सारिपुत्र वा मौद्गल्यायन दु । नापं निपाः लुखा दु । मूलुखाया च्वसं च्वंगु तोरंया दथुइ महावैरोचन व छचाःलिं प्यम्ह बुद्ध विराजमान दु । मू लुखाया च्वसं स्वपाःझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । च्वय्‌ विमान झ्याः व जवंखवं तिकिझ्याः तयाः सिजःपौ व गजू छुनातःगु दु ।

थ्व बहाः संवत् ११४५ पाखे शिवदेवं दयेकूगु धयातल । थ्व बहाः आःया तेबहाःसिबें न्ह्यः हे दुगु अनुमान दु । थ्व बहाःयात दकलय्‌ न्हापां प्रचण्डवीर महाविहार धकाः सम्बोधन यानातःगु खः । लिपा तेबहाल्या थीथी अभिलेखय्‌ श्री तेडो विहार व ने.सं. ६६५ या अभिलेखय्‌ राजकिर्ति महाविहार धकाः न्ह्यथनातल । अथेहे कल्पसंग्रह व ने.सं. ९४६ या ज्ञानसिद्धी धाःगु अभिलेखय्‌ न राजकीर्ति महाविहार, कान्तिपुरया बज्राचार्य सिद्धपाद धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थुकथं तेबहाःयात तीर्थ विहार धकाः नं न्ह्यथनातःगु दु ।

छगु अभिलेखय्‌ नरेन्द्रदेवं थः गुरु बन्धुदत्तयात लँुमधिया न्ह्यःने विहार दयेकाः देय्‌ रक्षाया नितिं तल । वया स्वम्ह काय मध्ये तःधिकःम्ह काय पद्मदेवयात पिंगल विहारय्‌ न्यासः भिक्षुगणलिसें भिक्षु याकाः छ्वल । माहिलाम्ह काय रत्नदेवयात बन्धुदत्तया ग्वाहालि यायेत तीर्थ विहारय्‌ छ्वल व कान्छाम्ह काययात जुजु दयेकल धयागु दु । थ्व तीर्थ विहार धाःगु तेबहाः जुल । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने स्वंग चिभाः व लिच्छविकालीन चैत्य पलिस्था यानातल । उत्तरी कुँनय्‌ निगः चिभाः दु । उत्तर दिशाय्‌ ज्यापू समुदायया नासःद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।

तोखाया पायाः जात्रायात खःद्यः जात्रा धाइ । थुकी भिंस्वम्ह थकालिपिंसं स्वांनं त्वपुयातःगु पंया छत्रया चु दुने खड्ग सुचुकाः खःद्यः जात्रा याइ । न्हापा छक्वः ख्वपय् खड्ग तंगु इलय् हे तोखाय् नं खड्ग जात्रा न्यायेकूगु जुयाच्वन । तोखाया खड्गयात खःद्यः धकाः पं फायाः, पंया हे छत्र दयेकाः उकी दुने सुचुकाः हइगु खः । थुगु जात्राय् दकलय् न्ह्यःने
डंगोल जातिया थकालिं ढाल ज्वनाः वइसा लिउने भिंmनिम्ह आचाःजु थकालिपिंसं खड्ग दुने दुगु खःद्यः ज्वना वइ । तोखाया तलेजुं पिहांवइगु थ्व जात्राय् धिमय् थानाः मिसात सुकुन्दा च्याकाः न्ह्यः न्ह्यः वइ ।

येँ देय्या उत्तरय् सिपूच्व क्वसं तोखा लाः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु थाय् तुख्यःपाखें तोखा जूगु धाइ । दँय्दसं चैत्र मसान्तनिसें वैशाख ४ गते तक तोखाया बिस्काः जात्राय् सपंद्यः (सिद्धिगणेश) च्वय् गणेद्यः, क्वय् गणेद्यः, पीगंंद्यः (मसानकाली/इन्द्रायणी), महाद्यः, चण्डेश्वरी द्यःपिं जात्रा यानाः हनी ।
‘यसिंद्यः थनेगु’ धकाः मसान्तकुन्हु जात्रा न्ह्याःगु छुमां कथं यःसिं थनी । द्यः ब्वयेगु धकाः सपंद्यः, चण्डेश्वरीलिसें फुक्क द्यःपिं गमय् स्वनी । खाइसंल्हुकुन्हु सँन्याःकाःइलय् द्यःपिं गमय् थनाः जात्रा यानाः हइ, तर मसानकाली पीगमय् ‘शान्ति होम’य् धर्तीं थहां वक्व वस्तु, न्या, चखुं, ताहा लिसें हाकुम्ह दुगु म्वाःम्वाकं दुयाः पुज्याइ । सुथय् सपनतीर्थय् मेला हनी । २ गते सुथ जुइ न्ह्यः मसानकाली पीगमय् मिसामस्तय्त मरःजा नकी । सुथया सिन्हःयालय् पीगंद्यः लिसें क्वय् गणेद्यःखः नापं देय् चाःहीकी । गुथ्याःतय्सं चिलाख च्याकाः ब्वति काइ । न्हिनसिया सिन्हःयालय् किस्तिइ सिसाबुसा, ताय्, अबिर तयाः लँदुछि ह्वलावइ । द्यःखः दक्व जात्रा यानाः थःने लाछिइ दिकी ।
३ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः देय् चाःहीकाः हासलय् दिके यंकी । न्हिनय् ‘तिसा मायेकेगु याः’ धकाः सिन्हःयाः यानाः द्यःखः ध्वाखा पिने पुखुलिइ चाःहीकाः, मसानकाली पीगंद्यः चाःहीकाः क्वःने लाछि त्वालय् द्यःखः दिकी । थुकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं द्यःपिंत लंपाः छानाः भोग बियाः द्यः पुज्याइ । ४ गते सुथन्हापां सिन्हःयाः यानाः द्यःखः तुतिगलय् दिकी । द्यः दुकाइगु दिं जूगुलिं छँेखापतिं पिखालखुइ बँ थिली । न्हिनय् सिन्हःयालय् द्यःपिंत बसा लायाः देय् चाःहीकीबलय् श्रद्धां द्यः पुज्यानाः बिदा बी । क्वःनेलाछि सिन्हःयालय् द्यःपिंत म्हितकाः द्यः छेँय् थ्यनेवं दुकाइ । पीगंद्यः व क्वय्लाछि गणेद्यःयात देय् चाःहुइकाः थःने लाछिइ च्वंगु यःसिं व नारायण स्वचाः चाःहुइकेवं तिंप्वाः च्याकाः सीबाजं थाइ, द्यःपिं द्यःछेँय् थहां बिज्याकी । ५ गते थःनेलाछिइ थंगु यःसिं क्वःथलेवं जात्रा क्वचाइ ।

स्वनिगःया छम्ह नांजाःम्ह भैरव टीकाभैरव यल जिल्लाया लेले गा.वि.स.या खुसि सिथय् बिज्यानाच्वंगु दु । स्थानीय भासं थुम्ह द्यःयात ट्याङ्गद्यः व द्यःजात्रायात ट्याङ्ग पुजा धाइ । दँय्दसं ल्हुतिपुन्हि (चउलाथ्व पुन्हि) व मांया ख्वाः स्वयेगु चउलागा आमाइकुन्हु द्यःया जात्रा जुइ । ल्हुतिपुन्हिकुन्हु वादेय्या (बज्रवाराही) एकुत्वालं (द्यःछें) थ्वँ जाःगु क्वंचाय् भैलःद्यःया ख्वाःपाः तिकाः निम्ह मनुखं कुबियाः सांस्कृतिक बाजं थानाः पीगमय् स्वनेयंकी । थुगु जात्राय् प्यंगः बुँधःया लखं वा पीमाःपिं फुक्क नेवाःतय्सं ब्वति काइ । द्यःछेँ निसें पही (पहरी) जातिपिंसं दुगु व च्वले ज्वनावइ । भैलःद्यःयात दुगु भोग बी । द्यः पुज्याये धुंकाः थुमिसं बालकुमारी द्यः पुज्याः वनीबलय् लँ क्यना बी । लँ क्यनेगु झ्वलय् थुमिसं प्राचीन इलय् बालकुमारीया मांबौपिंत ब्वनायंकूबलय् मछिनाः लुकुंछिनाः यंकूगु छगू निश्चित थासय् थौंतक नं लुकुंछिनायंकेगु हे चलन दनि ।
त्याङ्गद्यः व बालकुमारी आजु व अजि जूगुलिं जात्राय् निम्हं द्यःयात भोग बियाः द्यः पुज्याइ । अनंलि ब्वति काःपिं सकसितं चतांमरि, कह्रथ्वँ, छ्वय्ला इनी । थथे हे ‘लाता बजि इनेगु’ धकाः भोग ब्यूम्ह दुगुचिगु लाया ति तयाः वालातःगु बजि इनी । थ्व बजि सकस्यां निपु निपु नयेमाः । थथे नलकि प्वाः स्याःगु लनी, प्वाः स्याइमखु धयागु जनविश्वास दु ।
द्यः गमं थनाः जात्रा यानाः लित हयाः कुंसुख्यः धयागु थासय् थ्यनेवं अन नं द्यः पुज्यानाः ‘लाता बजि’ इनी । बहनी वादेय् थ्यनेवं थीथी बाजं थानाः देय् चाःहीकाः द्यःछेँय् थ्यनेवं लसकुस यानाः द्यःछेँय् बिज्याकी । थथे ट्याङ्गमय् द्यः थ्यनीबलय् त्याङ्गा व द्यः नाप वःपिंत लखं छ्वाकी । थथे लखं छ्वाकल धाःसा सिनाज्याय् वा वयाः लखं दुःख जुइमखु धाइ । निक्वःगु जात्रा मांया ख्वाः स्वयेगु दिनय् द्यःयात क्वंचाय् भैलःद्यःया ख्वाःपाः तिकाः बान्हि बीवं द्यःछें द्यः कुहांबिज्याकाः वादेय् चाःहीकाः जात्रा यानाः द्यःछेँंय् दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।