असनं भोटाहिति वनेगु लँया जवपाखे दगूबहाः दु । संस्कृतं रंगभूवन विहार धाइगु थ्व बहाः तक्षेबहाःया कचा बहाः खः । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वापाःद्यया मूलुखाया पिने फलय्‌ जवंखवं ल्वहंया सिंह निम्ह दु । बहालय्‌ मुक्कं खुगः चिभाः दु । छग चिभालय्‌ ने.सं.८०४ या ई तयातःगु खनेदु । थुकिया आधारय्‌ विहारया पलिस्थाया थ्व स्वयां पुलांगु जुइफु । बहाःया क्वाःपाःद्यःया तोरनय्‌ महाअक्षोभ्य कियातःगु खनेदु । क्वाःपाःद्यया तोरनया च्वय्‌या तँ फुक्क साधारण हे खनेदु । विहारया पुजाआजा यायेगु निंतिं तःक्षेबहाःया सर्वसंघया छगू खलः जक दु । थुमिसं हे सुथय्‌बहनी नित्यकर्म यायेगु यानाच्वंगु दुसा विहारया मेपिं स्थानीयत फुक्क उदाय्‌ समुदायया खनेदु । थन क्वाःपाःद्यया बुसादँ सिथिनखःकुन्हु खः ।

थिमि चपाचोया कस्मातुंथि त्वालय्‌ च्वंगु विहारया नां जेतवन विहार खः । थुगु बहाःयात दथु बहाः नं धायेगु याना वयाच्वंगु दु । थुगु बहाः मल्ल कालया अन्त्य ने.सं. ८३२ पाखे स्थापना जूगु खः धकाः विहार दुनेया ल्वहंपतिइ उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

उत्तर दिशा स्वयाच्वंगु विहारया चुलिंचू (तजाःगु क्वाःपाःछेँ दु । क्वाःपाः छेँया गर्भगहय्‌ दक्षिणाभिमुख अक्षोभ्य बुद्धया क्वाःपाः द्यः व अवलोकितेश्वर पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे क्वाःपाः द्यः न्ह्यःने प्यखेरं बोधिसत्व व च्वय्‌ पञ्चबुद्धपिनि मूर्ति दुगु प्रस्तर चैत्य दु ।

थुगु विहारय्‌ नं आयस्ता व संघ दुजःपिं मदु । क्वाःपाः छेँ हेरचाह यायेत धकाः छगू परिवार तयातःगुलिं उमि पाखें हे स्यंल्ह्वं यायेगु, नित्यपुजा यायेगु नापं गुंलाबलय्‌ थनया ह्याउँख्वाः वःम्ह दीपंकर ब्वयेगु याना वयाच्वंगु दु ।

किपुलिइ दलू द्यःया जात्रा यायेगु नं चलन दु । किपूया इन्द्रायणी जात्राया झ्वलय् थिंलाथ्व अष्टमी अथे धैगु छ्वय्लाभूकुन्हु किपूया साय्मितय्सं दलूद्यःयात किपूया पीगनय् तयेहइ । पीगंद्यःया जवय्पाखे बहनी स्वंगू दलू द्यः तयेहइगु खः । दलू द्यः तयाः अन दलू च्याकातइ अले चच्छि हे अन तइ । कन्हय्कुन्हु थिंलाथ्व नवमिया सनिलय् स्वम्ह हे दलू द्यःयात सांस्कृतिक बाजं धिमे, खिं थानाः बासुरी पुयाः जात्रा यानाः यंकेगु याइ । दलू द्यःयात पीगंद्यः लागांनिसें झिंनिह्राः तं जुयाः जात्रा यानाः साय्मित्वाः अर्थात् कुतिसालय् यंकीगु खः ।
दलू द्यःया जात्रा याइगु इलय् बसा लाया जात्रा याना यंकी । जात्रा यानाः यंकीगु इलय् छम्ह छम्ह दलू द्यः छम्ह छम्हेस्यां ज्वनावनी । स्वम्ह द्यः मध्ये छम्हेसित झिंनिह्राः तनय् दुकाइगु खःसा मेपिं निम्ह दलू द्यः धाःसा साय्मि त्वालय् दुकाइगु खः । दलू द्यः दुकाइगु इलय् न्हूम्ह भौमचा दुकाये थें हे यानाः ईका पःकां पियाः दुकाइगु खः । दलू द्यःया जात्रा साय्मितय्गु गुथिं याइगु खः । गुथिया मनूतय्त पाःपाः वइ । दलू द्यःया जात्रा धइगु दलू मत च्याका जात्रा याइगु खः । उकिं थ्व द्यःयात मत द्यः नं धायेगु याः ।

‘द्यःगुं’ दिगु जूगु खः । द्यःगुँया अर्थ गुँइ च्वंम्ह द्यः व छ्यं नं खः । न्ह्याबलें छ्यनय्‌ च्वनीम्ह दिगुद्यः निगू तालं हनेगु व स्वनेगु जुयाच्वंगु दु । न्हापांगु दीक्षा कयाः आगं स्वनाः दिगुद्यः स्वनेगु व दीक्षा व आगं मदुपिनि नं दिगुद्यः स्वनेगु । दिगद्यःयात स्वेष्ठ देवता, कुलदेवता, कुलेश्वरी नं धाइ । ‘स्वे’या अर्थ थःम्ह वा थःके खः । ‘इष्ठ’या अर्थ नालाम्ह÷हनाम्ह÷ज्वनाम्ह खः । उकिं स्वेष्ठ देवताया अर्थ थःम्हं नालाम्ह द्यः खः । थःगु कुल नायेकातःम्ह द्यः कुलदेवता खः ।

दिगुद्यःया मूर्ति दइमखु । दिगुद्यः धयाम्ह चलबाःम्ह (चन्द्राकार) ख्यलय्‌ च्वंम्ह जुइ । ख्यलय्‌ ल्वहंया मन्दःपाः, त्वरं वा लुकुमाःद्यः थें छगः निसें झिंच्यागः तक ल्वहं ग्वारा स्वनातःगु दइ । लिसें उगु थासय्‌ चन्द्राकार देगः दयेकाः छेपु, गरुड, नागकन्या दुगु तोरणं छाय्‌पियाः जवंखवं ल्वहंयापिं गणेद्यः व कुमार, निम्ह सिंह व द्यःया न्ह्यःने मन्दःपाः नं दइ । दिगुद्यः अप्वःसिया किंकिंपा जुइसा गुम्ह गुम्हेसिया ख्यें बांलूगु धातुया द्यः व मूर्ति दयेकातःगु दिगुपुजाबलय्‌ ख्यलय्‌ हयाः पुज्याइ । दिगुद्यः मसां (दिप) व पीगंद्यःलिसे स्वापू खनेदुगुलिं बागमति व विष्णुमति खुसि सिथय्‌ स्वनातःगु दु । गुँइ च्वंम्ह दिगुद्यः सालाहयाः येँया टुकुचा, भद्रकाली, फिब्व अजिमाया तिंख्यः, तख्ति अजिमायाथाय्‌, पचलि भैलःद्यःयाथाय्‌, कंगय्‌ इनाय्‌ त्वाः, बुरांख्यः, पकनाः गणेद्यः व कुलेश्वर महाद्यःयाथाय्‌ दिगुद्यः स्वनातःगु दु । ख्वपय्‌ च्वंगाय्‌ (सल्लाघारीइ) दिगुद्यः स्वनातःगु दु ।

शैव व बौद्धमार्गी नेवाःतय्‌सं बनमाद्यः, आदेश्वर महाद्यः, इचंगुनारायण, भुइजःसि नारायण, धुम्बाराही, बज्रजोगिनी, खड्गजोगिनी, बिज्यासःद्यः, म्हय्‌पि अजिमा, कंग अजिमा, दक्षिणकाली, मनमानेश्वरी, पचलि भैलःद्यः, यलया पूर्णचण्डी, स्वयम्भू चैत्य व शान्तिपूयात दिगुद्यः नालाः दिगुपुजा यानाच्वंगु दु । न्याः दिगुपुजा अन हे (थुपिं द्यःपिंथाय्‌) वनाः न्यायेकेगु चलन दु । दँय्‌दसं मांया ख्वाः स्वयाः कन्हय्‌कुन्हु निसें सिथिनखः तक थःथःगु दिं कथं मू दिगुपुजा धकाः दिगुद्यःयात ख्यलय्‌ यंकाः पुज्याइ । न्ह्यथुकुन्हु छ्वय्‌लाभू यानाः ख्यलय्‌ वनाः कुलागः, श्राद्ध बायु भ्वय्‌ धकाः छन्हु निसें न्यान्हु तक पालंपाः दिगुपुजा पाः फयाः हनी । ज्यापु व साय्‌मितय्‌ सोह्रश्राद्ध दुने थःथःगु दिंकथं नछा दिगुपुजा नं हनी । अथेहे न्याः दिगुपुजा हनेगु चलन नं दु ।

दिगुपुजाय्‌ न्हूम्ह भौमचा व नःलि मचा दिगुलिं दुकायेगु, कायमस्तय्‌त कय्‌तापुजा यायेगु, इहिमचाया सलाःपौ देछायेगु याइ । थाकुलिं लुइबलय्‌ दिगु ख्यलय्‌ दिगुद्यःयात विधिपूर्वक द्यः पुज्यानाः चछि महादिगू च्याकी । मचाजंक्वबलय्‌ मचायात गणेद्यः दर्शन याकेधुंकाः दिगुद्यः दर्शन याकी । थीथी नखःचखःबलय्‌ नं समय्‌बजि थनाः द्यः पुज्याइ । जन्मन्हिबलय्‌ म्हासुकापः, म्हासुस्वां, लुँ, तछ्व तयाः दिगुद्यः पुज्याइ । ज्योतिषशास्त्र कथं बृहस्पति ग्रह मभिनकि दिगुद्यः मभिं धकाः जोशीतय्‌सं बिहिवाःपतिकं मत बीकाः दशा फायेकेत दिगुद्यः पुज्याकी । इहिपाबलय्‌ ह्वंकेबलय्‌ दिगुद्यः व आगंद्यःयात ग्वय्‌ भागि याकाः द्यःयात छायेयंकी । थःजः, थःगु थाय्‌बाय्‌ व वंशयात रक्षा व सुख जुइमाः धकाः दिगुद्यः पुज्याइ ।

येँया क्वःने लागाया ह्यूमतं बुद्धवारी वनेथाय्‌ कुनय्‌ लाक्क छगू तःधंगु बहाः दु । क्वसांबहाःया कचा बहाः कथं थ्व थाय्‌यात कयातःसां बहाः धयावयाच्वंगु खनेमदु । न्हापा ख्यः जुयाच्वंगु थ्व थासय्‌ तःधिकःम्ह दिपंकर बुद्ध पलिस्था यानातःगुलिं बुद्धवारी धाःगु जुइमाः । उत्तराभिमुख दीपंकर बुद्धयात नितँ जाःया देगः दुने पलिस्था यानातःगु दु । देगःया लुखाफुसय्‌ बुद्धया प्रतिमा कियातःगु तोरं तयातःगु दु । देगः न्ह्यःने भचा गाःवंक चुक थें दयेकातल । अन गुपाः मण्दःपाः, जज्ञ गाः तयातःगु दु । अथेहे देगः न्ह्यःने थीथी इलय्‌ पलिस्था यानातःगु चिभाः निगः नं दुसा स्वाहाने त्वाथलय्‌ जवंखवं खड्ग ज्वनाच्वंम्ह मञ्जुश्री व महांकाःद्यः नं पलिस्था यानातःगु खनेदु ।

यलया श्री वसुवर्ण महाविहार, नागबहाः इतिल्हनेय् (योगाम्बर चक्र, पथु), न्यागू जोग १) आश्विनशुक्ल पुन्हि ) अश्विनी नक्षत्र (३) आइतवाः चन्द्रग्रहण (४) हर्षन योग (५) संल्हू संगमलिसे चूडामणि योग चूलाःकुन्हु वृषावतार वोधिसत्व नीलथुदेव (दोहंचा) सिद्ध जूगुलिं थज्याःगु न्यागू योग चूलातकि कौलाथ्व पुन्हि (कतिंपुन्हि) व कौलागा पारु चच्छि न्हिछि दीपंखा याः हनी ।
नीलथुदेव ग्वलय् च्वंगु पशुपतिं लिहां वःबलय् थाय्थासय् चाःचाःहिलाः वःगु थाय् धकाः येँ व यल देय्या महाद्यः, पीगंद्यः (अजिमा), गणेद्यः, भिन्द्यः, नारायणद्यः, चैत्य, बहाःबही, करुणामय, योगिनी, मञ्जुश्री, मांकाःद्यः, नाग, हैमाःद्यः, बसुन्धरा, भैलःद्यः, गोरखनाथ आदि द्यःयाथाय् सकसिनं गुता बीबः (तुयुगु हाम्वः दुगु) व दक्षिणा मदयेक मगाः । अथे हे श्रद्धा, गच्छेकथं सिजः, लुँ, वहःया दोहंचा, थीथी सिसाबुसा, मरिचरि, हलः आदि १४१ गू भाग ५३ थासय् छायेमाः । दकलय् न्हापां कौलाथ्व चतुर्दशीकुन्हु नागबहाःया नीलथूदेवयात दीपंखा यात्राय् ब्वति कायेत किसली छायेमाः । सुथन्हापां ४ ताः इलय् नीलथूदेवयात ग्वसाःखलःया गुरुजुं बौद्ध परम्पराकथं महायान विधिं सप्तविधानुत्तर पूजाकर्म याइ, थाय् थासय् द्यःपिंत अर्घ यानाः द्यः पुज्यानावनी । ल्यूल्यू ब्वति काःपिं लखंलख मनूतय्सं द्यःयात छानाः द्यः दर्शन यानावनी । स्वयम्भूइ न्हिनय्पाखे पालं याइ । खास्तिइ बाय् च्वनी । कौलागा पारु सुथय् नित्यकर्म सिधयेवं याः न्ह्याइ । वटुक भैरवय् ल्यंदुगु दक्वं छानाः, महालक्ष्मी पीगमय् थ्यनेवं छेँजःपिंसं सगं बीवं दीपंखा याः पूवनी । थुगु याःबलय् थ्यंमथ्यं ७० कि.मि. न्यासि वनाः पूवंकेमाः । मफुसा दथुइ त्वःतूसां ज्यू, तर दथुं वने मज्यू धाइ । ब्वति काःपिंसं संसारय् च्वंपिं सकल प्राणीया सुख, शान्ति समृद्धिया कामना याइ । थम्हं तयागु पलाखय् पलाःपतिकं लुँदान यानागु पूण्य प्राप्त जुइ धाइ । परापूर्वकालंनिसें न्ह्यानाच्वंगु जात्रा ३८ दँ लिपा २०६२ धुंकाः वि.सं. २०६८ इ पूवने धुंकूगु दु ।

स्वनिगःया नांजाःपिं अजिमापिं मध्ये दुइमाजु नं खः । मल्ल जुजुपिनि तलेजु भवानी धुंकाः मुख्यम्ह द्यः दुइमाजु खः । मल्लकाल व थ्व स्वयां न्ह्यः नेपालय्‌ (स्वनिगलय्‌) राजनैतिक व सांस्कृतिक गतिविधिइ भारतया तिरहुत पाखें यक्व प्रभाव लाःगु दु । तिरहुतया जुजु हरिसिंह देवयात मुस्मां फौजं बुकेवं वय्‌कः नेपाः दुहां वःबलय्‌ तीनपाटनय्‌ मंत । जुजु हरिसिंहदेवं तलेजु भवानी व डोय्‌भाजु नं ज्वनावःगु धाइ । तिरहुतया मेगु नां डोय खः । डोयतय्‌गु आराध्यदेव डोयनीभाम अर्थात् डोय्‌तय्‌गु पुज्यदेव दुमाजु, डोयनीभामया अपभं्रश जुयाः दुमाजु जूगु खः । थुम्ह द्यःयात डोयभाजु, दुइँमाजु व दुइमाजु नं धायेगु याः ।

येँया लाय्‌कुलिइ च्वंम्ह डोयमाजुयात तताम्ह व सबलबहाःयाम्ह डोयमाजुयात केहेँम्ह धाइ । ख्वप व यल लाय्‌कुलिइ दुईमाजु द्यःया देगः व मूर्ति नं दु । येँय्‌ तिंख्यलय्‌ खुलामञ्च न्ह्यःने फःया च्वय्‌ खुल्ला थाय्‌या गालय्‌ स्वपाः ल्वहंया मन्दःपाः दु । थ्वयात दुइमाजु द्यःकथं पुज्याइ । थुम्ह द्यःया द्यःछेँ येँ लाय्‌कूया भण्डारखालया छकू कुनय्‌ व सबलबहालय्‌ यानाः निथाय्‌ दु । जात्रा याइम्ह द्यः धातुयापिं स्वम्ह स्वम्ह क्वलाछि पाय्‌धिकःपिं ग्वजाः (पलंचा) बांलूपिं खः । येँय्‌ जात्राबलय्‌ बाहेक मेबलय्‌ दर्शन याये दइमखु । आचाःजुतय्‌सं परम्परागत विधिं गुप्त रीतिं न्हिन्हि नित्यपुजा यानाः भुजा छाइ । ख्वपय्‌ बिस्काः जात्राबलय्‌ खाइसंल्हूयां छन्हु न्ह्यः तलेजु चुकय्‌ घासापा धकाः जोगीचक्र पुजा धुंकाः दुइमाजु द्यःयात तान्त्रिक विधिं द्यः पुज्यानाः भोग बी । खाइसंल्हू कुन्हु खतय्‌ द्यः बिज्याकाः देय्‌ चाःहुइकाः जात्रा याइ । येँय्‌ खाइसंल्हू छन्हु नं दुइमाजुद्यःपिंत द्यः पुज्यानाः सँन्याःकाःइलय्‌ तलेजु व सबलबहालं द्यःखतय्‌ तयाः जात्रा यानाहयाः तिंख्यलय्‌ स्वनेवं साय्‌मितय्‌सं यःसिं थनी । चान्हय्‌ आचाःजुतय्‌सं गाछि खुनाः द्यःपाय्‌ग्वःगु योमरि छानाः द्यः पुज्यानाः भोग बी । संल्हूकुन्हु सन्याकाःइलय्‌ द्यःखतय्‌ बिज्याकेवं यःसिं क्वःथइ । निखः दुइमाजु द्यःया जात्रा यानाः लाय्‌कुलिइ जगन्नाथ देगलय्‌ फलय्‌ दिकाः वैशाख २ गते द्यः द्यःछेँय्‌ दुकाइ ।

यल इखाछेँया पिन्तुबही नापं दुन्तुबही (गोवद्र्धन मिश्र संस्कारित नापिचन्द्र महाविहार) दु । थुगु बहीया द्यःछेँ मेमेगु स्वयां यक्व पानाच्वंगु दु । थन नितँजाः यानाः पलिं च्वय्‌ नं क्वथाचा छाँटया देगःचा छगः थकयातःगु दु । मूलुखां च्वय्‌ खुल्ला झ्याः तयाः जवंखवं चिचिपाःगु निपाः झ्याः दु । बहीदेगः दुने गन्धकुटीइ पूर्व स्वःम्ह वैरोचन बुद्ध दु । व बाहेक थन बही धायेबहगु छुं हे संरचना ल्यनाच्वंगु मदु । बहीद्यःया न्ह्यःने परिभोग चैत्य छगः दु । थन आगमय्‌ चक्रसंवर दु । थ्व बहीया निर्माण सुनयश्री मिश्रया अनुयायी गोवद्र्धन मिश्रं याःगु धकाः धाइ । व हे नामं थ्व बहीया नां च्वंगु जुल । न्हापा दुनाच्वंगु संरचनायात वि.सं. २०३५साल पाखे ल्ह्वंगु खः धइगु न्यनेदु । थन धर्म संघ क्वातु मजूगुलिं धार्मिक कृयाकलाप तसकं म्हो जक जुयाच्वंगु दु । थन पिन्तुबही व दुन्तुबहीया थकालि न्याम्ह आजुपिं बिज्यानाः धार्मिक ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वंगु दु ।

धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक दृष्टिं नांजाःगु ग्वल देशय् पशुपति महाद्यः, बछलामाजु, शितलामाजु, पिङ्गलामाजु आदि द्यःपिं बिज्यानाच्वंगु दु । किंवदन्ती कथं बछलामाजु येँय् च्वंपिं अजिमापिनि मां खः । उकिं पाहांचःह्रे छवाः न्ह्यः चिल्लागा अष्टमीकुन्हु पशुपति महाद्यःपाखें निमन्त्रणा (पाहां सःतेत) दुरुं च्यँय्च्याँय्छ्व याहइ ।
चिल्लागा अष्टमीकुन्हु सुथय् ग्वलय् च्वंम्ह भुवनेश्वरीयात द्यः पुज्याइ । भुजा थुयाः पशुपति महाद्यःयात छाइ । संन्याःकाःइलय् ज्यापुयात भुजा पिचाय् तयाः न्ह्यःने पाल्चा च्याकाः छखे पुजाभः खःमुलिइ तयाः क्वबुइकी । भुवनेश्वरीया पुजारी, पशुपति महाद्यःया भट्ट व पाःलाःम्ह पुजारी ल्यूल्यू वनी । चिधंगु खतय् पशुपति महाद्यःया प्रतिमूर्ति रत्नेश्वर महाद्यः वहःया शिवलिङ्ग तयाः प्यम्हेस्यां क्वबुइ । न्ह्यःने आशागुर्जा दुरुं च्यँय्च्याँय् बोलया दुन्दुभि बाजं थाकाः येँय् च्वंपिं आजु अजिमापिंत निमन्त्रणा बीत पशुपतिं यँेदेय्या थःने क्वःने त्वाः चाःहिलेगु झ्वलय् कमलाछिइ च्वंगु झंगःथकुंहिति फल्चाय् दिकाः पलख झासुलनी । अनंलि लगंया माजुसिमा क्वसं दिकेवं टेकु दोभानय् च्वंम्ह पचलि भैलःद्यःयात ‘पिचा तःवनेगु’ धकाः खःमुलिइ तयाहःगु भोग छाःवनी । लिहां वये धुंकाः द्यःजात्रा यानाः न्यतय् थ्यनेवं न्यतमरु अजिमां महाद्यःयात पुजा बी । पशुपतिइ द्यः लिथ्यनेवं भट्टं पशुपति महाद्यःयात पुज्यानाः दुकाइ । पाहांचःह्रे वइन धकाः सूचं ब्यूवःगु, निमन्त्रणा जात्रा पाहांचःह्रेबलय् बछलामाजुया जात्रा हनेत यायेमाःगु जात्रा दुरुं च्याँय्च्याँय् खः ।

स्वनिगःया तसकं पुलांगु गुथिमध्ये दे आचार्य गुथि नं छगू खः । नामं हे मुक्कं देशदुनेया बज्रयानय् आचार्याभिषेक यानातःपिनिगु मंकाः गुथि खः । येँय्दे य्या झिंच्यागू बज्रयानी महाविहार मध्येया महाअधिवेशन कथं थुकियात कयातल । न्हापा न्हापा थ्व गुथियात ल्हासागुथि धकाः नं धाइ । ल्हासा वनावःपिं साहुमहाजन व आचार्यपिंसं लुँ तयाः थ्व गुथि न्ह्याकाथकूगु अनुमान दु ।
स्वयम्भूइ गुरुजुपिंत पाठ याकेत वटुया धर्मचक्र विहारया शाक्यभिक्षुपिंसं तयाथकूगु पञ्चरक्षा थ्यासपूmयात लिधंसा कायेगु खःसा थ्व गुथि ने.सं. ६९३ स्वयां न्ह्यः हे दयेकाथकूगु खनेदु । थ्व इलय् जुजु महेन्द्र मल्लं शासन याना वयाच्वंगु धयातल । ने.सं.६९३ यात जक लिधंसा काःसां थौं थ्व गुथि न्ह्याका वयाच्वंगु ४५० दँ दये धुंकल । गोपालराज वंशावलीइ न्ह्यथनातःकथं खुसःदँ न्ह्यः पश्चिम नेपाःया खस जुजु रिपु मल्लं दे आचार्य गुथिया खुन्हु न्ह्यः स्वयम्भू चैत्य पुजा यानाः बरेछुइ धुंक्वसित भ्वय् नकावंगु खः । थ्व ल्याखं आचार्य गुथियापिंत भ्वय् नकेगु चलन उबलय् हे दये धुंकूगु खनेदत ।
स्वयम्भू महाचैत्य व शान्तिपुर विहार बज्रयानी सम्प्रदायया नितिं अति पवित्र थाय् खः । महाचैत्य पलिस्था याये धुंकाः जुजु बृषदेवं सीनगुँ विहार व चैत्य पलिस्था याःगु खः । थन यक्व हनेबहपिं पूर्वाचार्यपिंसं योग, साधना, तपस्या, ध्यान, समाधि व पुनश्चरण यानावंगु खनेदु ।
देय्यात अनावृष्टि व अनिष्टपाखें बचेयायेत नागया हिं च्वयातःगु सपू शान्तिपुर दुने तयाथकूगु धाइ । थज्याःगु ज्या यानावंपिं थः अग्रजपिनिगु भावनायात कःघानाः थ्व दे आचाःगूया जन्म याःगु खनेदु ।
थ्व गुथि थापना जुइ न्ह्यः दँय्दँसं फागुनकृष्ण अष्टमीकुन्हु येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू थेंज्याःगु थासं बज्रयानी आचार्यपिं स्वयम्भू व शान्तिपुरय् पुजा यायेगु व भुइख्यलय् गणचक्र पुजा यायेगु दयाच्वंगु खः । तर गणचक्र पुजा यायेगु झ्वलय् तसकं ल्वापु जुइवं पिनेया बज्राचार्यपिंत वयेगु बन्द जुल । उबसांनिसें येँदेय्या सर्वसंघ जक च्वनाः परम्परा न्ह्याकातल ।
थ्व गुथिइ प्यम्ह पाःलाः दइ । येँदेय्या थःने लागा धकाः थःने व दथुपुइँपाखें निम्ह, (लाय्कू) पुइँपाखे छम्ह, क्वःने पुइँपाखे छम्ह जुइ । फागुनकृष्ण अष्टमीकुन्हु स्वयम्भू महाचैत्यया पश्चिमाभिमुखी अमिताभ तथागतया न्ह्यःने याइगु कलश पुजाया सकतां पुजा सामग्री थःनेया न्हापांम्ह थकालि पाःलाःम्हं व्यवस्थापन यानाबीमाःसा शान्तिपुरय् याइगु लय्सेवा पुजाया दक्व हलंज्वलं थःने (दथु)या न्वकु पाः लाःम्हं व्यवस्थापन यानाबीमाः । अथेहे फागुनकृष्ण नवमीकुन्हु छेँथाय् धकाः न्हापा लाय्कू व क्वःनेया निम्ह पाःलाःया सल्लाहसाहुतिं तोके याःगु थासय् याइगु खःसा थौंकन्हय् हनुमानध्वाखाया नासः चुकय् यायेगु याना वयाच्वंगु दु । दक्व पुजाआजा धुंकाः उपस्थित बज्राचार्य गुरुजुपिंत दानप्रदान यायेगु याइ । छेँथाय् च्या त्वंकेत च्यागुथि दयेकातःगु जुल ।
कोथुपुइँ आचाःगुथि
येँदेय्या आचाःगुथिमध्ये दकलय् न्हूगु आचार्य गुथिकथं थ्व कोथुपुइ“ आचाःगुथियात कयातःगु दु । क्वःनेपुइ“ आचाःगूया नामं म्हस्यूगु थ्व गुथि यक्व द“ न्ह्यः मणिसिंह महाविहार (मुसुंबहाः)या हेराकाजी गुर्जुं न्हय्म्ह सदस्य दयेकाः न्ह्याकाथकूगु खः । थ्व गुथि न्हापा मुसुंबहालय् जक न्यायेका वयाच्वंगु खः । लिपा वि.सं. २०६० वैशाखनिसें मणिसिंह महाविहार (मुसुंबहाः)या चिनियामान वज्राचार्यया नेतृत्वय् मेमेगु विहारया सर्वसंघयात नं दुथ्याकेगु ज्याझ्वः दयेकाः न्ह्यःने हःगु खः । थ्व कोथुपुइ“या इलाका मरु अट्कोनारायणनिसें ब्रम्हत्वाःतक न्यनाच्वंगु जुल ।
लिच्छविकालया छगू पुलांगु वस्तीकथं कयातःगु थ्व पुइ“ दुने ओमबहाः (ब्रम्हचक्र महाविहार), लगंबहाः (कीर्तिपुण्य वज्रधातु महाविहार), इकुबहाः (वज्रशील महाविहार), मुसुंबहाः (मणिसंघ महाविहार), मुसुंबहाः (मणिसिंह महाविहार), मिखाबहाः (मणिसंघ महाविहार) यानाः खुगू विहार दुथ्यानाच्वंगु दु । वास्तवय् थ्व खुगू विहारमध्ये मणिसंघ, मणिसिंह व मिखाबहाः न्हापा छगू हे खःसां विहार कुचा जुयाः स्वंगू जूवंगु खः ।
थःने, दथु व लाय्कूपुइ“या सर्वसंघपाखें प्रभावित जुयाः खुगू विहारया नं ज्यासना पुचः दयेकाः ज्या न्ह्याकूगु खनेदु । मेथाय् थें थ्व आचाःगू सञ्चालन यायेत पाःलाःकथं व्यक्तियात मबिसे विहारयात हे बीगु यानावयाच्वन । व्यक्तियात बीबलय् आर्थिक भार लाःवनीगु जूगुलिं थथे याःगु खः । गुथि सञ्चालन यायेत कोषया नं व्यवस्था यानातःगु दु । उकिया निंतिं पाः लाःगु विहारयात स्वीद्वः ध्यबा ग्वाहालि यानावयाच्वंगु खनेदु । थ्व गुथिया मू आज्जु धयागु सर्वसत्वयात उद्धार व शान्तिस्वस्तिया कामना यायेगु खः । उकिं बान्हि लोकोत्तर पूजा यानाः दानप्रदान व भ्वय् नकाः गुथि न्यायेकेगु परम्परा दु ।

दथुपुइँ आचाः गुथि
लिच्छविकालय् येँ देय् दुनेया नगरयात प्यंगू पुइँकथं ब्वथलातःगु खनेदु । उकीमध्ये असंया न्यानिसें मखंत्वाःया सिंहदुवाःतकया न्हय्गू विहारयात थ्व पुइँलय् लाकातःगु दु । थुपिं विहार तःक्षबहाः, जनबहाः, मखंबहाः, सबलबहाः, मूबहाः, इतुंबहाः व तेबहाः खः । पुइँ धाःगु इलाका जुल । येँ देय्या दथुया इलाकाय् च्वंपिं आचार्याभिषेक अर्थात् वज्राचार्याभिषेक यानातःपिं बौद्ध कुलपुत्रपिनिगु मंकाः गुथि हे दथुपुइँ आचाःगुथि खः । मेगु अर्थं धायेगु खःसा थ्व न्हय्गू विहारया कुलपुत्रपिनिगु अधिवेशन खः ।
नांजाःम्ह तान्त्रिक सुरतवज्रया इलाका कथं थ्व पुइँयात कयातल । थ्व थासय् स्वयम्भूया शान्तिपुर दुने दुहां वनीम्ह शान्तिकर आचार्यनिसें तिंख्यःया महांकाःद्यःयात तन्त्रया बलं क्वकाइम्ह तान्त्रिक शाश्वतबज्र नं थ्व पुइँयाम्ह जुल । अशोकमण्डपया इलाकाया दकलय् नांजाःम्ह मूबहाःया कुमारी आकर्षणया केन्द्र हे जुल । ने.सं. ९०० पाखे चैत्रशुक्ल अष्टमीकुन्हु श्री आर्यवलोकितेश्वर (जनबहाःद्यः)या रथ जमलं सालाहयाच्वंबलय् थौंकन्हय्या रत्नपार्कपाखेया पुखू वा धापय् आकाझाकां कुतुवंगु जुयाच्वन । अनंलि व रथयात पुखुलिं थकयाः मुनीन्द्र सिं नांयाम्ह बज्राचार्य गुरुं शान्तिस्वस्ति पुजा याःगु धयातल । लिपा थ्व पुजा हे दथुपुइँ आचाःगुथिइ रुपान्तरण जुल । थ्व खँयात ने.सं. ९३४ पाखेया गुथियाके दुगु धलःपतिं स्पष्ट यानाच्वंगु खनेदु ।
गुथिइ दुथ्याःगु विहारया कुलपुत्रपिंत चूडाकर्म यायेगु झ्वलय् आचाःलुइ धुंकाः न्हिकं बीबलय् गुथिया न्याम्ह स्थवीरपिं अनिवार्य उपस्थित जुइमाःगु नियम दु । दँय्दसं ल्हुतिपुन्हिकुन्हु न्यायेकीगु थ्व गुथि परापूर्वकालय् निम्हेसिनं जक पाः कयाः न्यायेकीगु खः । लिपा बेसाःभावं यानाः आर्थिक रुपं अःपुकेत प्यम्ह प्यम्ह पाः कायेगु यानाहल । देशय् अशान्ति, उपद्रव आदि मजुइमा, सकल प्राणीया रक्षा जुइमा धकाः कामना यानाः थ्व गुथिइ पुजा यायेगु परम्परा दु । गुथिइ श्री वज्रसत्व गुरु व श्री लोकेश्वरया पुजा यायेगु याइ । देशबलि, ग्रहमण्डलया किपा तयाः छचाःखेरं नवग्रहया बीबः छचाःलिं
ब्वयेगु याइ ।
न्याम्ह स्थवीरपिंत झ्वःलाक तयाः गुरुजुं कलशपुजा, देशवलि, ग्रहमण्डल, कुमारी पुजा याइ । पुजा सिधयेकाः झ्यांगाचा क्वबियाः निम्हेसिनं बौ वाः वनी । प्यम्ह पाःलाःपिंसं गुरुजु व सकल गुथिया कुलपुत्रपिंत दानदक्षिणा बियाः भ्वय् नकी । भ्वय् नये धुंकाः सन्ध्या इलय् चर्यागीत (चचा) हालाः लोकोत्तर पुजा क्वचायेकी ।

थथुपुइँ आचाःगुथि
येँदेय्या आचाःगुथिमध्ये भचा पुलांगु खनेदु– थथुपुइँ आचाःगुथि । लुयावःगु दस्तावेजकथं थ्व गुथियात थंछु आचार्य गुथि, थंछु बज्राचार्य गोष्ठि, न्याल्वहंठ आचार्य गुठी धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थ्व गुथि सुवर्णप्रणाली महानगरया प्यंगू बज्रयानी महाविहारया सर्वसंघ दथुइ न्यायेकीगु खः । थ्व प्यंगू विहार धाःगु क्वाःबहाः, झ्वाःबहाः, ध्वाकाबहाः व गंबहाः खः । आःतक लुयावःगु प्रमाण धयागु ने.सं.४७१या ताडपत्र खः । व त्वःताः ने.सं.५१८ या पिखापौ अभिलेख ताडपत्र, संवत् ८४२ फाल्गुनशुल्क द्वादशीकुन्हु ल्हासाय् च्वंम्ह झ्वाःबहाःया ज्ञानचन्द्रं खासि लःल्हाःगु खनेदु । थ्व ल्याखं न्हापा थनया बज्राचार्यत ल्हासाय् बनेज्या वा अध्ययन यायेत नं वंगु स्पष्ट जू ।
थ्व थथुपुइँ आचाःगुथि क्वाःबहाःया तान्त्रिक वाकबज्रया प्रभाव क्षेत्रकथं कयातल । व बाहेक झ्वाःबहाःया नांजाःपिं ज्योतिष व तान्त्रिकतय्सं नं थ्व पुइँया कुलपुत्रकथं इतिहासय् नां तयावंगु खनेदु । थ्व गुथिइ नं वज्रसत्वयात हे स्मरण यानाः प्यंगुलिं विहारया कुलपुत्रपिंत गुरुमण्डल धलं दंकाः पुज्याकी । थथे धलं दनीबलय् प्यंगुलिं विहारया कायमस्तय्त थकालिंनिसे ंझ्वःलिं मन्दः व नां च्वयाः तयातइ । अन हे थः फ्यतुइमाः । थुकथं छगू हे परिवारया दुजःत गुम्हं च्वय्सा गुम्हं क्वय् लाःवनी । तर थौंकन्हय् थथे मजुइधुंकल ।
थ्व गुथि चिल्लाथ्व द्वादशीकुन्हु दँय्दसं न्यायेका वयाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा थ्व गुथि च्यान्हु तक न्यायेकीगु खः । दकलय् न्हापां फागुन पंचमिकुन्हु पचिंम्हिचा चायेकेगु, वयां लिपा म्येय् स्वःवनेगु,ज्या सनेगु,मू दिं सर्वसंघ भेला, क्वा जा नयेगु, बिज्यासलय् वंजला वनेगु, पचिंम्हिचा बन्द यायेगु ज्या जुइ । तर थौकन्हय् पंचमीकुन्हु पचिंम्हिचा चायेकेगु, द्वादशीकुन्हु सर्वसंघ भेला यानाः दानप्रदान, त्रयोदशीकुन्हु पचिंम्हिचा बन्द यायेगु याइ ।
गुथिया पुजा यायेबलय् बिज्यासःद्यःयात निमन्त्रणा पुजा, कलशाचर्ण पुजा, शेषबलि पुजा, अले दकलय् लिपा लोकोत्तर पुजा यानाः गुथि क्वचायेकी । थ्व गुथि न्ह्याके न्ह्यः उगु दँय् दिवंगत जूपिंत सुखावती भुवनय् बास लाःवनेमाः धकाः दुर्गतिपरिशोधन धारणी नं ब्वनेगु याइ ।
कूलागू (आरीगू)
थ्व थथुपुइँ आचाःगुथिया कचागुथि खः । ‘गू’ या अर्थ गुथि जुल । थ्व गुथिं सर्वसंघयात आरी बीगु धकाः बारां छुनाः सिन्हः तिकाः स्वां, जजंका, जाकि, दक्षिणा दान यायेगु याइ । नापं स्वाःरि, मार्पा, अय्लाः तये हयेगु चलन दु ।
पचिंम्हिचा
गुथिया दस्तावेजयात संग्रह यानाः पाःब्व लःल्हाइबलय् न्हूम्ह पाःलाःयात बीगु म्हिचा ।

लाय्कूपुइँ आचाः गुथि
येँदेय्या प्यंगू पुइ“मध्ये तसकं महत्तां जाःगु पुइ“ कथं थ्व लाय्कू पुइ“यात कयातल । लाय्कूया अर्थ दरबार व पुइ“या अर्थ लागा खः । लाय्कूपुइ“या रुपय् म्हसीके न्ह्यः थ्व लागा लिच्छविकालय् काष्ठमण्डप महानगरकथं म्हसीका वयाच्वंगु खंकेफु । थ्व पुइँया सीमाना उत्तरय् मखंया सिंहदुवाः व दक्षिणय् थौंकन्हय्या अट्को नारायणतक न्यनाच्वंगु दु । धार्मिक,सामाजिक व व्यापारिक रुपं थ्व लागा लिच्छविकालंनिसें तसकं हे व्यस्त खनेदु । लिच्छविकालय् भारतया व्यापारीत व धार्मिक तीर्थयात्रीत ल्हासाय् वनेत थ्वहे ल“पु जुयाः वनीगु इतिहासं क्यनाच्वंगु दु । पद्मसंभव ल्हासाय् वनेगु झ्वलय् लाय्कू पुइ“या मरुसतलय् वास च्वंगु धापू दु । मल्लकालय् थ्व पुइ“ जुजुपिं च्वनीगु राजप्रासादया रुपय् तसकं सक्रिय खनेदत । जुजु प्रतापमल्लं ला थःभारदारतय्त भेला हे मरुसतलय् सःतीगु ख“ थीथी ग्रन्थं पुष्टि यानाच्वंगु दु ।
मल्लकालनिसें शाहकालतक लाय्कूपुइ“ दुने थीथी जुजुपिन्सं थःगु कीर्ति तयेत यक्व देग व दरबारत
दयेका वंगु खंकेफु । थ्व लाय्कूपुइ“या थौंकन्हय्या वसन्तपू लागा न्हापा झोछे“तक न्यनाच्वंगु खः । वि.सं. १९९० सालया तःभुखाचं थन च्वंगु बहाः, चुक व मानवबस्तीयात क्षति यायेवं जुद्धशम्शेरया उजंकथं हटेयानाः चकंगु थाय् दयेकूगु खनेदु ।
लाय्कूपुइ“या तसकं महत्तांजाःगु धरोहर मरुसतःलिसे स्वानाच्वंम्ह तान्त्रिक लीलाबज्र सिँख्वंमू बहाःया कायमचा खः, गुम्ह च्यय्प्यम्ह सिद्धात मध्ये छम्ह खः धयातल । सिँख्वंमू बहाः धइगु मरुसतः दयेकूबलय् छ्यःगु सिमाया हा तयातःगु थाय् खः । अथे हे मरुसतःया न्ह्यःनेच्वंगु भूतिसलय् च्वनाः जामन गुभाजुं भूतप्रेतलिसे याइगु संवाद व साधनां थ्व
थाय्या महत्व क्यनाच्वंगु दु । जामनः गुभाजुं पलिस्था यानाथकूगु कुमारी छे“ न्ह्यःनेया चीभालं थ्व पुइ“या महत्वयात क्यनाच्वन । इतिहासयात हे कुलेगु खःसा थ्व पुइ“या मरुसतःबारे विदेशी शत्रुतय्गु न्हाय्पनय् तकं ख“ थ्यंगु दसु धइगु बंगालया मुस्मां जुजुया सिपाहीतय्सं मरुसतलय् छुं दइला धकाः लुटपाट याःवगु घटनां पुष्टि यानाबिउगु दु ।
थ्व पुइ“या महत्व देवमाला वंशावलीं नं क्यना च्वन । लिच्छविकालय् जुजु बृषदेवं जुगःचह्रे पंजराकुन्हु मरुसतःया न्ह्यःने सि“या धलिंया मन्दःथें दबू दयेकाः बौद्ध समुदाययात दानप्रदान यायेगु व्यवस्था यानावन धइगु दु । वंशावलीकथं बिक्रमसेन नांया जुजुं दक्षिणदेशं षड्शास्त्री महेश्वर ठाकुरयात हया कलिगत २९७३य् श्रावण शुदि पारुनिसें त्रयोदशीतक बौद्धयात्रा व भाद्र वदि १३या कुन्हु अन्नदान यायेगु चलन दयेकल धयातल । थ्व परम्परायात बृषदेवं निरन्तरता बियावंगु खनेदु ।
अथे हे देशं हे हना वयाच्वंम्ह कुमारी माजुयात च्वनेगु कथं जुजु प्रताप मल्लं थःगु लाय्कू नापसं छे“
दयेकाः पलिस्था यानातल । थ्व छे“ न्हापा सिँख्वंमू बहाःया गुरुजुपिनिगु भुजाद्यःया छे“ खः धइगु दु । आः कुमारी माजुया वासस्थान जुयाच्वंसां छकू क्वथाय् थौंतकं न सिँख्वंमू बहाःया राजगुरुजु (लाय्कू गुरुजु खलः)बाहेक मेपिं दुहां वनेमज्यूगु नियम दु ।
थ्व पुइ“अन्तर्गतया सिँख्वंमू बहाःया छगू कवः बज्राचार्य परिवारयात लाय्गुरुजु अर्थात् राजगुरुजुकथं कयावल । मल्लकालनिसें व्यवस्था याना वयाच्वंगु थ्व कवःया ज्या कुमारी बहाःया पंचबुद्ध व कुमारी माजुया आगमय् पुजा यायेगु, द्यःखः सालीबलय् बिघ्नबाधा मवयेमा धकाः पंचबुद्धया रुपय् पुजा यायेगु, ये“ देय्या आचार्यभिषेक याये धुंकूपिं बज्राचार्यतय्गु लगत तयेगु, दे आचाःगुथिया पाःमिले यायेगु, विहार–विहारदथुइ वा गुभाजु–गुभाजु, गुभाजु–जय्मां दथुइ ब्वलनीगु ल्वापुयात समाधान यायेगु वा मध्यस्थता यायेगु, ये“ देय्या दे थाय्पा (मूल चक्रेश्वर) उपस्थित जुइमफुगु इलय् वया पलेसा फुक्क पुजाया ज्याख“ यानाबीगु याइ । अथे हे थ्व बहाःया छगू कवः दे आचाःगुथिइ पचिहा धकाः ज्या यायेमाः । पचिहा जूम्हेसिनं दे आचाःगुथिया स्वयम्भू व छे“थाय् धकाः याइगु निन्हुयंकया गुथिइ व्यवस्थापकया रुपय् पुजाआजाया फुक्क व्यवस्था यायेमाः ।
लाय्कू पुइ“या मू बज्रयानी विहार सिँख्वंमू बहाःया थीथी न्हय्गू कचा बहाःमध्ये थ्व पुइ“दुने मुक्कं लाय्कू बही, वसन्तपू बहाः, कुमारी बहाः, झ्वःछे“ बहाः जक लानाच्वंगु दु । थ्व पुइ“दुने छगू हे जक बहाः जूगुलिं थःने, क्वःने व दथु त्वाःया आचाःगुथि थें बिस्कंबिस्कं आचाःगुथि मदु । झिंच्यागू बहाःया बज्राचार्य संघमध्ये दकलय् अप्वः बज्राचार्यया ल्याः थन हे दु । अथे हे शाक्य संघदुने न अप्व जनसंख्या दुगु बहाः मध्ये थ्व विहार न छगू खः । ने.सं.११४३ तकया तथ्यांककथं थन शाक्य बज्राचार्यया मंकाः ल्याः थ्यमथ्यं ७१५ म्ह दु । थ्वहे शाक्य बज्राचार्यया मंकाःकथं पोहेला पुजा गुथि व
कय्गूकाला गुथि धकाः द“य्द“सं १२÷१२ म्हेसिया पाःकयाः न्यायेकेगु याइ । पोहेला गुथिबलय् संघभोजन धकाः भ्वय् हे नकीगु याइ सा कय्गूकाला गुथि धकाः पाःलाःपिन्सं कय्गू दान यायेमाः ।