धर्मकीर्ति विहार ख्वप देय्‌या मेगु छगू प्राचीन विहार खः । नवदुर्गा द्यः छेँ क्वाठण्डौ पुखूया उत्तर, नगरकोट कमल विनायक लँया दक्षिण व नगांचा त्वाःया पश्मि दिशाय्‌ अवस्थित थुगु विहारयात या बहाः धकाः नं म्हसिका वयाच्वंगु दु । धर्मकीर्ति विहार गुबले निर्माण जुल सुना. निर्माण यात धयागु प्रमाणित अभिलेख गनं मदु । अथेसां कोथुया क्वाथनायक जयकीर्तिराज जुं दिशादि संघ महाभोज्यया लागि छ्वयाहःगु छगू ब्वनापौस श्री भुवनाकर धर्म संस्कारित श्री धर्मकीर्ति विहारया नापं पशुपति विहारया संघ सदस्यपिं व क्वाःपाःद्यः देवतासहित धकाः उल्लेख जूगुलिं थुगु विहार दयेकूम्ह भूवनाकर खः धकाः म्हसिइके फु । अथेहे ने. सं. १९८पाखे ल्ह्ययातःगु वोधिचर्यावतार नांया सफुलिइ भूवनाकरया नां उल्लेख जूगुलिं धर्मकीर्ति विहारया निर्माण ने.सं. १९८ या न्ह्यः ल्यू जूगु जुइमाः धकाः  धायेफु । अथेहे ने.सं. ५३४ या छगू तमसुक पत्रय्‌ चारकिल्ला उल्लेख यायेगु झ्वलय्‌ धर्मकीर्ति विहारयात यंवि विहार धकाः च्वयातःगु दु । थुलि बाहेक विहारया प्रामाणिक अभिलेख छुं हे मदु ।

अथे खःसां ६०÷७० दँ न्ह्यः तक विश्वकर्मा त्वाःया खलः व क्वाण्ठण्डौ त्वाःया खलःपिंसं दँय्‌दसं गुंलाबलय्‌ बहिद्यः ब्वया वयाच्वंगुया नापं गुम्बाया पश्चिमपाखे शिखरकुट चैत्य अले मूल विहार चुकया दक्षिण पश्चिम चुकय्‌ वज्रधातु चैत्य, शिखरकुट चैत्य, गं छगः व गन्धुरी द्यःया आसन व क्षेत्रपाल ल्यं दनिगुलिं विहार प्रचीन खः धयागु पुष्टि जू । थौंकन्हय्‌ थुगु बहाःया जग्गा क्षेत्रफल गुलि दु धकाः क्वःछिनाः धायेमफु । थुगु विहारया संघपिं नं सुं हे मदयेधुंकल । वि.सं. १९९० या तःभुखाचं दुनावंगु आगं छेँय्‌ तःदँ तक दने मफयेवं सर्वस्वीकृति कथंउगु थासय्‌ मंगल धर्मद्वीप गुम्बा दयेकाः नियमित छ्यला वयाच्वंगु दु ।

अमलेश्वर महाद्यःया देगः
धादिङ जिल्लाया पश्चिमय्‌ त्रिशूली खुसि व महेश खुसिया दोभानय्‌ गल्छी बैरेनीइ अमलेश्वर महाद्यःया
देगः दु । खुल्लागु थासय्‌ सिमा यक्व दुथाय्‌ दथुइ देगःया स्थापना यानातःगु दु । स्थानीय किंवदन्तीकथं पृथ्वीनारायण शाहं नुवाकोट त्याकाः थ्व थासय्‌ बाय्‌ च्वंगु अले म्हगसय्‌ महाद्यवं वयात नेपाल त्याकेत आशिर्वाद बियाथकूगु खः । व हे लुमंकाः थन महाद्यः स्थापना यानातःगु धाइ । थन विशेष यानाः हरिबोधिनी एकादशीकुन्हु मेला जुइ ।

कर्णेश्वर महाद्यः
धादिङया सुनौला बजार गाविस वडा नं. १या नेवारपानी धइगु थासय्‌ कर्णेश्वर महाद्यःया स्थापना यानातःगु दु । नितँजाः दुगु देगलय्‌ हाकुगु चुलुगु शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।

गंगाजमुना तीर्थ
धादिङया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ११ कि.मी. उत्तरय्‌ गंगाजमुना गाउँपालिका ५य्‌ फूलखर्क धइगु थासय्‌ गंगाजमुना तीर्थ दु । थन थ्व नांया निगू झ्वाला (झरना) दु ।
न्यनेदुकथं थ्व थासय्‌ थ्व नांया निम्ह तताकेहेँ बेपत्ता जुयावंसांनिसें थनया धार्मिक महत्व थहां वन । थन गंगा व जमुनाया धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु । हरिबोधिनी एकादशी व हरिशयनी एकादशीबलय्‌ तःधंगु मेला जुइ । थन लिक्क कुकुराधारा धइगु छगू हिति दु । थन म्वःल्हु खिचां न्याःगु घाः लनी धइगु विश्वास दु । आः लःहाइगु थासय्‌ खिचाया मूर्ति तयाः खिचाया म्हुतुं लः हाइगु दयेकातःगु दु ।

गुप्तेश्वर गुफा
धदिङया सदरमुकाम धादिङबेसीं स्वघौ न्यासि वनेमाबलय्‌ थ्व गुफा ध्वदुइ । अथे धइगु न्हापाया सुन्दरबजार गाविसया ताकुखुरे धइगु थासं थ्व थाय्‌ सती । थ्व गुफा दुने छगू मूल शिवलिङ्ग व न्यागू शिवलिङ्ग थज्याःगु आकृति प्राकृतिक रुपं बनेजूगु खनेदु । थन सिलाचः¥हेकुन्हु मेला जुइ ।

जलमुखी /ज्वालामुखी देगः
धादिङया ज्वालामुखी गाविस दुनेया सुनखानी धइगु थासय्‌ जलमुखी वा ज्वालामुखीमाइ देवीया देगः दु । जिल्लाया मेमेगु देगः स्वयां कलात्मक खनेदुगु थ्व देगः प्यागोडा शैलीं नितँजाः यानाः दयेकातःगु दु । छतँजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थां धंकाः
देगः दनातःगु दु । मूलुखाया जःखः छज्वः ल्वहंया सिंह व न्ह्यःने ल्वहंया थां द्यःने च्वंम्ह सिंह पुलां पहः वः । न्ह्यःनेसं तःधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । थनया मूर्ति सुनखानी गांया छगू बुंगाःचाय्‌ लूगु धइगु विश्वास दु । थन मोहनि, फागु पुन्हि व सिलाचः¥हेबलय्‌ मेला जुइ । थबलय्‌ थन भाकल याइपिन्सं म्येय्‌, दुगु, ग्वंगः व बखुं बलि बी ।

ढोलमण्डली वा मण्डलीमाई
धादिङ सदरमुकामं ८ कि.मी. तापाक ज्वालामुखी गाप वडा नं. ४ ढोलामा ढोलमण्डली वा मण्डलीमाइया
देगः दु । जंगलया दथुइ सामान्य तिकिझ्याः दुगु धलानया छेँ थें च्वंगु थ्व देगलय्‌ १२दँ दुम्ह मगर मचायात पुजारी दयेकातइ । थन साउन व मलमासय्‌ पुजा जुइमखु ।थ्व देगः वि.सं. १७५०य्‌ द्यःमां ढोलकी मण्डली माइया पालय्‌ दयेकूगु खः । उमिसं थन च्वंगु सिमायात हे द्यःमां नं धाइ । थन द्यइथाय्‌ हरेक मंगलबार भाकल यानाः च्वलय्‌चा भोग बीगु चलन दु । थथे भोग बिउपिं थन हे दयेकाः नयावनेजिउ तर छेँय्‌ यंकेमजिउ । थ्व देगलय्‌ व पिने तकं मिस्त वने मजिउ अले उमिसं थ्व द्यःया प्रसाद तकं नयेमजिउ धयातःगु दु । उमिसं मसीकं थथे यातकि उमित जंगली जनावरं ज्वनीगु व हासनास जुइ धइगु विश्वास दु । न्हापा दलिततय्‌त नं दुतमछ्वइगु खःसा लिपा उमिसं आन्दोलन यायेवं व धाःसा फुक्का जूगु दु ।

त्रिपुरासुन्दरी/सल्यानकोट देवी देगः
धदिङ जिल्लाया सदरमुकाम धादिङबेसी स्वयां ३० किलोमिटर पश्चिमय्‌ त्रिपुरासुन्दरी गाउँपालिका ४या कोटठोकय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं सल्यानकोट देवी व सल्यानकालिका धकाः नं धायेगु याः ।
थ्व गुप्त द्यःयात दछिया स्वंगः देगलय्‌ मोहनिज्वःछि पूर्वया देगलय्‌ मामाघर धकाः, मंसिरनिसें चैत तक आगिन्चोक गाविसया बेँसी देगलय्‌ अले मेबलय्‌ च्याला (८ महिना)तक वयागु पश्चिम थुम्कोय्‌ च्वंगु देगलय्‌ तयाः पुजाआजा याइ । छथासं मेथाय्‌ यंकीबलय्‌ अन तःजिक जात्रा व मेला जुइ । थ्व द्यःया मूजात्राः यःमरि पुन्हिकुन्हु याइ ।
थ्व द्यः हिन्दु पुराण कथं सतीदेवीया प्यं (कण्ड्यौलो) कुतुं वंगु थासय्‌ उत्पत्ति जूगु धाइ । मोहनिबलय्‌ थन म्येय्‌, भ्याःचा,दुगु व भुइफसिया बलिसहित पुजा जुइ । पृथ्वीनारायण शाहयात थ्व देवी आर्शिवाद बियाः नुवाकोट आक्रमण सफल जूगु खः धइगु जनविश्वास दु ।

नृवेश्वर महादेव
धादिङ जिल्लाया धुनिवेशी नपा ७ दुने नृवेश्वर महाद्यःया देगः दु । थन देगलय्‌ दुने व पिने थीथी द्यःपिनिगु मूर्त व अमूर्त शिला मूर्तित दु । देगःया ऐतिहासिक तथ्य मदुसां थन छम्ह किसानं बुँज्या यानाच्वंबलय्‌ दुने शिवलिङ्ग लुयावयेवं थ्व हे थासय्‌ द्यः भाःपाः स्थापना याःगु धइगु किंवदन्ती दु । आः विशेष यानाः सन्तान मदुपिं मनूतय्‌सं थ्व द्यःयाथाय्‌ पुजाआजा यात धाःसा सन्तान दइगु विश्वास दु ।

नृसिंहधाम
धादिङया सल्यानटारय्‌ नेत्रावती व बुढीगण्डकी खुसिया दोभानय्‌ नृसिंहधामया स्थापना यानातःगु दु । थ्व थासय्‌ प्रल्हादयात नृसिंहअवतारं दर्शन बिउगु धकाः विश्वास यानतःगु दु । न्हापाया धार्मिक महत्व दुगु थासय्‌ आः आधुनिक ढंगं धलान यानाः तःधिकःम्ह नृसिंहया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अथे हे दाचिअप्पा तयाः कलात्मक देगः नं निर्माण जुयाच्वंगु दु । अथे हे थन गुरुकुल व गौशाला नं दयेकातःगु दु ।

पिण्डेश्वरी देवी देगः
धादिङया साविक पिण्डेश्वरी गाविस या वडा नं ४य्‌ जिल्लाया हे ऐतिहासिक पिण्डेश्वरी देगः दु । थनया गरियाल खुसि व गलौदी खुसिया दथुइ अले गजुरी, पिण्डाकार व किरानचोकया दथुइ धकि भपुइकातःगु थज्याःगु थुम्कोय्‌ थ्व देगः दु । खुल्ला आकाशया क्वय्‌ च्वंगु थ्व द्यःगःया जःखः देवी व महादेव–पार्वतीया मूर्तित दु । थनया शिलालेखय्‌ वि.सं. १७५५ उल्लेख जुयाच्वंगु ल्याखं थ्व जिल्लाया तसकं म्हो जक ऐतिहासिक प्रमाण दुगु धार्मिक सम्पदा जुल । थ्व थासय्‌ मोहनिबलय्‌ मेला जुइ ।

भीमसेन देगः
धादिङया न्हापायागु सुनौला बजार गाविसया वडा नं. ३या कोटथुम धइगु गांया दथुइ स्थानीयतय्‌सं तसकं हनातःम्ह भिंद्यःया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगः दुने शिलाया भीमसेनया मूर्ति दु । अथे हे थन मेगु स्वंगः शिलायात नं भीमसेनया थीथी स्वरुप कथं कयाः पुजा याइ । थन मोहनि व चैत मोहनिबलय्‌ बलि बियाः पुजा याइ ।

भैरवी देगः
धादिङया मलेखु स्वयाः २१ किलोमिटर उत्तर तजाःगु डाँडाय्‌ लाःगु ज्वालामुखी गा.पा.या दथुइ सुनौला बजारय्‌ भैरवी देगः दु । थनया नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया साधारण देगःयात आः कलात्मक कथं पुनःनिर्माण यानातःगु दु । थ्व देगःयात राम शाहं दयेकूगु धाइ । थुकिया दुने च्वंगु तग्वःगु शिलायात भैरवीया रुपय्‌ पुज्याइ । थुकिया लिउने भैरवया देगः नं दु । थन म्येय्‌ व फाया बलि बीगु चलन दु । मोहनिबलय्‌ थन मेला जुइ ।

मुक्तिनाथ देगः
धादिङया सिद्धलेक वडा नं. ६, कुम्पुर परेवाटार धइगु थासय्‌ मुक्तिनाथया देगःया स्थापना यानातःगु दु । पहाडी लागाय्‌ धलान यानाः आधुनिक पहः वयेक स्वतँ जाःगु देगः दनातःगु दु । हरेक तल्लाय्‌ तिकिझ्याः नं तयातःगु दु ।

मैदी भगवती देगः
धादिङया ज्वालामुखी गापा ३या उखुबारी धइगु थासय्‌ मैदी भगवतीया देगः दु । थ्व द्यःयात मैदीकोट व खड्गदेवी नं धायेगु याः । नितँजाःगु प्यागोडा शैलीं जीर्णोद्धार जूगु थ्व ल्वहंया देगः कलात्मक खनेदु । देगः दुने देवीया प्रतीक कथं शिला व स्वपु खड्ग नं दु । थ्व थासय्‌ सिंहबाहिनी भगवतीं महिषासुरया वध यायेधुंकाः झासुलंगु विश्वास यानातःगु दु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहया व्रतबन्ध थन याःगु ल्याखं थ्व थाय्‌या धार्मिक व ऐतिहासिक महत्व दुगु जुल ।

सिद्धलेक/सिद्धेश्वर महादेव
धादिङया नलाङय्‌ अथवा सिद्धलेक गाउँपालिकाया सिद्धलेकयात जिल्लाया हे महत्वपूर्ण धार्मिक सम्पदाया रुपय्‌ काइ । थनया सिद्धेश्वर महाद्यःयात जिल्लाया हे तःधंगु धार्मिकस्थल खः । थन विशेष यानाः सिलाचः¥हेकुन्हु तःधंगु मेला जुइ ।

त्यःर त्वालं भचा च्वय्‌ असं वनेगु झ्वलय्‌ खवपाखेया गल्ली दुनेया ध्याकुनय्‌ च्वंगु छेँया तलं वनकि थ्व धालसिक्व बहाः थ्यनी । चिकिचाधंगु प्यकुंलाःगु थ्व बहाःयात संस्कृतभासं गौतमश्री विहार धयातःगु दु । झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीपाखे थ्व बहाः दयेकूगु अनुमान दु । झ्वाःबहाःया कचाया रुपय्‌ फुसिंख्यः कवःया बज्राचार्यपिंसं सुथय्‌–बहनी पुज्याना वयाच्वंसां थ्व बहालय्‌ खास यानाः उदाय्‌त च्वना वयाच्वंगु दु । थन क्वाःपाःद्यकथं उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु ।

थ्व इलय्‌ क्वाःपाःछेँ नेवाः शैलीं पुनःनिर्माण यानाच्वंगु दु । वि.सं २०३० पाखे थ्व क्वाःपाःछे“ प्यतँ जाः खनेदु । मूलुखाया च्वय्‌ तोलं, तोलंया च्वय्‌ स्वपाः झ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, याकःझ्याःया च्वसं बुद्धया किपाः अंगलय्‌ च्वयातःगु खनेदु । च्वत तँय्‌ विमानझ्याः क्वस्वयाच्वंगु व वयां च्वय्‌ दिगि थें दयेकातःगु दु ।

थ्व क्वाःपाःद्यया मूलुखाय्‌ सिँया धर्मधातु वागीश्वरनापं छचाःलिं प्यम्ह तान्त्रिक द्यःपिं, चिचिधिकःपिं बुद्ध, धर्म, संघया प्रतीककथं तयातल । बहालय्‌ दथुइ लाक्क जवंखवं तग्वःगु निगः तुयु चिभाः पलिस्था यानातलसा क्वाःपाःद्यया चुलिंचु झ्वलिं निगः याना मुक्कं प्यंगः चिभाः तयातःगु खनेदु । अथेहे मण्डपाः, जज्ञ गाः नं दु । थ्व बहालय्‌ मंसिर शुक्लपक्षया दशमीकुन्हु बुसादँ यायेमाः । क्वाःपाःद्यःयाथाय्‌ मल्लकालीन सिजःपौ छगू नं तयातःगु दु, सायद थ्व बहाःया क्वाःपाःद्ययात सम्यकया निंतिं वःगु ब्वनापौ जुइफुगु अनुमान दु ।

यलया लाय्‌कुलिं उत्तरपाखे शंखमूल वनेगु लँ जुयाः वनेबलय्‌ थ्यनीगु गाःहितिया न्ह्यःने च्वंगु लं वनेबलय्‌ ध्वदुइगु चैत्य नापं च्वंगु बहाःयात धुम्बहाः वा गुणलक्ष्मी संस्कारित महाविहार धायेगु याः । थ्व बहाःयात धुम्बहाः छाय्‌ धाल धयागु खँय्‌ न्हापा न्हापा थ्व यक्व ध्वंत दुगु थाय्‌ जुयाच्वन । थथे ध्वंत च्वनीगु थासय्‌ विहार दयेकूगु जुयाः जनभासां ध्वंबहाः धायेगु यात । तर लिपा ध्वंबहाःया अपभं्रश जुयाः धुम्बहाः जुल, अथे हे गुणलक्ष्मी वर्माया पालय्‌ दयेकूगु जुयाः थ्व बहाःयात गुणलक्ष्मी महाविहार धायेगु जुल धयागु धापू दु ।

थनया बहाः देगः नितँजाः यानाः छतँ पौ तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखाय्‌ ह्वःचा ह्वःचा बुट्टा कियातःगु खापा छुनातःगु दु । मूलुखाया च्वय्‌ पञ्चबुद्धया मूर्ति दु धाःसा जवंखवं निपाः झ्याः नापं स्वंगः स्वंगः माने तयातःगु दु । थन अक्षोभ्य मूल यानाः जवंखवं प्रज्ञापारमिता व मूलुखाया च्वय्‌ लीया तोलनय्‌ खवय्‌ पाखे षड्क्षरी लोकेश्वरया मूर्ति तयातःगु दु ।

मूलुखाया जवय्‌ ल्वहंया सिंह निम्ह दु धाःसा फःया जवय्‌ गं छगः नं तयातःगु दु । थनया क्वाःपाःद्यः उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह ल्वहंयाम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यःया खवपाखे थ्वहे बहाःया मेगु लुखाया जवंखवं फल्चा तयाः थन महांकाल व गणेशया मूर्ति नं तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्हापांगु तल्लाय्‌ लीलं भुनातःगु पञ्चझ्याः छुनातःगु दु ।

थुकिया जवंखवं सारिपुत्र व मौदगल्यान भिक्षुपिनिगु मूर्ति दु । थुकिं च्वय्‌ खुगः त्वानाःसिँ दु । पलिया च्वय्‌ लीया छगः व सिमन्तिया निगः चैत्य दु । थ्व क्वाःपाःद्यःया न्हापांगु तल्ला आगंया रुपय्‌ छ्यलातःगु दु । थन क्वाःपाःद्यःया देगःया न्ह्यःने तग्वःगु परिभोग चैत्य छगः नं दु ।

धुम्बहालय्‌ दशस्थविर आजुपिनिगु नायकत्वय्‌ ४४ म्ह संघ सदस्यत दुगु जुल । थ्वहे सदस्यत मुनाः स्वम्ह स्वम्ह यानाः पालंपाः लछि लछि द्यःपाः फयाः नित्यपुजां निसें कयाः थन यायेमाःगु दक्व ज्या याना वयाच्वंगु दु । थन संघ भोजन गुथि धाःसां थकालि कथं पाः फयेमाःगु चलन दु ।

यल पटको द्वँया न्ह्यःने क्वालखु वनेगु लँय्‌ धौगाः बही (मणिमण्डप महाविहार) दु । जवंखवं छज्वः सिंह दुगु मूलुखाया दुने प्यकुंलाःगु चकंगु लाय्‌बँ दु । थनया महांकाल छेलिइ जवय्‌ अंगलय्‌ ल्वहंयाम्ह व सिँयाम्ह यानाः निम्ह दु । अथे हे खवय्‌ अंगलय्‌ हनुमानया मूर्ति दु । उकिया न्ह्यःनेसं बहीद्यःया देग दु । देगःया मूलुखा कलात्मक दु तर तोरण खने मदु । वयां च्वय्‌ स्वपाः चिचीपाःगु झ्याः तयाः द्यःने कलात्मक कार्नेसं छायेपियातःगु दु। वयां च्वय्‌ क्वछूझ्याः तयाः जवं खवं चिचीपाःगु झ्याः छुनातःगु दु । अन दुगु त्वानाःसिँ धाःसा साधारण जुयाच्वंगु दु । उकिया द्यःने आँय्‌पा दुगु पौ व द्यःने पुल थनाः उकिइ गजू छुनातःगु दु । च्वंनिसें क्वछूझ्याःतकया छगू पताः ब्वयेकातःगु दु ।

देगः या लुखा तसकं कलात्मक खनेदु । थन जवंखवं २२म्ह बोधिसत्वपिनिगु मूर्ति दु । अथे हे लुखाया फुसय्‌ च्याका ल्हाः दुपिं स्वम्ह मेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयातःगु दु । दुने पूर्व स्वकाः अक्षोभ्य बुद्ध स्थापना यानातःगु दु । देगःया जवय्‌ खुल्लागु छेलिइया च्वय्‌ मातनय्‌ चक्रसम्बर, बज्रबाराही, चण्डमहारोषण, बसुन्धरा इत्यादि द्यःपिं स्थापना यानातःगु दिगि दु । थ्व बाहेक मेखे चाकःलिका छेँय्‌ बहीया संघयापिं च्वनाच्वंगु दु, गुगु सामान्य मनूतय्‌गु आवास कथं आधुनिक जुइधुंकल । मूलुखाया जवय्‌ थेरवाद कथंया विहार दयेकातःगु दु ।

थ्व बहीया निर्माण गबलय्‌ जुल धइगु सिइमदु । न्हापा लाय्‌कू लागाय्‌ मणिगणेश मणिकुमार, मणिफल्चा दयेकूबलय्‌ थ्व हे झ्वलय्‌ थुगु बहीया निर्माण जूगु जुइफु । थन लूगु अभिलेखकथं ने.सं. ७९५य्‌ थन देगलय्‌ गजू छाःगु खः । लिपा ने.सं. ८०२ व ने.सं. १०९६य्‌ थुगु बहीया पुनःनिर्माण जूगु खनेदु ।

थनया पञ्चस्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ थन बन्दे लुइगु, नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्यानाच्वंगु दु । अथे हे थनया संघया दुजःतय्‌सं पाःकथं द्यःपाः फयेगु, द्यः खेचायेगु, नित्यपुजा, आरती, स्तोत्रपाठ आदि ज्या यानाच्वंगु दु । उकथं थन दँय्‌दसं चीभाः बुसाधं, गन्धुरी द्यःया न्हवं, बसुन्धरा व्रत, संदेपुजा, चौछाय गुुथि व महांकाल पुजा इत्यादि नं जुयाच्वगु दु ।

येँया छगू तसकं पुलांगु लिच्छवीकालीन विहारया धलखय्‌ ध्वाखाबहाःयात कयातःगु दु । थ्व विहारयात स्वयेबलय्‌ बौद्धविहारकथं कायेमछिं । विहारया पुलांपिं मनूतय्‌कथं थ्व बहाया दथुइ तःधंगु लुखा दु । थुकिं बहाः व ननियात छुटे यानातःगु खः । थ्व निगू दथुया भू सिइदइकथं थौंतकं विहारय्‌ चिं तयातःगु दनि । थ्व बहाःयात संस्कृतभासं हेनाकर महाविहार धाइ । लिच्छवीकालय्‌ थनया बज्राचार्यत सक्वपाखें बसाइसराइ यानाः थन वल धयातःगु दु । थुकिया दसिकथं पकनाज्वलय्‌ पलिस्था यानातःगु थःपिनिगु कूल चिभालय्‌ दँय्‌दँसं पुजा याना वयाच्वंगु दु ।

थ्व बहाःया पश्चिमय्‌ गं बहाः,उत्तरय्‌ कुसुमबिलाछी, दक्षिणय्‌ त्यःर,पूर्वय्‌ कुनाय्‌त्वाः व ज्याथात्वाः दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । वि.सं. १९९० सालया भुखाचं क्षति जूगु क्वाःपाःछेँयात जिर्णोद्धार यानाः हाकनं दयेकूगु खः । थौंकन्हय्‌ खनेदुगु क्वाःपाःछेँ नीदँ न्ह्यः तिनि नेवाःशैलीं पुनःनिर्माण याःगु खः । थ्व क्वाःपाःछेँ प्यतँ जाः दु । दकलय्‌ क्वय्‌ छेलिइ क्वाःपाःद्यःन्ह्यःने बज्रसत्व व थीथी द्यः पलिस्था यानातःगु दु । तर दछि न्ह्यः बज्रसत्व खुयायंकल । मू लुखाया जवंखवं तःधिकःपिं ल्वहंंया सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । मू लुखाया न्ह्यःने मण्डपाः,स्वाहाने त्वाथलय्‌ जवंखवं निम्ह सिंह दु । कलात्मक लुखा च्वसंच्वंगु सिँया तोरनय्‌ धर्मधातु वागीश्वर व वया छचाःलिं खुम्ह तान्त्रिक द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । फः झ्वःलिं जवंखवं माना तयातःगु दु ।

तोरंया च्वय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः दु । थ्व तँय्‌ बहाःया आगं नं दु । वयां च्वय्‌ कलात्मक विमानझ्याः पिहां वयाच्वंगु दुसा जवंखवं ततःपाःगु याकःझ्याः दु । दलूचा नं खानातःगु दु । वयां च्वय्‌ दथुइ लाक्क स्वपाःझ्याः व जवंखवं मेगु झ्याः दु । लीया पौ तयाः पताः ब्वयेकाः गजू छुनातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने पिण्डगाः,मण्डपाः व थां छगः नं दु । चुलिंचु उत्तरदिशापाखे झ्वःलिं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातल । थुकी मध्ये निगः लिच्छविकालीन खनेदुसा मेगु वयां लिपाया खः ।

लिच्छविकालीन चैत्य मध्ये जुजु नरेन्द्रदेवया इलय्‌ पलिस्था यानातःगु छगः हे ल्वहंतय्‌ कियाः दयेकातःगु चैत्य विशेष खनेदु । प्यंगू दिशाय्‌ प्यम्ह बुद्धया रुपकथं दनाबिज्याःपिं शाक्यमुनि,विश्वव्याकरणमुद्राया मैत्रीय,वज्रपाणी व अवलोकितेश्वर खनेदु । थ्व चिभाः पुरातात्विक व संस्कृति बिषय अध्ययन याइपिं विद्यार्थीतय्‌त आकर्षित याइगु चिभाः खः । क्वाःपाःछेँया क्वसं पश्चिमपाखे निगः चिभाः पलिस्था यानातल । आगमय्‌ थहां वनेगु लुखाया जवंखवं निम्ह चिधिकःपिं सिंह दुसा अंगलय्‌ भगवानद्यः छम्ह नं तयातल । बहाःया नैरात्मा कोणय्‌ छत्रपाल थापना यानातल । थुकियात हे लुकुमाःद्यःकथं पुजा यानाच्वंगु दु ।

थ्व बहाःया निगू कचाकथं ज्याथाया छुस्याबहाः व न्हाय्‌कंत्वाःया हाकुबहाः खनेदु । ने.सं.३२७ तक गंबहाः नं कचा बहाःकथं खनेदु । ने.सं.७०१ या केरालप्तेय्‌ च्वयातःगु अभिलेखय्‌ ध्वाखा बाहार धकाः नां न्ह्यथनातल । अथेहे थ्व बहाःयात संस्कृत नाम्हं उल्लेख यानातःगु ने.सं.७७७ या अभिलेखय्‌ खनेदु ।

ने.सं.७७७ पाखे ध्वाखाबहाःया सर्वसंघ दुजः श्री ज्ञानज्योति,वयाकाय्‌ गुणज्योति,छय्‌ धनसिं व छुइ पलिखदेव व मेपिं परिवारजनपाखें घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु सम्यक दान याःगु खः । उबलय्‌ जुजु प्रतापमल्ल,७५०० बाँडात व थीथी द्यःपिं बिज्याःगु धयातल । लिपा ने.सं.८१२ फागुन शुक्ल अष्टमीकुन्हु परिखदेव व वया परिवारजनपाखें थः अजा गुणज्योतिं दयेकातःगु सुवर्ण चैत्य भराडया गजू जीर्ण जूगुलिं थनेपुइँया आचार्य संघयात निमन्त्रणायासें संघ पूजा यानाः पलिस्था याःगु धयातल । नापं अक्षोभ्य बुद्धया क्वसं वज्रसत्व,प्रज्ञापारमिता व ल्वहंया चैत्य पलिस्थायाःगु खः । थ्वहे दिनय्‌ आगमय्‌ तोरं,पंचख्वाःझ्याः नं पलिस्था याःगु उल्लेख दु । थ्व इलय्‌ येँय्‌ भूपालेन्द्र मल्लं शासन याना वयाच्वंगु खः । थ्व विहारय्‌ सुथय्‌ बहनी क्वाःपाःद्यःयात पुजा यायेमाः । गुंला लच्छियंक थँबहिया बिक्रमशील महाविहारय्‌ च्वंगु लुँ आखलं च्वयातःगु प्रज्ञापारमिता थ्व विहारया बज्राचार्यपिं वनाः ब्वं वनेगु चलन दु । अथेहे थन थीथी गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।