नेपाल मण्डलय् जुइगु थीथी खः जात्रा मध्ये बखुंमदः जात्रा नं छगू महत्वपूर्ण जात्रा खः । नेपाल मण्डलया दक्षिण पश्चिमय् लाःगु बःखु खुसिया लिक्क विष्णुदेवीयाथाय् बखुंमदः जात्राया मू जात्रा जुइ । थ्व हे इलय् किपू लागाया न्हय्गू गामय् नं जात्रा जुइगुलिं थ्व जात्रायात न्हय्गां जात्रा नं धायेगु याः । थ्व जात्राया इलय् न्हय्गुलिं गामं बःखुइ विष्णुदेवीयाथाय् पुजा वइसा प्यंगू गांया द्यःखः नं थन हयेगु याइ ।
न्हय्गां जात्राबलय् किपू, पांगा, नगां, ब्वसिगां, सतुंगः, मच्छेगां व ल्ह्वंखाय् इन्द्रायणी, विष्णुदेवी, बालकुमारी व भैरवया खः जात्रा जुइ । थ्व जात्राबलय् किपुली इन्द्रायणीया जात्रा जुइसा पांगाय् विष्णुदेवी व बालकुमारीया जात्रा जुइ । अथे हे मच्छेगां व सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । नगामय् बालकुमारीया जात्रा जुइसा बोसिगां व ल्ह्वंखाय् भैरवया जात्रा जुइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् मूजात्रा मार्गशुक्ल अष्टमी (बखुमदः अष्टमी) निसें दशमी तक न्ह्याइ । जात्राया झ्वलय् सतुंगः, मच्छेगां, ल्ह्वंखा व बोसिगांया विष्णुदेवी व भैलःद्यःयात बःखुइ हयेगु चलन दुसा किपूया इन्द्रायणी, पांगाया विष्णुदेवी व बालकुमारी व नगांया बालकुमारी द्यः धाःसा थःथःगु थासय् जक जात्रा याइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुइगु बःखु, दिप व इन्द्रायणी द्यःयाथाय् जुइगु होमयात नं महत्वपूर्ण रुपं कयातःगु दु । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् न्हय्गांमितय् तःजिक नखः नं हनी । थ्व झ्वलय् थ्वँ थुइगु, छ्वय्लाभू, छेँय् पाहां ब्वनाः भ्वय् नकेगु, सनाःगुथिया दँपुजा, गुथिया पाः हिलेगु, द्यःपाः हिलेगु ज्या नं जुइ । अथे हे थ्व हे जात्राया झ्वलय् इन्द्रायणीया लिक्क लाखेपाः च्वनेगु ज्या नं जुइ । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग हयेमाःगु चलन नं दु ।
येँया लिच्छविकालीन मू बौद्ध विहारमध्येया छगू लगंबहाः अर्थात् कीर्तिपुण्य महाविहारया नां क्वकयाः लगंबहाःया हे पश्चिमय् पलिस्था यानातःगु बही खःया नां नं कीर्तिपुण्य महाविहार खः । चलनचल्ती भासं थ्वयात न्हाय्कं बही धयावयाच्वंगु दु । थ्व बहिलय्् दुहां वनेवं खवपाखें महांकाःद्यः व हनुमान पलिस्था यानातःगु दु । न्ह्यःनेसं काउलीया म्हय् ल्वहंया थामय् मञ्जुश्री विराजमान याकातःगु दु । बहीया क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः दु ।
दकलय् क्वय् क्वाःपाःद्यःया रुपय् विश्वभूकरण मुद्राय् दनाच्वंम्ह पश्चिमाभिमुख लोकेश्वर खः । मू लुखाया जवंखवं थीथी शिलापत्र, लुखा क्वसं जज्ञमन्दः गाः, न्ह्यःनेसं जवंखवं धलौटया सिंह निम्ह दु । तोरणय् तिथिमिति तया मतःसां थ्व कलात्मक दु । दथुइ लाक्क दना च्वंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर, वया च्वसं अमिताभ, हाकनं वया च्वसं वैरोचन दु । स्वम्हेसितं बोधिसत्व व तान्त्रिक सिद्धा वा द्यःपिंसं छचालिं चाःउकातःगु दु । थ्व तोरं १००–१५० दँ पुलांगु अनुमान दु ।
मातं तलाय् पसुकाझ्याः, जवंखवं याकःझ्याः, च्वतय् गाःझ्याः, जवंखवं याकझ्याः अले सिजःपौ तयाः च्वय् बुर्जा पिकयाः गजू तयातःगु खनेदु । क्वाःपाःद्यया न्ह्यःने मन्दःपाः, चीग्वःगु चिभाः, च्याह पलेहया चाकलाःगु मन्दःपाः व छुं गाः दु । नापं स्वयम्भूया प्रतीककथं तुयू चिभाः व वया क्वसं पूर्वपाखे लुकुमाःद्यः नं दु । बहीया लाक्क पंचबुद्धया तग्वःगु चिभाः दु, गुकी बिराजमान बुद्धपिंत म्ह्यय्खा, गरुड, किसि, सलया आशनय् तयातल ।
थ्व चिभाःयात इलां व छत्रं कुइकातःगु दु । थ्व बहीया कुलपुत्रपिं थौकन्हय् नःबहीया संघय् दुतिनाच्वंगु खनेदु । थ्व बहिली सुथय् व बहनी बापाः यायेमाः । थ्व विहारया संघया आगंद्यः सक्वया बज्रयोगिनी खः । सन् १८८८ (वब.सं.१९४४) पाखे थ्व बहीया क्वाःपाःछेँ दयेकूगु अनुमान दु । ने.सं. १००८ पाखे बहीया व्यवस्थापन यायेत गुथि दयेकाः नीन्यापि जग्गा तयाथकूगु खः, आः व फुक्क मदया वनेधुंकूगु अवस्था दु ।
यल महापालं दक्षिणपाखे लँसिथय् च्वंगु बहीयात न्हाय्कंबही (सुरश्चन्द्र महाविहार) खः । लाय्ब्वय् ल्वहँतं सियातःगु दु । बहिलिइ दुहां वनेगु मूलुखाया जवंखवं निम्ह सिंह दु, अले लुखा फुसय् त्रिरत्नया मूर्ति दु । दुने छेलिइ भजन यायेगु थाय् दयेकातःगु दु । बही दुने न्ह्यःनेसं बहीदेगः दु । कलात्मक लुखाया जवय् व खवय् छज्वः सिंह व छज्वः ध्वाँय् दु । अनसं भिक्षुपिं सारिपुत्र व मौदगल्यायनया नं मूर्ति दु । लुखा फुसय् पञ्चबुद्ध व वयां च्वय् अभिताभ बुद्धया मूर्ति दु ।
अथे हे च्वसं हानं अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति दुगु तोरण दु । आः न्ह्यःने पाखे टायलं सियातःगु दु । अथे हे थन नं मेमेगु बहिलिइ थें देगः चाःहिलेत लँ त्वःतातःगु दु । देगः छतँ जक जूसां पल्लिया च्वय् देगःचा तयाः कलात्मक पुल थकयातःगु दु । देगःया न्ह्यःनेसं धर्मधातुसहितया चैत्य दुसा खवपाखे अमोघपास लोकेश्वरया मूर्ति दु ।
यलया मू बही मध्ये छगू थ्व बहीया निर्माण गबलय् जुल धइगु ऐतिहासिक प्रमाण खनेमदु । अथेसां थुकियात स्थानीय मनूतय्सं १४००दँ पुलांगु धायेगु याः । अन च्वंगु महांकालया अभिलेखय् ने.सं. ६०७ उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।
न्हाय्कंबहिलिइ पञ्चस्थविर आजुपिनिगु व्यवस्था कथं थीथी धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्यानाच्वंगु दु । थन संघ दुजःतय्सं बन्दे लुइगु, द्यःपाः च्वनेगु, नित्यपुजा यायेगु, नायः लुइगु, थपाः त्वयेगु आदि ज्या यानाच्वंगु दु । थनया कवःतय्सं थीथी ज्याया जिम्मेवारी कायेगु याइ ।
अथे हे थनया संघं मेमेगु पुजा आदि ज्या यायेत बूबहाःया गुरुजुपिंपाखें नं ग्वाहालि कायेगु यानाच्वंगु दु । थन दँय्दसं कार्तिककृष्ण अष्टमीकुन्हु चैत्य बुसाधं, न्हवं पुन्हिकुन्हु भण्डार पाः पुलेगु, आश्विनकृष्ण तृतियाकुन्हु वसुन्धारा व्रत दंकेगु, श्रावणकृष्ण अष्टमीकुन्हु महांकाःद्यःया बुसाधं यायेगु, जेष्ठकृष्ण अष्टमीकुन्हु धर्मधातु बुसाधं यायेगु, भाद्रकृष्ण अष्टमीकुन्हु पञ्चदान न्यायेकेगु अले फाल्गुण पूर्णिमाकुन्हु सँदेपुजा न्यायेकेगु यानावयाच्वंगु दु ।
गुणवाक्य विहारया भचा उत्तरय् पाचोया लं खनेदुगु चीधंगु बहाः हे हेरसुवर्ण विहार खः । विहारया क्वाःपाःछेँया खवय् च्वंगु ने.सं. ९८३ या ल्वहंपतिइ चपाचो दथुइ बहालया दानपति चतुरवीरं थुगु विहार स्थापना याःगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगुलिं थुगु बहाः थिमिया दकलय् न्हूगु बहाः खः धायेफु । उकिं हेरसुवर्ण विहारयात न्हूबहाः धायेगु याना वयाच्वंगु खः ।
भौतिक संरचना प्रायः नष्ट जुयधुंकूगु थुगु बहाःया दथुइ जलहरि सहितया प्रस्तर चैत्य दु । पश्चिम पाखेया क्वाःपाः छेँय् दुने पूर्वाभिमुख पदमपाणी लोकेश्वर (बोधिसत्व)या न्हू मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । क्वाःपाः छेँया जःखःया फुक्कं लागा मेमेगु जातिं छ्यला वयाच्वंगु दु । विहारय् दयेमाःगु, जुइमाःगु छुं हे ज्या जूगु खनेमदु ।