नालाया पुलांगु नां नागरीपुर खः । नेवाःतय्गु बस्ती दुगु नालाय् करुणामयया जात्राया नापनापं महालक्ष्मीया नं दँयदसं तःजिक जात्रा यायेगु चलन दु । थुम्ह महालक्ष्मी द्यःया थःगु हे देगः धाःसा मदु । महालक्ष्मीया जात्राया बारे दुगु किंवदन्ती कथं परापूर्वकालय् नाला देशय् हिदुम्ब नांया राक्षस छम्ह दुगु जुयाच्वन । उम्ह राक्षसं अन साप हे दुःख बियाः मनूत स्याना नयेगु यानाच्वन । उम्ह राक्षसपाखें मुक्त जुइत सकल नालावासीया सल्लाहकथं न्हि छखा छेँपाखें छम्ह मनू वयागु आहारा जुइगु क्वःछित । उकथं न्हिन्हि हासाय् जा तयाः राक्षस च्वनाच्वनीगु थास दुम्ब खुसिइ वनाः आहारा जू वनीगु जुयाच्वन ।
थुकथं जुजुं हे छन्हु प्यम्ह जक परिवार दुगु छेँया राक्षसया आहारा जुइगु पाः वल । इमि दथुइ सकलें थः हे वने धकाः सल्लाह साहुति जुयाच्वंगु बखतय् इमिगु छेँय् बासं च्वंवम्ह छम्ह कन्या मिसां उमिगु खँ न्यनाच्वन । परिवार दथुइ थवंथवय् अतिकं मतिना दुगु तायेकाः राक्षसया आहारा जुइत जि हे वने धकाः धाल । सकलें परिवारं मज्यू धाःसां वयागु धिपिं यानाः छेँजःपिन्सं अनुमति बिल । आहारा जुइत वंम्ह कन्या मिसां राक्षसयात स्यानाः महादेव खुसि अर्थात दुम्ब खुसिइ सिथय्च्वंगु तुंथिइ क्वफाना थकल । थुकथं राक्षसया संहार जूगु लसताय् नालावासीपिंसं महालक्ष्मी द्यःया जात्रा यायेगु परम्परा न्ह्याकल । थुगु जात्रा दँय्दसं बैशाख शुक्ल दुतियानिसें पञ्चमी प्यन्हु न्याकेगु चलन जुल ।

महालक्ष्मी द्यःया खः जात्रा ः
न्हापांगु दिं कुन्हु द्यःयात द्यःछेँय् पित हयाः इपा त्वाःया लक्ष्मी पाटिइ विराजमान याइ । सकलें नालावासीपिन्सं पुजाआजा याइ । व हे दिं कुन्हु न्हिनय् महालक्ष्मी द्यःयात खतय् तयाः इपा त्वालं लागन त्वाः, पोडेत्वाः जुयाः दुम्ब खुसि थ्यंकाः पुजा फयेगु ज्या जुइ । अन पुजा फये सिधयेकाः जात्रा यानाः लागन त्वाःया भगवतीद्यःया न्ह्यःने च्वंगु सोह्रखुट्टे पाटिइ विराजमान याकाः न्हापागु दिंया जात्रा क्वचायेकी ।
महालक्ष्मी द्यःया इही
बैशाख शुक्ल तृतीयाया दिं कुन्हु महालक्ष्मी द्यःयात इही याइ । थ्व दिं कुन्हु महालक्ष्मी द्यःया नापनापं थाय्थासं वइपिं भक्तजनया मिसामस्तय्त नं इही यायेत हइ । इही ज्या क्वचायेवं महालक्ष्मी द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ ।
महालक्ष्मीया सिन्दुर जात्रा
बैशाख शुक्ल चतुर्थीया दिं कुन्हु महालक्ष्मीया सिन्दुर जात्रा जुइ । थ्व दिं कुन्हु दयेकातःगु खतय् महालक्ष्मी द्यः विराजमान याकाः धुमधामं अबिर ह्वलाः जात्रा याइ । थ्व दिं कुन्हु महालक्ष्मीया नापनापं महाद्यः व नारायणीया नं जात्रा याइ ।
द्यः खः ल्वाकेगु
बैशाख शुक्ल पञ्चमी अर्थात जात्राया लिपांगु दिं कुन्हु द्यःखः ल्वाकेगु धकाः महालक्ष्मी, महाद्यः व नारायणीया खःयात थवंथवय् थिइकाः भागियाकाः द्यः छेँय् हे लित हयाः जात्रा क्वचायेकी ।

नालाभगवती देगः
नालाय्‌ स्वनिगःया नांजाःपिं प्यम्ह भगवती मध्ये छम्ह नाला भगवती दु । थुम्ह भगवतीयात नाला उग्रचण्डी भगवती नं धायेगु याः । थुगु देगःया विशेषता यलया हरिसिद्धि भगवानीया थें प्यतँपौ दु । नालाया लगं त्वालय्‌ प्यागोडा शैलीया धातुया प्यतँ जाःगु पौ दुगु कलात्मक देगलय्‌ झिंच्याका ल्हातय्‌ थीथी शस्त्र अस्त्र ज्वनाः महिषासुर दैत्ययात स्यानाच्वंम्ह भगवती बिज्यानाच्वंगु दु । छकुत्या हाकःम्ह ल्वहंयाम्ह भगवतीं दक्षिण स्वयाच्वंगु दु । लिच्छविकालीन द्यःकथं कयातःम्ह थ्व द्यःया न्ह्यःने तग्वःगु सिजःया पात्र (पाता ख्वला), द्यःया जवय्‌ अंगलय्‌ पञ्चगौमाता, हैमाद्यः, भिंद्यः, गणेद्यः, खवय्‌ नासःद्यः, सूर्यनारायण, कुमारी ससुद्यः दु ।
अथे हे देगःया दुने मूध्वाखा च्वसं नरसिंह व भगवती, जवय्‌ ध्वाका च्वय्‌ लक्ष्मी व गणेद्य? ल्यूने भगवती च्वयातःगु दुसा द्यःया जवंखवं धातुया सिंह, धातुया तोरणय्‌ भैलःद्यः, भगवती व कुमारी द्यःया मूर्ति दु । द्यःया देपा कुंचाय्‌ नारायणद्यः नं दु । देगः न्ह्यःने धातुया मन्दःपाः भैलःद्यः कथं दु । थन देगः दुने ने.सं.. ८७१ या जुजु रणजित मल्लया सिजःपौ, जगतप्रकाश मल्लया ने.सं. ७६७, ७७१ व ७९७ या प्रचलित नेपाल लिपिं च्वयातःगु सिजःपौ तानातःगु दु । देगः न्ह्यःने स्वंगः ल्वहं थामय्‌ द्यःया बाहां धातुया सिंह, देगः, जवय्‌ खवय्‌ तःधिकःपिं ल्वहंया तःधिकःपिं सिंह, थामय्‌ गं चिनातःगु दु । स्वदुवाः लुखा च्वय्‌ स्वंगू धातुया तोरणय्‌ काली, भगवती व कुमारी द्यः दु । देगःया जवय्‌ खवय्‌ व ल्यूने तिकिझ्याः लिसें चाकःमतं चाःहीकातःगु दु । देगलय्‌ लुँ गजू त्रिशूल व पताः छानाः त्वानाःसिँइ भैलःद्यः व अष्टमातृका गण कियातःगु दु । ध्वाकाय्‌ ने.सं. ८७४ या ल्वहंपौ नं दु ।
वि.सं. १६७७ य्‌ जुजु जगतप्रकाश मल्लं वि.सं. १६९७ य्‌ सुरु यानाः वि.सं. १७०३ य्‌ पूवंकूगु खः । अथे हे थुगु देगःया न्हापांगु पौ ख्वपया जुजु निगूगु व स्वंगूगु पौ यलया जुजु व प्यंगूगु पौ स्थानीय जनतां दयेकूगुलिं प्यतँपौ जूगु धाइ । किंवदन्ती कथं सत्ययुगया नगिरीपुर कथं नांजाःगु देशय्‌ दीर्घरथ जुजु पापी जूगुलिं १२ दँ तक वा मवःगुलिं लानी सुधर्मादेवीं सलया रुप कयाः जुजुयात पुण्यमाता तीर्थय्‌ यंकाः त्वःताःबियाः अप्सरातलिसे करुणामयया धलं दंकूगुलिं स्वर्गया जुजु इन्द्र ल्वाःवःगुलिं भगवतीया रुप कयाः ल्वानाः त्याकाः भगवती जुयाच्वन धाइ । थन यःमरि पुन्हि, सकिमिला पुन्हि, येँयाः पुन्हि, अक्षयतृतीयाकुन्हु विशेष पुजा जुइसा मोहनिबलय्‌ द्यःया खः जात्रा याइ ।

नाला करुणामय सृष्टिकान्ता लोकेश्वरया देगः
काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाया नालाय्‌ स्वनिगःया नांजाःपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये नाला करुणामय पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ बिज्यानाच्वंगु दु । थुम्ह करुणामययात सृष्टिकर्ता लोकेश्वर, सृष्टिकान्त लोकेश्वर, सृष्टिकान्ता लोकेश्वर, पद्मपाणी लोकेश्वर, नाला करुणामय नं धायेगु याः । पूर्वाभिमुख स्वतँजाःगु धातुया पौ प्यकुं लानाः ताःहाकःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ छहाकः दथुइ सिँया बार्दली (नितँय्‌) दुगु चिग्वःगु धातुया छतँ पौ चिनाः जवंखवं लुँया ध्वाँय्‌ व गजूलिसे धातुया पताः छानातःगुलिं देगः अति हिसि दु । अथे हे तुं देगः जवंखवं ल्वहंया सिंह, थहां वनेत ल्वहंया त्वाथः, लुँ सियातःगु निपु ध्वाँय्‌ दु । धातुया तोरणय्‌ लुँ सियातःपिं दथुइ करुणामय जवंखवं बोधिसत्व व लोकेश्वर, सिँया त्वानाःसिँ नं दु । दुने देगलय्‌ १०८ म्ह लोकेश्वर, देगः छचाःखेरं माने व चाकःमत च्याकेगु लीया पाल्चा दु । देगः क्वसं तग्वःगु गं चिनातःगु न्ह्यःने तुयुगु चीभाः दु । थुगु कलात्मक देगः दुने छकुत्या धिकःम्ह तुयू ख्वाःम्ह करुणामय नं पलेस्वां ज्वनाः वरद मुद्राय्‌ पलेस्वानय्‌ दनाबिज्यानाच्वंगु दु । थ्वया न्ह्यःने पुखुलिइ न्हवंमन्दः नं दु । थुम्ह करुणामययात दँय्‌दसं चिल्लागा पारुकुन्हु धलिं लुयाः चिल्लागा दुतियाकुन्हु लंपुं छाइ । तृतीयाकुन्हु दशकर्म खंकाः द्यःयात जात्रा याइ । थुम्ह करुणामय बुंगय्‌ च्वंम्ह खुयाः उत्तर यंकेत्यंबलय्‌ थन थ्यंबलय्‌ ग्वःफय्‌, वा वयाः लः बाःवःगुलिं पुण्यमाता खुसिइ वांछ्वयाथकूबलय्‌ द्यवं म्हगसय्‌ म्हंकःवःगुलिं थकयाः थन थापना याःगु धाइ । वंशावलीइ च्वयातःकथं सत्ययुगय्‌ नगिरीपुरय्‌ राज्य यानाच्वंम्ह दीर्घरथ जुजु पापी जूगुलिं १२ दँ तक वा मवल । उबलय्‌ सुधर्मादेवी लानीं जुजुयात अष्टमी व्रत व अमोघपाश लोकेश्वरया नां कायेकेब्यूगुलिं सकसिगुं उद्धार जुल ।
अथेहे कलियुगय्‌ सृष्टिकान्त लोकेश्वर खुयायंकूबलय्‌ ज्वना वने मफयेवं पुण्यमाता खुसिइ त्वःताथल । उबलय्‌ छम्ह द्यःलाया म्हगसय्‌ म्हंकःवःगुलिं उम्ह द्यःलां पँथं वालाः जालं क्यंकाः द्यःयात लाना हल, अले देगः दयेकाः थापना यात । संसारया सृष्टि यानाबिज्याःम्ह लोकेश्वर जूगुलिं सृष्टिकान्ता लोकेश्वर धाःगु खः । थुम्ह द्यःयात किराँतकालीन द्यः नं धायेगु याः । थ्व द्यःयात बौद्ध, हिन्दू, नाथ सकसिनं उतिकं श्रद्धा तयाः हनावयाच्वंगु दु ।

ख्वप भार्वाचो ध्वाखाया पूर्व दिशाया तँ (पाःचाः) क्वय्‌या तेखाचो त्वाः अले वंशगोपाल ताहाफल्चाया झिपलःति पश्चिमया लँ सिथय्‌या विहार हे जेतवर्ण महाविहार खः । क्वःनेया निवाः शाक्यतय्‌ बसोबास दयाच्वंगु व निवाः शाक्यतय्‌ चूडाकर्म याइगु बहाः जूगुलिं जेतवर्ण महाविहारयात निवाः बहाः धकाः नं म्हसीका वयाच्वंगु दु । विहार गुबलय्‌ दयेकल धयागु दसि प्रमाण छुं मदु । तर थन च्वंपिं शाक्य संघया दुजःतय्‌सं थःपिंत गुण सिंह देवया सन्तान खः धकाः धया वयाच्वंगु दु । अध्ययन क्रमय्‌ ने.सं. ७१४ लिपा यलया इतिल्हनेय्‌ च्वंम्ह गुणसिंह बुद्धाचार्य ख्वपया गःछेँ त्वालय्‌ च्वनाः ने.सं. ७३१ य्‌ क्वाठण्डौया प्रसन्नशील महाविहारया लिबिछेँया लिक्क च्वंगु छेँ न्यानाः च्वंवःगु खः ।

जुजु जगज्योति मल्ल देवं क्वाठण्डौया गुणसिंह बुद्धाचार्ययात कुथुबहीया बछि अधिकार ब्यूगु जुल । थुकथं कुथुबहीया प्रतिस्थापित गुणसिंह देवं ने.सं. ७५१, ७५२ व ७५४ पाखे जेतवर्ण महाविहारया परिसरया छेँ बुँ न्यानाकाःगु ताडपत्रय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । लिपा व हे गुणसिंह बुद्धाचार्य देवं ने.सं. ७५१ लिपा जेतवर्ण महाविहार निर्माण याःगु अनुमान यायेफु । अथे हे बहाःया क्वाःपाःद्यःया खवय्‌ च्वंगु ताम्रपत्रय्‌ जुजु रणजित मल्ल्या इलय्‌ लुँध्वाखा दयेकूपिं गुणाकर (ने.सं. ८७१) छाःगु उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जेतवर्ण महाविहार जुजु रणजित मल्लकाल न्ह्यः हे दयेधुंकूगु पुष्टि नं जू । न्यनेदु कथं गुणाकर देवपिंसं थुगु विहारय्‌ च्वनाः नमुना लुँध्वाखा दयेकाःलि व हे अनुसार लुँध्वाखा दयेकूगु जुल । अथे हे थनया संघं लुँध्वाखायात हे विश्वकर्मा द्यः नालाः पुजाकर्म याना वयाच्वंगुलिं नं जेतवर्ण बहाःया संघ सदस्यत हे लुँध्वाखा दयेकूपिं खः धकाः पुष्टि जू ।

जेतवर्ण महाविहार चिधं जूसां प्यखेरं निवाः शाक्यतय्‌गु हे जक बसोबास दु । विहारया दथुइ दीपमाला सहितया बज्रधातु चैत्य दु । चैत्यया पूर्व दिशाय्‌ दनाच्वंम्ह मैत्रेय बुद्धया क्वाःपाःद्यः दु । चैत्यया प्यखेरं प्यम्ह सिंह दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाय्‌ तोरण मदु तर चावलि, मकर, नाग, छेपु स्वरुपया बुट्टा अंकित जुयाच्वंगु दु । गन्धकुटीया जवय्‌ अवलोकितेश्वर करुणामय व शाक्यमुनि बुद्धया प्रतिमा दु । अथे हे गन्धकुटीया खवय्‌ पूर्व पश्चिम दिशाय्‌ दसिकथं बसुन्धरा, लोकेश्वर, अभिताभ, भैरव व क्षेत्रपाल स्थापना यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया जवंखवं निम्ह सिंह दु । विहार दुने छगः तुं दु ।

थुगु बहाःया संघया कथुबहीनाप स्वापू दु । उकिं जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय्‌ चूडाकर्म याइबलय्‌ कुथुबहीया दीपंकर बिज्याके माःगु चलन दु । जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय्‌ आगंद्यः कुथुबहिलिइ पलिस्था यानातःगुलिं यायेमाःगु पुजाकर्म बौद्ध चर्या सकतां कुथुबहिलिइ हे याना वयाच्वंगु दु ।

यलय् दथुसायाः कुन्हु मतयाःबलय् हे नेकूयाः नं जुइ । थ्वयात श्रृङभेरी जात्रा नं धाइ । नेकू पुयाः याइगु जात्रा दँय्दसं गुंलागा द्वितीयाकुन्हु जुइ । मतयाः पाःलाःगु त्वालं हे नेकूयाः न्ह्याकी । केशर पुस्तकालयया छगू वंशावलीइ नेकूजात्रा व मतयाः जुजु गुणकामदेव न्ह्यःयागु जात्रा धकाः च्वयातःगु दु ।
मेय्या नेकू पुयाः नौबाजा थानाः थीथी त्वालं दँय्दसं पालंपाः पिदनी । यलया १०गू त्वाः (१) नकबही (२) मंगः (३) चक्रबही (४) इखाछेँ (५) बुबहाः (६) हौगः (७) वकुबहाः (८) इखालखु (९) क्वाःबहाः (१०) सौगः पाखें पालंपाः पाः कयाः जात्रा न्ह्याकी ।
नेकूलिसें नौबाजा थानाः न्ह्याइगु १६ ता बाजं धाः, दमोखिं, नाय्खिं, क्वंचाखिं, मगःखिं, पय्ताखिं, धिमे, नगरा, ढोलक, मृदङ्ग, झांक्रीबाजा, ज्वःनगरा, दह, ब्यां बाजा, खंजरी कान्तां दबदब, टिकली खः । धाः व दमोखिं स्वंगलय् दथुइ भैलःद्यः जवय् व खवय् महालक्ष्मी (कुमारी) या ख्वाःपाः दइ । धाः बाजाय् छगः छगः पुधाः नायःनं ज्वनी, धाःपतिं भुस्याः नं दइ । द्यःकथं ग्वारा थानाः म्ये हाली । द्यः ल्हानाः मुक्कं ३१ पु ग्वारा थायेमाः । जुगितय्सं म्वाहालि पुइ । न्हिनसिया १२ ताः इलय् न्ह्याइगु नेकूयाः सिधइबलय् बहनी १२ ताःई नं जुइफु । दकलय् न्हापां नासःद्यःयाथाय् द्यः ल्हानाः ग्वारा थानाः अनंलि परम्परागत दबू, द्यः, दुवाः, त्वाः यानाः मुक्कं ३१ पु ग्वारा थायेमाः । ग्वसाःखलः त्वालय् थ्यनकि नेकूयाः पूवनी । मतयाः वनाः प्यन्हु दुकुन्हु पाःलाःगु त्वालं त्वाःपतिकं थान गनेद्यःयाथाय् नं थाइ । कृष्णाष्टमीकुन्हु कृष्णदेगः न्ह्यःने बाजं थानाः मेगु दँया निंतिं पाःब्वः लःल्हाइ । श्रृङ्गभेरी व्रतकथालय् शशिपतन जुजु मदयेधुंकाः लानीं विरह यानाः नेकू पुयाः चैत्यपूजा याःबलय् नेकुतिं उत्पत्ति जुयाः उद्धार जूगु बाखं दु । थथे नेकूयाःयात धायेवं देशय् शान्ति जुइ धाइ ।

आजु अजिमा
चीधिकःपिं मस्तय्‌त कुचुकुचु नकाः म्हितकेगु कासायात आजु अजिमा कासा धाइ । थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां मचा ह्ययेका च्वंम्हेस्यां थःगु ल्हाः च्वय्‌ थ्यंक यंकाः आजु अजिमा वा फसं धाःगु म्ये हाहां थःगु ल्हाःया पतिंचा वालावाला संकुसंकुं क्वत हयाः मचाया प्वाथय्‌ थन थन धाधां कुचुकुचु नकी । थथे याइबलय्‌ मचा इतिइतिं न्हिली । अले हाकनं हाकनं तःधिकःम्हेसिनं गुबलें थुखे गुबलें उखे ल्हाः यंकाः कुचुकुचु नकेत स्वयाच्वनी । मचाया धाःसा ल्हाः गन गन यंकल अन अन स्वस्वं म्ह संकुसंकुं इतिइति न्हिलाच्वनी ।

कतांमरि कासा

कापःयाम्ह कतांमरि दयेकाः निथ्वःया दथुइ छथाय्‌ मिजंम्ह व मेथाय्‌ मिसाम्ह दयेकाः इहिपा याना वा मनूतय्‌ जीवनय्‌ न्हियान्हिथं हना वयाच्वंगु गतिविधिया नक्कल यानाः म्हितीगु मिसामस्तय्‌गु छगूकथंया कासायात कतांमरि कासा धाइ । थ्व छेँदुने म्हितेगु दुकासा खः ।
कतांमरि कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां कापःया मनू थें च्वंक मिजं, मिसा व मचात दयेकी । कतांमरि दयेकीबलय्‌ गुलिसियां बांलाक दुने कपाय्‌ तयाः कापतं भुनाः छ्यनय्‌ सँ, ख्वालय्‌ मिखा, न्हाय्‌, म्हुतु नापं ल्हाःतुति तयाः दुरुस्त मनू थें च्वंक दयेकी, अले इमित ल्वयेक लं, सुरुवाः, जामा, पर्सि आदि दयेकाः पुंकी । अथे हे लासा, फांगा, फुंगा आदि दयेकाः क्वथा छाय्‌पीगु ज्या नं याइ । तर गुलिस्यां वा अप्वः यानाः मस्तय्‌ म्हितीबलय्‌ धाःसा पुलां पुलांगु कापः वा चापाः मुंकाः हयाः साधारण कथं मनू बां जक वयेक कतांमरि दयेकाः म्हिती । थथे कतांमरि म्हितीबलय्‌ मनूतय्‌ जीवनय्‌ हनावयाच्वंगु हरेक गतिविधिया नं नक्कल यानाः म्हितेगु याः । यदि तःधिकःपिं नापं म्हितल धाःसा भ्वय्‌ धकाः धाथेंया बजि व ल्वसाघासा तयाः न्हिनसिया बजि नयेगु कथं म्हितीपिं दुगु जुल । तर चीधिकःपिं मस्त जक म्हितल धाःसा हरेक ज्याखँय्‌ प्रतीकात्मक कथं जा, केँ, बजि वा भ्वय्‌ धकाः भ्वय्‌ कासाय्‌ थें तुं चा फि, अप्पा, घाँय्‌, सिमाया हः, लासा, फांगा धकाः अप्पा, ल्वहं वा काल्पनिक वस्तु तयाः म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ म्हितूपिं तःधिकःपिं वा चीधिकःपिं मस्तय्‌ हे छाय्‌ मजुइमा दक्वस्यां तसकं न्ह्यइपुसे च्वनाः न्हि वंगु हे मचाया च्वने यः ।

कथि कासा
दुमया कथिइ दायाः दाःम्हेसित दुमं लिनाः म्हितीगु कासायात कथि कासा धाइ । थ्व कासा छें पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्वसिनं थःथःगु कथि ज्वनाः बँय्‌ तयातःगु दुमया कथिया छचाःलं च्वनी । कासा न्ह्यायेकथं इपिं मध्ये छम्हसिनं दुमया कथि दायाः बिसिउँ वनी । दुमं वयात ल्यू वनी । वयात ल्यू वंतले मेम्हेसिनं व कथियात थःगु कथिं तुयाः वांछ्वइ । अले दुमं न्हापाम्हेसित धाःसा थी मंत । थथे यानाः गुबलें वं गुबलें वं कथि तुतुतुयाः
वांछ्वया च्वनी । यदि कथि तुयाः मेपिंसं थी मलाक दुमं वयात थिल धाःसा व दुम जुइ ।

कपर्दी कासा

तःधंगु लागाया दथुइ चिं तयाः निथ्वः मस्त वा मनूत थःथःगु लागाय्‌ च्वनाः पालंपाः छगू लागाया मनू मेगु लागाय्‌ वनाः तुतुतुतु हालाः थियाः थःगु लागाय्‌ लिहां वयाः म्हितीगु कासायात कपर्दी कासा धाइ । थ्व कासा छेँपिने चकंगु थाय्‌ वा ख्यलय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थुकी निथ्वलय्‌ नं उति उति हे मनूत च्वनाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां ख्यलय्‌ प्यखेरं चिं तइ । अले लागा दथुइ नं ब्यापाखें चिं सालाहइ । थ्व चिंयात बछि धाइ । अनंलि म्हितीपिं मनूत नं निखेरं उतिग्यंक न्हय्‌म्ह न्हय्‌म्ह वा खुम्ह खुम्ह यानाः थःथःगु लागाय्‌ च्वनी । अनंलि कासा म्हितीबलय्‌ पालंपाः यानाः छगू लागापाखे च्वंपिं मध्ये छम्ह मेगु लागाय्‌ वनाः अन च्वंपिं छम्हेसित थियाः हाकनं थःगु हे लागाय्‌ बिसिउँ वइ । थथे मेगु लागाय्‌ च्वंपिंसं वयात ज्वनेफत व बिसिउँ वये मफुत धाःसा व सी । तर वं थियाः बिसिउँ वयेफत धाःसा थीकूम्ह सी । सीम्ह न्ह्याम्ह जूसां व हाकनं कासा म्हिते दइमखुत । व कासां पिहां हे वनेमालीगु जुइ । थथे यानाः इपिं सकस्यां पालंपाः यानाः थुखें उखे, उखें थुखे थ्यू जुइ । थथे थ्यू वनीबलय्‌ तुतुतुतु हालाः तुं च्वनेमाः । थ्यू वनीबलय्‌ उखे च्वंपिंसं ज्वनातल धाःसा जबर्जस्ति बल यानाः बछि चिन्हय्‌ थी फुसा व सीमखु, तर वयात ज्वंपिं दक्वं सी । अथे हे सुं नं मनूत मेगु लागाय्‌ वनाः थी हे माः वा ज्वंके हे माः धयागु मदु । थीगु आँट मदुसा अथें नं लिहां वयेज्यू । थज्याःगु इलय्‌ मेगु लागाया मनुखं आकाझाकां हे थ्यू वयेयः । थथे यानाः म्हितीबलय्‌ म्हितुम्हितुं गुखे च्वंपिं मनूत दक्वं न्हापां सी, इपिं बुइ ।

कसिमला पाँय्‌
दथुइ लँ छुनाः जःखः कासामित च्वनाः पाँय्‌ ह्वानाः गट्टा म्हितीगुयात कसिमला पाँय्‌ धाइ । कसिमला पाँय्‌यात कसिपाँय्‌ नं धाः । थ्व कासा ख्वपया मौलिक वा परम्परागत कासा खः । कसिमला पाँय्‌ न्हापा मिजंत जक म्हितीगु खः । थौंकन्हय्‌ धाःसा मिसात नं म्हितू । छेँया पिने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ निम्ह कासामि दःसा गाः ।
थ्व कासाय्‌ कासामित निम्ह बोर्डया इताथिता च्वनी । लाय्‌गः इनाकाइ । निम्हेस्यां थःथःगु गट्टि थःपिनि पाखे छसिकथं तयाहइ । अले इपिं मध्ये छम्हेस्यां प्यकू पाँय्‌ कयाः कसि कसि धकाः हाहां ह्वाइ । कसि वल धाःसा वया गट्टि बोर्डय्‌ जवपाखें दुहांवनी । हाकनं लिसा कयाः ह्वाइ । यदि द्वाक, सुद्घि, पी, ङा आदि वल धाःसा व हे ल्याःकथं ल्याःखाखां तयायंकी । थथे मेमेगु ल्याः वल धाःसा लिसा कयाः ह्वायेमदु । गट्टि ततं वनीबलय्‌ छम्हेसिया तयातःगु गट्टि दुथाय्‌ मेम्हेसिगु गट्टि लात धाःसा वं न्हापांम्हेसिया गट्टि नइ । लाय्‌गलय्‌ च्वंगु गट्टि धाःसा नइमखु । तर छम्हेस्यां कयातःगु
लाय्‌गलय्‌ मेम्हेस्यां गट्टि तयेमदु । गट्टि न्ह्याःवनीबलय्‌ थःगु थासं पिहांवयाः मलाय्‌ दुहांवनी अनं पिहां वयाः मेम्ह कासामिया गट्टि गन गन दु अन ननं वनी । थथे कासामि निम्हेसिया पालंपा ह्वानाः म्हिती । थःगु गट्टि सुरक्षित यानाः मेम्हेसिया दक्वं नल धाःसा गुलमसी ल्याः बी । गट्टि फूम्ह बुइ, ल्यं दुम्ह त्याइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं बौद्घिक खुराक बी । अथे हे थ्व कासां सेनाया दथुइ ल्वापु जुइबलय्‌ गथे यानाः थः बचे जुयाः दुश्मनया सेनायात स्याये फइ धयागु ज्ञान दइ ।

कसिमला : कसिमला धयागु थ्व कासा म्हितेत दयेकीगु बोर्डया नां खः । थ्व बोर्ड चीहाकलं म्हितल धाःसा झिंन्हय्‌कू क्वथा दयेकी, ताःहाकः वा यक्व ई कयाः म्हितेगु जुलधाःसा व स्वयां अप्वः नीन्याकू तक क्वथा दयेकाः म्हिती । पाँय्‌ ह्वाइबलय्‌ स्वंगू भ्वपुलाः छगू द्यःने लात धाःसा व कसि जुइ । थुकिया ल्याः एक जुइ । पाँय्‌ निगू भ्वपुलाःनिगू द्यःने लात धाःसा व द्वाक (दुई)जुइ । स्वंगू द्यःने लात धाःसा सुद्घि (तीन) जुइ । प्यंगुलिं द्यःने लात धाःसा पी वा च्या (चार) जुइ । प्यंगुलिं भ्वपुल धाःसा ङा (पाँच) जुइ ।

मला : मला धयागु गल्ली खः । थ्व कसिमला कासाया बोर्डया दथुइच्वंगु ब्व वा लँपु खः ।

पाँय्‌ : पाँय्‌ न्हाय्‌पंकथि वा पंकथियात कुचाथलाः बाफल यानाः ह्वायेत दय्‌कीगु छगू ज्वलं खः ।

लाय्‌ग वा भोङ्ग : दकलय्‌ न्हापांगु क्वथाय्‌ वयां लिपा न्याकूगु क्वथाय्‌ व अनं लिपाया हरेक प्यकूगु प्यकूगु क्वथा छकुतिं बेक्वयेक वा क्रस चिं तइ । थुकियात लाय्‌ग वा भोङ्ग धाइ । थुकी लाःगु गट्टि नयेमदु ।

बाफला : ग्वल्लाःगु त्याःचिंगु कथियात दथुइ फायाः छखे ग्वल्लाक व मेखे फाला कथं खने दयेक बछि यानातःगु, छफलाया बछि बाफला जुइ ।

गुलमसी : थःगु गट्टि सुरक्षित यानाः मेम्हेसिया दक्वं नल धाःसा वयात दुगंछि ल्याः बीगुयात गुलमसी धाइ ।

कानाकाना पिच्चा
मिखाय्‌ कापः चिनांतःम्ह दुमं मेपिं पासापिन्त थियाः म्हितीगु कासायात कानाकाना पिच्चा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यू । छेँय दुने म्हितेबलय्‌ भचा तकूगु क्वथाय्‌ म्हिती धाःसा छेँय्‌ पिने — चुक, दबू, ख्यः आदि थासय्‌ म्हिती । थाय्‌ तःकू जुल धाःसा सीमित लागाय्‌ चिं तयाः थिक्क जक थाय्‌ कयाः म्हिती । थ्व कासा मिसामस्त मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः । बाःह्राः क्वथाय्‌ म्हितीबलय्‌ धाःसा मिसामस्त जक म्हिती ।
थ्व कासा न्याम्ह, खुम्ह वा छपुचः पासापिं मुनाः म्हिती । पासापिं मध्ये छम्ह दुम ल्यइ । दुमयात मिखां खनेमदयेक कापः वा रुमालं चिकाबी । कापः चिके धुंकाः मिखां खने दु ला कि मदु धकाः परीक्षण यानाः स्वइ । मिखां खनेमदु धकाः पक्का जुलकि वयात छथु चाःहीकाः त्वःताबी । अले मेपिं पासापिं उखेंथुखें बिस्युं वनी । दुमं इमित थीत ल्हाः ब्वयेकाः माः जुइ । पासापिंसं धाःसा काचाक्क वयाः दुमया लं सालाः ‘कानाकाना पिच्चा, जितः थ्यु फुच्चा’ धकाः हायेकाच्वनी । थथे म्हितुम्हितुं दुमं पासापिं मध्ये सुयातं ज्वनेफत धाःसा वयागु नां कयाः ‘पिच्चा’ धाइ अले थःगु मिखाय्‌ च्वंगु रुमाल लिकाइ । आः दुमं ज्वंम्ह मेम्ह पासा दुम जुइ । अले वयात रुमालं चिकाबी । थुकथं हे थ्व कासा न्ह्यानाच्वनी ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ । थ्व बाहेक ख्युंथाय्‌ वा थःगु मिखां मखंसां अन्दाज यानाः न्ह्याःवने फु वा फइ धयागु सन्देश बियाच्वंगु दु ।

बाःह्राः क्वथा : मिसा मस्तय्‌त थीमत्यः मजूनिबलय्‌ साइत स्वयाः वा थीमत्यः जुइकथं सुद्र्यःया जः खने मदयेक प्वाः तिनाः नापं मिजंमस्तय्‌सं खने मदयेक सुचुकातइगु क्वथायात बाःह्राः क्वथा धाइ । थज्याःगु इलय्‌ बाःह्राः क्वथाय्‌ मिसापिं पासापिं नापं थःथितिपिं वयाः थीथी कासा म्हितः वयेगु चलन दु । बाःह्राः तइबलय्‌ थीथी कासा मध्ये कानाकाना पिच्चा विशेष यानाः म्हितेगु याः ।

कुं कासा
कुं हिलाः हिलाः म्हितेगु कासायात कुंकासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यंगू कुं दुगु चुक, दबू वा चकंगु थासय्‌ थःपिंसं प्यकुं दयेक च्वयाः उकी दुने च्वनाः म्हितेगु याइ । मिजंमस्त, मिसामस्त निखलः नं म्हितेज्यूगु थ्व कासाय्‌ न्याम्ह पासापिं मुनाः म्हिती । इपिं मध्ये छम्ह दुम ल्यइ । दुम जूम्ह प्यकुलाःगु थाय्‌या दथुइ च्वनी । प्यम्ह धाःसा प्यकुंनय्‌ च्वनी । कुं दक्वयात आज्जु भाःपी । कुनय्‌ च्वंपिंसं कुनय्‌ थियाः च्वंतले दुमं थी दइमखु ।
कुंकासा म्हितीबलय्‌ कुनय्‌ च्वंपिं थुखे निम्ह उखे निम्हेस्यां ल्हाः ताःहाकः यानाः ज्वनाः वा कुं यक्व तापाःसा ल्हाः भाय्‌ भाय्‌ यानाः ‘वा नाउचा वा वा’ धकाः हाहां थःथःगु कुं हिली । थथे इमि कुं हिलीगु इलय्‌ दुम जूम्हं धाःसा खालि जूगु कुनय्‌ थः च्वंवनेत ताके यानाच्वनी । तर इमिसं ब्वाँय्‌ब्वाँय्‌ जुयाः फयांफक्व दुम जूम्हेसित कुनय्‌ थ्यंकेमबीत कुतः जुयाच्वनी । यदि दुमं कुं लाकाकायेफत धाःसा कुं मथःम्ह मेम्ह कासामि वयागु पलेसा ‘दुम’ जुइमाली । यदि प्यकुनय्‌ च्वनाच्वंपिं कासामितय्‌सं म्हतिं स्वक्वः स्वक्वः कुं हिले धुंकाः नं दुम जूम्हं कुं लाकाकाये मफुत धाःसा दुमयात सजाय बी । थथे बूम्हेसित छु सजाय बीगु धयागु खँ इमि न्हापा हे क्वःछिना तइ । गथेकि – ताः दायेगु, खौ छ्यायेगु, ध्वं हालेगु आदि ।
थ्व कासां मस्तय्‌गु शारीरिक व मनोवैज्ञानिक विकास यायेत ग्वाहालि याइ । थुकिं मस्तय्‌त मनोरञ्जन जक मखु कि ल्हाः तुतिया कसरत नं जुइगु जुल । अथे हे थुकिं छुं नं मौका वइबलय्‌ काचाक्क हे काय्‌ फयेकेमाः, नत्र सफल जुइत थाकुइ धयागु ज्ञान नं बियाच्वंगु दु ।

दुम : छुं नं कासा म्हितीबलय्‌ मेपिं कासामितय्‌त थ्यू वनेमाःम्हेसित दुम धाइ । मेपिं कासामित दक्वं म्हितेगु याइ । तर दुम मेपिं थें स्वतन्त्र जुयाः म्हिते दइमखु । वं म्हितूपिं कासामितय्‌त थी माः । यदि दुमं मेपिंत थी फत धाःसा व दुमपाखें मुक्त जुइ । थीकूम्ह दुम जुइ । आज्जुइ थियाः च्वनीबलय्‌ धाःसा दुमं थ्यूसां छुं नं जुइमखु । तर आज्जुइ थियाः मच्वनीबलय्‌ थिल धाःसा दुम स्वतन्त्र जुइ ।
ध्वं हालेगु खिचा थें च्वंपिं, सियुपिं तर न्हिप्यं चाःमतूपिं तसकं चलाखपिं जंगली पशुयात ध्वं धाइ । थुपिं हे ध्वंतय्‌सं हालीगु सःयात नक्कल यानाः हालीगु वा हायेकेगु यात ध्वं हालेगु धाइ । छुं नं कासा म्हितेबलय्‌ बूम्ह कासामियात सजाय बीत थीथी कथंया कसा यायेगु तरीका दयेकातइ । व हे तरीका मध्ये ध्वं हायेकीगु नं छगू खः । कासा सिधलकि क्वःछिना तःगुकथं ती..हू.. ती…हू… यानाः ध्वं हायेकाः कासा क्वचायेकी ।

दबू : बँ स्वयां भचा तःजाः यानाः दयेकातःगु प्यकुंलागु थाय्‌यात दबू धाइ ।

कुं : नापं लाःगु निगू दिशां वःगु च्व नापलानाच्वनीगु थाय्‌यात कुं धाइ ।

कुकुच्वने : ख्यँय्‌ छ्वये ब्याकूम्ह माखायात कुकु धाइ । कुुकुुच्वंम्ह धालकि ख्यँय्‌ थ्वयेगु ब्याकाः म्ह फुलय्‌ यानाः कुकु हालाः ख्यँय्‌ त्वपुयाच्वनीगु खः । थ्व कासाय्‌ थुकिया हे नक्कल यानाः दुमं ख्यँय्‌ त्वपुयाच्वनीगु खः । अले व हे ख्यँय्‌ खुयाः म्हितीगु खः । थम्हं त्वपुया च्वंगु ख्यँय्‌ खुयाः काःवइबलय्‌ थःगु ख्यँेयात सुरक्षित यायेगु हेतुं मेपिंत लीगु खः ।

कुलि कासा
थ्व कासा अप्वः यानाः मिले जूपिं मिसामस्त वा पासापिं जक म्हितेगु याः । सुयां नं छेँय्‌ कःनि, मुस्या, बकुलाः आदि ननं वा बजि भ्वाःतिनाः वइबलय्‌ सुं नं मिले जूपिं पासापिं नापलात धाःसा थःगु ल्हातय्‌ कुलिचा थें दयेकाः अथे धयागु पतिंचा दक्व ग्वल्लाक तइ । क्वय्‌ सिकापतिनय्‌ ह्वः मदयेक स्वाइ । अले सिन्हःपतिं निसें च्वलापतिं तक ह्वः दयेकी । उकियात बुरापतिन पनाः ग्वल्लाःगु थल दयेकी । थ्व हे ह्वतय्‌ वा कुलिचा थें च्वंगु थासय्‌ थम्हं ज्वनाः वःगु नसा वा कःनि, मुस्या जायेक तयाः थः पासायात बियाः नकीगु खः ।

फसि कसा
क्यबय्‌ ग्वाराग्वारा वा यक्व सयाच्वंगु फसि फ्वनाः छगू नाटक थें यानाः म्हितीगु कासायात फसि ग्वारा ग्वारा वा फसि कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत च्याम्ह झिम्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दुसा तस्सकं न्ह्यइपुइ । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं म्हितीगु थ्व कासाय्‌ तःधिकःपिं मस्तनिसें चीधिकःपिं मस्त नं थ्याकाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां तःधिकःपिं निम्ह वा स्वम्ह हामा ल्यइ । उकी मध्ये छम्ह अजि जुइ । मेपिं फसि फ्वं वनीपिं जुइ । कासा न्ह्याकेत चीधिकःनिसें छम्हेसिया लिउने मेम्ह मचा च्वनाः तुति निपा निखे झ्वःलंकाः फ्यतुइ । दकलय्‌ लिउने अजि च्वनी । इपिं सकसिनं न्ह्यःने च्वंपिं पासापिंत निपा ल्हाःतं कस्सिक ज्वनातइ, अले इपिं सकसिनं फसि ग्वारा ग्वारा धकाः हालाच्वनी ।
थुबलय्‌ हे मनू वयाः – अजि जितः फसि छगः ति धकाः धाःवइ । अजिं धाःसा थन च्वंगु फसि बी मखु लिउने च्वंगु क्यबय्‌ काः हुँ धाइ । वं काःवनेगु पहः याइ । अले छगू त्वहःचिनाः मदु धाइ । अजिं हाकनं दथुइ च्वंगु क्यबय्‌ काः हुँ धाइ । वं हाकनं मेगु त्वहःचिनाः कयामहसें थन च्वंगु हे ति धकाः करकर याइ । यक्व हे हासेंलि अजिं यंकि धाइ । थुलि धायेवं निम्ह जानाः दकलय्‌ न्ह्यःने च्वंम्ह मचाया ल्हाः निखें ज्वनाः सात्तुसालाः यंकी । थ्व हे तरिकां लिपा मेमेपिं दक्वसित सालाः यंकी । दकलय्‌ लिपा अजि छम्ह जक ल्यं दइ । व अजियात निम्ह जानाः लःलःयानाः ल्ह्वनाः भचा तापाक वाय्‌ यंकी । कासा क्वचाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं उगु इलय्‌ तःधिकःपिं मस्तय्‌सं चीधिकःपिं मस्तय्‌त नापं कःघानाः थःपिंलिसें म्हितकाः ह्ययेकातइगु धयागु खँ सीदु । अथे हे छुं नं वस्तु माल धाःसा दुपिंके ग्वाहालि फ्वं वनेगु चलन दुगु खँ सीदुगु जुल ।

क्वंचा कासा
क्वंचा मियाः म्हितीगु कासायात क्वंचा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां भचा तःधिकःम्ह मचां भचा चीधिकःम्ह मचायात थःगु म्हय्‌ लिउने ब्यथां ग्वतुकाः कत्ताक ज्वनी । खव ल्हाःपाखे मचाया छ्यं लाकीसा जव ल्हाःपाखे मचाया तुति लाकी । अले व मचायात क्वंचा यानाः मेपिं मनूत च्वनाच्वंथाय्‌ मी यंकी । थथे म्यू वनीथाय्‌ तःधिकःम्ह मचां क्वंचा न्याये यःला धकाः न्यनी । अन थीथी संवाद याइ ।
दकलय्‌ लिपा क्वंचा ज्वः लाकि मज्वः धकाः न्यनाः मचायात च्वंनिसें क्वय्‌ थ्यंक थियाः जाँचे यानास्वइ । अले प्यनय्‌ थ्यन कि ओहो क्वंचा ला भति भति ज्वयाच्वंगु दु । जितः मयः धाइ । मचां धाःसा खँ थुइकाः मुसुमुसु न्हिलाच्वनी । गुलिसिनं धाःसा न्याना नं बी यः ।

क्वः कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने चीधिकःमिं मस्तय्‌त म्हितकेगु द्ुकासा खः । थुकी लप्तेया क्वः दयेकेत वाउँसे च्वंगु लप्ते छपाः काइ । उकियात दथुइ भू फाइ । थथे भू फाइबलय्‌ क्वय्‌ थ्यंक फाइमखु । छगू इन्चति ल्यंकी, अले जवय्‌ च्वंगु बछि लप्तेयात खवय्‌ यंकी धाःसा खवय्‌ च्वंगु बछि लप्तेयात जवय्‌ यंकी । थथे याइबलय्‌ दथुइ लाक्क थलचा थें जूवइ । अले लिउनें थ्व निगू हःयात ताःहाकःगु सिन्कां कत्ताका बी । थथे कत्ताका बीबलय्‌ थ्व जवंखवं पपू ब्वयेकाच्वंम्ह क्वः थें खनेदइ । थ्व हे सिन्काया क्वय्‌ सिथय्‌ ज्वनाः यातायाता संकाः मस्तय्‌त क्वाः क्वाः छि बन बन छिं… धकाः म्ये हाहां म्हिताच्वनी ।

क्वथा कासा
क्वथाय्‌ आखःग्वः पाय्‌छि जुइक मिले यानाः म्हितीगु कासायात क्वथा कासा धाइ । थ्व छगू बौद्धिक कासा खः । थुकी मगजया परिश्रम जुइ । अले बुद्धि नं अप्वयेकाबी । थ्व कासाय्‌ जवंखवय्‌, अले च्वं क्वय्‌ छुं नं देगः, संस्कार, नां, थाय्‌बाय्‌ आदिया खँग्वः जवं सुरु यानाः यंकूसा उकिया क्वय्‌ नं व जवय्‌ यंकूगु आखलय्‌ छु आखः दु व हे आखलं क्वय्‌ मेगु खँग्वः मिले यायेमाली । प्यकुं लाःगु क्वथाचा क्वथाचा दयेकातःगु छपातं थथे हे यानाः थुखें उखे, उखें थुखे, च्वय्‌ क्वय्‌ मिले जुइक खँग्वःत मिले यानाः जायेकाः यंकेमाः । खँग्वःत धाःसा च्वय्‌ नं क्वय्‌ थुकिया नां जवंखवं थुकिया नां धकाः विवरण नं बियातइ ।

क्वाः कासा

क्वाः कासा धयागु छगू न्ह्यसः व लिसः बियाः म्हितीगु कासा खः । थुकी न्यनेगु न्ह्यसः ताःहाकः जुइ । गुकी छुं नं खँ वा चीजया अप्रत्यक्ष वर्णन जुयाच्वनी । थ्व हे न्ह्यसःयात चीहाकलं वा छगू हे खँग्वलं लिसः बी । क्वाः न्यनीबलय्‌ लय्‌मिले जूगु जुइ । थुकी न्यंगु क्वाःया लिसः बीमफुत धाःसा क्वाः न्यंम्हेसित गां, द्यः, तिसा वा बांबांलाःगु वस्तु बी । लिसः बी मफुपिंत धाःसा क्वाः न्यंम्हेसिनं बांलाःगु खँ दक्व थःत कयाः बांमलाःगु खँ धाक्व लिसः बी । क्वाः न्यनाः लिसः बीफत धाःसा हाकनं मेगु क्वाः न्यनी ।

क्वाःक्वाःछि
थ्व कासा निम्ह पासापिं जानाः जँ जँ ल्वाकाः अःखतं लुकुं छिनाः म्हितीगु कासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां निम्ह पासापिं इताथिता च्वनी । अले वं वयागु वं वयागु ल्हाः कत्ताक ज्वनी । ज्वनातःगु ल्हाः निम्हेसिनं नापं च्वय्‌ क्वय्‌ संकाः पाःलाक क्वाःक्वाः छि.. हाली । अले हाकनं ज्वनातःगु ल्हाः मत्वःतुसे छ्यनं हीकाः निम्ह फःहिलाः जँ जँ ल्वाकाः ज्वनातःगु ल्हाः त्वःताः चुल्याथाय्‌ कत्ताकाः छम्ह क्वछुइ धाःसा मेम्ह वयाः म्हय्‌ अःखतं द्यःने च्वनी वा लुकुंछी । थथे ल्यूने च्वने धुंकाः कुकुल्यां कू… धकाः हाली । कासा क्वचाइ । थथे हे यानाः पालंपाः वया द्यःने व वया द्यःने व लुकुं छिनाः मंदतले म्हिती ।

खनेऽऽऽमदु… मदु… तय्‌जु…
खनेऽऽऽमदु…..मदु… तय्‌जु कासा चीधिकःपिं मस्तलिसे म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा खास यानाः दच्छि, दत्या वा निदँति दुपिं मस्तय्‌त म्हितकेगु याः । थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यू । कासा म्हितेत निम्ह मनू दःसा गाः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मस्त मस्त वा चिधिकःम्ह मचा व तःधिकःम्ह मनू – मचाया मां, अजि वा निनि आदि मध्ये छम्हेसिनं थःगु ख्वाः थःगु हे निपा ल्हातं त्वपुइ । अले खनेऽऽऽमदु… मदु… मदु… धकाः हाली । थुबलेय्‌ मचाया ध्यान वपाखे आकर्षित जुइ । व मचां ख्वाः त्वपुयाच्वंम्हेसित स्वइ । भचा जायेवं ख्वाः त्वपुयाच्वंम्हेसिनं थःगु ख्वालं थःगु ल्हाः लिकयाः ‘तय्‌जु…’ धकाः हाली । मचा अजू चाइ, नापं लय्‌लय्‌ ताइ । गुलिं मस्त ला थज्याःगु गतिविधि याइबलय्‌ इतिइति हे न्हिली ।
थथे हे थ्व कासा थीथीकथंया वस्तु छ्यलाः नं म्हितेगु याः । गथेकि – चीधिकःम्ह मचायात ख्वाःहुसा वा गा वा छुं नं कापतं ख्वालय्‌ त्वपुयाः ‘खनेमदु… मदु… मदु …’ धकाः वया ख्वालय्‌ तयातःगु कापः लिकयाः ‘तय्‌जु’ याइ । अथे हे क्वथाय्‌ दुने दराजं किकाः, छँेया पिने जूसा छेँ वा पःखाःया लिउने सुलाः वा सिमाया लिउने सुपिलाः म्हितेज्यू । थुकी चिधिकःपिं अथे धायेबलय्‌ च्यालां निसें दछि दुपिं मस्तय्‌त छेँय्‌ दुने अभिभावकं म्हितकीसा व स्वयां अप्वः दँ दुपिं मस्तय्‌त छेँय्‌ दुने नापं पिने नं म्हितकेगु याइ । थ्व कासां मचाया उपस्थिति क्यनाच्वनी । मचायात वस्तुस्थिति स्थायित्वया ज्ञान बी । नापं न्ह्याइपुया आधारभूत संरचना गथेकि ः अजू चाइगु, आशाया भाव नापं मचाया थःथम्हं तुं सन्तुलन याये फइगु वा सयेकेगु व ई नापं सामाजिक व्यवहारया संरचना स्यनेगु छगू माध्यम नं जुयाच्वंगु खनेदु ।

तय्‌जु : छक्वलं खने दइगु वा आकाझाकां हे न्ह्यःने खने दयेकीगु खँग्वःयात तय्‌जु धाइ । थःम्हं त्वपुयातःगु ख्वाः थम्हं तुं उलाः ‘जिं खन’ धायेगु भावकथं छ्यलीगु खँभाय्‌ खः ।

खाः ह्वायेगु कासा
चुरिया चिचीकूगु खाःया बाकूचात ह्वानाः म्हितेगु कासायात खाः ह्वायेगु कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यकुंलाक छकू क्वथा दयेकी । थुकिया जवंखवं निम्ह मस्त फ्यतुइ । दयेकूगु क्वथाय्‌ न्हापां छम्हेसिनं चिचीकू खाः बाकूचात ह्वाइ ।
थथे खाः ह्वाइबलय्‌ प्यकुंलाःगु क्वथां पिने लाके मज्यू । पिहां वन धाःसा व सी । अथे हे ह्वाइगु खाः क्वथाय्‌ दुने गुलिं छुटे जुयाः च्वनेयःसा गुलिं धीचिनाः च्वनेयः । आः खाः ह्वाःम्हेस्यां बुलुहुंगनं मथीक खाः लिकायेफत धाःसा व त्याइ । यदि खाः लिकायेबलय्‌ लिक्क च्वंगु मेगु खाः सन धाःसा व सी । अले मेम्हेसिया पाः वइ । नःगु खाः धाःसा थःथाय्‌ हे मुंका तइ । खाः दक्व मफूतले इपिं थथे हे यानाः लिसा लिसा कयाः म्हिती । दक्वं सिधल कि थःपिंसं मुंकूगु खाः ल्याः खाइ । सुनां अप्वः मुंकल व त्याइ ।

खिपः कासा

जवं खवं ताःहाकःगु खिपःया च्वका व प्वका ज्वनाः ग्वःग्वःलाक चाःहीकाः तिंक तिंक न्हुयाः म्हितीगु कासायात खिपः कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत छम्ह, निम्ह वा स्वम्ह म्हितीपिं दःसा गाः । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा छेँय्‌ पिने ननि, बहाः, चुक, ख्यः थेंज्याःगु थासय्‌ म्हितीगु खः ।
थ्व कासा म्हितेत याकःचा याकःचा यानाः, निम्ह जानाः व स्वम्ह पासापिं मुनाः नं म्हिते ज्यू । याकःचा याकःचा म्हितीबलय्‌ थम्हं तुं निपा ल्हातं निखें खिपः ज्वनाः म्हिती । अले व सितकि मेम्ह पासां म्हिती ।
अथे हे स्वम्ह जानाः म्हितीबलय्‌ धाःसा निम्हेसिनं निखे जवं खवं खिपःया च्वका व प्वका ज्वनाः ग्वःग्वःलाक खिपः चाःहीकाच्वनी, स्वम्हम्ह धाःसा व खिपः संकाच्वंथाय्‌ खिपतं मथीक स्वात्त दुहां वनाः तिंक तिंक न्हुयाः म्हिती । कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां छगू कथंया गतिविधि झिक्वः वा नीक्वः तक तिंन्हुइगु धकाः ल्याः क्वःछिनाः तइ । अले थीथी गतिविधि यानाः थीथी कथं म्हिती । थुकी दकले न्हापां निपां तुतिं चुयाः, साइकल यानाः, मोटरसाइकल यानाः, मिखा तिस्सिनाः आदि यानाः म्हिते सिधलकि छगू तह पार जुइ । अनं लिपा लापा थानाः नं च्वय्‌ च्वयागु गतिविधि कथं म्हिती । थ्व धुंकाः तिंन्हुयाः हे जव ल्हातं बँय्‌ छकः छकः थियाः नं व हे गतिविधि यानाः म्हिती ।
थथे कासा म्हिता यंकेगु झ्वलय्‌ यदि ल्हातं खिपतय्‌ थिल वा तुतिं न्हुल धाःसा व सी । मेम्हसिगु पाः वइ । अथे हे पालंपाः म्हिताः मेपिं सिनाः हाकनं थःगु पाः वइबलय्‌ छु यानाः म्हिता च्वंबलय्‌ सीगु खः अनंनिसें हे म्हितायंकी । थथे म्हितेगु झ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्व गतिविधि सुनां सिधयेकी व त्याइ, अले मेम्ह ल्यू लाइ धाःसा दकलय्‌ लीपा लाःम्ह बुइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ धाःसा मस्तय्‌ मनमस्तिष्क नं तन्दुरुष्टी यायेत ग्वाहालि जुइ ।

खिपः : सःखि, नालु, सुका, नाइलन, सु आदियात निलाः ताःहाकः यानाः दयेकातःगुयात खिपः धाइ । खिपः कासाय्‌ न्यापु, खुकु हाकःगु खिपः काइ । अले व खिपः याकःचा म्हितूसा थम्हं हे च्वका व प्वका ज्वनी । स्वंम्ह म्हितूसा छम्हेसिनं च्वका व मेम्हेसिनं प्वका ज्वनी । थथे ज्वने धुंकाः लिउनें न्ह्यःनेपाखे ग्वःलाक संकी । थथे खिपः संकीबलय्‌ लिउनें थत हयाः च्वय्‌ वनी, अले न्ह्यःने वयाः क्वय्‌ बँय्‌ थी । थ्व हे इलय्‌ म्हितूम्हेसिनं खिपःयात हाचां गायेत तिंक तिंक न्हुइ ।

च्वका व प्वका : दकलय्‌ च्वय्‌यागु वा सिथय्‌यागु ब्वयात च्वका धाइ । अथे हे दकलय्‌ क्वय्‌यागु ब्वयात प्वका धाइ । थ्व कासा खिपः ज्वनीबलय्‌ छखे च्वका ज्वनीसा मेखे प्वका ज्वनी । थथे च्वका व प्वका ज्वनीबलय्‌ थःगु म्हय्‌ चाःहीकेत गाक्क वा निम्हेसिनं ज्वनीबलय्‌ मनूयात गाक्क खिपः त्वःताः मेगु अप्वः खिपः च्वकापाखे व प्वकापाखे निखेरं ल्हातय्‌ हित्तुहिनी ।

खुँ कासा

मनू व खुँ दथुइ खुँ लुइकाः म्हितीगु कासायात खुँ कासा धाइ । छेँय्‌ दुने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ न्याम्ह म्हितीपिं मदयेकं मगाः । थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां चिचीकूगु भ्वँतय्‌ जुजु, मन्त्री, सिपाही, मनू व खुँ धकाः न्याकू भ्वँतय्‌ अलग्ग अलग्ग च्वयाः पिनें खनेमदयेक लथ्याइ । व लथ्याये धुंकूगु भ्वं छगः बट्टाय्‌ तयाः ल्ह्वाका ल्ह्वाका संकाः सकसितं छकू छकू भ्वं कायेकी । मनू व खुँ लाःपिनि बाहेक मेपिंसं थःथःगु भ्वं क्यनी । अले जुजु मन्त्रीयात खुँ ज्वनेत उजं बी । मन्त्रीं सिपाहीयात उजं बी । आः सिपाहीं मनू व खुँ दथुइ खुँ लुइकेगु कुतः याइ । यदि सिपाहीं खुँ ज्वनेफत धाःसा खुँयात सिपाहीं खौ छ्यानाः वा मेखतं सजाय बी । मनू ज्वन धाःसा मनुखं सिपाहीयात खुँयात स्वयां दुगंछि सजाय बी ।

खुँ सिपाही कासा
बिसिउँ जुयाच्वंपिं खुँतय्‌त सिपाहीतय्‌सं ज्वनाः म्हितीगु कासायात खुँ सिपाही कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ पिने चकंगु थासय्‌ म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितेत म्होतिं नं खुम्ह मस्त माः । व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दुसा पाखाक (जोडी मिले जुइक) हे माः । यदि म्हितीपिं मस्त बिजोर जुल धाःसा म्हिते ज्याछिनी मखु ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं मस्तय्‌ दुने खुँ व सिपाही जुइपिं ल्यइ । खुम्ह मस्त म्हितूगु खःसा बराबर यानाः स्वम्ह खुँ व स्वम्ह सिपाही जुइ । कासा न्ह्यातकि खुँत बिसिउँ वनीसा सिपाहीतय्‌सं उमित ज्वंवनी । खुँत छले छले यानाः बिसिउँ वनाच्वनी ।
ब्वाँय्‌ जुयाच्वंपिं खुँत मध्ये सुयातं सिपाहीं ज्वनेफत धाःसा वयात ज्वनाहयाः अंगः दुथाय्‌ वा इमि दयेकातःगु छगू लागाय्‌ तयाः छम्ह सिपाही पिवाः च्वनाच्वनी । खुं धाःसा थःगु निपां ल्हाः ब्वयेकाः च्वनी । यदि पियाच्वंम्ह सिपाहीं थी मफयेक मेम्ह खुं ल्हातय्‌ ताः दायावन धाःसा व खुँ नं बिसिउँ वनेदत । यदि सुं खुं दाः मवल धाःसा व खुँ अनं इकिधिकि मसंसे हे च्वनाच्वने माः । लिपा मेम्ह खुँ नं ज्वनेफत धाःसा वयात नं न्हापायाम्ह खुँ तयातःथाय्‌ हे तयेहइ । अथे मेम्ह तयेहल कि खुँ निम्हेस्यां छखे वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाच्वनी धाःसा मेखे निम्हेस्यां निखे ल्हाः ब्वयेकाच्वनी । मेम्ह खुँ चाहि सिपाहीं थी मफयेक छले छले यानाः बिसिउँ वनाः ल्हाः ब्वयेका च्वंपिं खुँत मध्ये छम्हेसित ल्हातय्‌ ताराक्क दायाः वनेफत धाःसा इपिं निम्हं बिसिउँ वनेदइ । यदि इपिं निम्ह खुँतय्‌ ल्हाः ज्वनामतःसा सुयात दाल व जक बिसिउँ वनेदइ । अथे ल्हातय्‌ दाये मखन अले सिपाहीतय्‌सं दक्वसित ज्वनेफत धाःसा खुँ जूपिं सिपाही जुइ, सिपाही जूपिं खुँ जुयाः हाकनं थ्व कासा म्हिती ।

खुत्यां कासा

निम्हं ज्वलिंज्वःपिं पासापिनि तुति छपा छपा निम्हेसिगुं छथासं चिनाः नापनापं पलाः छिनाः ब्वाँय्‌वनाः वा याकनं याकनं थःपिनि गन्तव्यय्‌ थ्यंकाः म्हितेगु कासायात खुत्यां कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत झिम्ह, झिंनिम्ह वा व स्वयां अप्वः जोडी मिले जुइक माः । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेँपिने चुक, दबू, ख्यः, बहाः, बही थेंजाःगु चकंगु थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह हामा ल्यइ । अले थन तक ब्वाँय्‌ वनेथाय्‌ ल्ययाः चिं तइ । थथे चिं तयेधुंकाः निम्ह निम्ह ल्ययातःपिं पासापिंत तुति छम्हेसिया जःपा व मेम्हेसिया खःपा तुति बराबर यानाः छथासं स्वाकाः चिनाबी । दक्वं जोडीया तुति चीधुंकाः इमित ब्वाकेत थिक्क याइ ।
दक्व मस्त चिं तयातःथाय्‌ छसिकथं निम्ह निम्ह तुति चिनातःपिं दनाच्वनी । हामापिं धाःसा ब्वाँय्‌ वनीपिं गन थ्यंकेमाःगु खः अन दनाच्वनी, अले इमिसं एक दुइ, तिन धकाः धायाकथं ब्वाँय्‌ वयेत तयार जुयाच्वंपिं मस्त ब्वाँय्‌ वयेत सनी ।
निम्ह पासापिंसं नापनापं पलाः छिनाः वनीबलय्‌ इपिं खुत्यां खुत्यां कयाः वयाच्वंगु थें खनेदइ । यदि निम्हेस्यां नापं पलाःछी मफुत धाःसा इपिं धेधेचुयाः दये नं यः । अथे दःसां इपिं हाकनं दनाः ब्वाँय्‌ वने ज्यू । थथे ब्वाँय्‌ वनाः गुपिं जोडी चिं तयातःथाय्‌ न्हापालाक थ्यनी, इपिं हे त्याइ । थथे त्याःपिं लिपाया कासाय्‌ हामा जुइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं थःगु आज्जुइ गथे यानाः थ्यंकेफइ धयागु बांलाक ज्ञान दइ । नापं मन नं याउँसे च्वनी ।

खोपि कासा
ध्यबा ह्वानाः ध्यबां हे कयेकाः नयाः म्हितीगु कासायात खोपि कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां अंगलय्‌ लिक्क छगू प्यकुंलाःगु थाय्‌ दयेकी । थ्व थासं प्यपलाः न्यापलाः न्ह्यः छगू चिं तइ ।
कासा न्ह्याकेत आः छम्हेसिनं थःगु ल्हातिइ न्यागः वा झिगः वंगु ध्यबा न्यागः खुगः काइ । अले वं चिं तयातःथाय्‌ छपा तुतिं न्हुयाः प्यकुंलाक दयेकातःगु थासय्‌ व ध्यबा ह्वाइ । थथे ह्वायेधुंकाः मेम्ह पासाम्हेसिनं थुकी कयेकि धकाः क्यनी । वं क्यंगुलिइ ध्यबा ह्वाःम्हेसिनं छम्वः वा छतका वंगु म्वहलं कयेका छ्वइ । यदि क्यंगु ध्यबाय्‌ नल धाःसा वं व ध्यबा दक्वं नइ । मनल धाःसा व सी मेम्हेसियागु पाः वइ ।

ख्याःग्वारा कासा

निम्ह मस्तय्‌ वं वयात वं वयात कस्सिक ज्वनाः वा छग्वारा जुयाः छगू थासं मेगु थासय्‌ लगातार ग्वारारारा तुलाः म्हितीगु कासायात ख्याःग्वारा कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी ग्वारारारा तुलाः वनेमाःगु जुयाः ख्वातुगु सितुघाँय्‌ दुगु ख्यलय्‌ म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां निम्ह मस्तय्‌ थीथी ख्वाः स्वयाः वा वया न्ह्यःने व वया न्ह्यःने व फ्यतुइ । अले निपा ल्हातं नं वं वयात वं वयात घय्‌पुइ । तुति निप्पां छम्हेस्यां मेम्हेसिगु जँय्‌ क्वय्‌ यंकाः कत्ताकी । अले छ्यं धाःसा निम्हेस्यां क्वछुकाः निम्हेसिनं प्वाथय्‌ लाक्क तयेयंकी । थथे निम्हं छग्वारा जुइ धुंकाः गुखेपाखे तुलावनेगु खः उखेच्वंम्हं थुखे च्वंम्हेसित साली । मेखे च्वंम्ह घ्वाइ । थथे छक्वः याये धुनकि दीमत्यःतले यानां तुं यंकेमाः । नत्र तुले थाकुइ । अथे जुयाः इमि मदिसे हे लगातारं सालेगु व घ्वायेगु याना तुं च्वनी । तसकं तुलीबलय्‌ इपिं भकुंग्वारा गुललल तुलावं थें हे ग्वारारारा तुलाः वनी । थथे तुलाः वनाच्वनीबलय्‌ ल्हाः वा तुति कत्ताका तःगु फ्यने मज्यू । अथे हे छ्यं नं ल्ह्वने मज्यू । निम्हेस्यां बराबर हे सन्तुलन दयेकाः च्वनेमाः । भचा जक पाःसां इपिं क्वःदले यः । क्वःदल धाःसा बांमलाक घाःपाः नं जुइयः । बांलाक तुलाः वनेफत धाःसा गन तक वने न्ह्याः वा गन तक वने ज्यू अन थ्यन कि निम्हेसिनं सालेगु व घ्वायेगु त्वःताबी । अले तुलेगु दिनावनी । अले बुलुहुं थःथवय्‌ ल्हाःतुति लिकाइ । तर हाकनं लिहां वयाः म्हिते न्ह्याःसा न्हापा थें तुं ल्यूने च्वंम्हं घ्वाइ, न्ह्यःने च्वंम्हं सालाः लिफः तुलाः ग्वारारारा याइ । इमि मंदतले थथे यानाः म्हिताच्वनी ।

ख्यें खुइगु कासा

कुकुच्वंम्ह माखां ख्यें कताना तइ थें ख्येंय्‌ द्वँय्‌ फ्यतुनाः ख्येंयात सुरक्षित यानाः ख्यें खुया काःवंपिंत ज्वनाः वा थियाः म्हितीगु कासायात ख्यें खुइगु कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत न्याम्ह खुम्ह वा व स्वयां अप्वः नं म्हिते जिउगु जुल । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेँपिने चुक, ननि, बहाः दबू आदि थें जाःगु चकंगु थासय्‌ म्हितेगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दथुइलाक छगू चाः(घेरा) दयेकी । थ्व घेराय्‌ दुने ल्वहंचा वा ग्वारागिरि च्वंगु अप्पाचात तःगःमछि हे तइ । अले थुकियात ख्यें भाःपाः दक्व बांलाक मिले याइ । मेपिं दक्व छचाःलिं च्वनी । दुमं त्यल धालकि कासा शुरु जुइ । आः घेराया पिने च्वंपिं पासापिंसं दुमं मखंक वा थी मफयेक गुलिस्यां थुखें गुलिस्यां उखेंं ख्यें सालाकायेगु कुतः यानाच्वनी । थथे हय्‌कयाः ख्यें खूवःपिंत दुमं ज्वनेत वा थीत सनाच्वनी । दुमं घेराया पिने वनाः थी दइमखु । अथे हे ख्यें घेरां पिने लाये धुंकूगु नं दुने सालाकाये दइमखु । थथे यानाः म्हितुम्हितुं दुमं पिने च्वंपिंत थीफत धाःसा थिउम्ह पासा दुम जुइ । यदि दुमं सुयात नं थी मफुत तर वयागु ख्यें दक्व पिनेच्वंपिंसं खुया कायेफत धाःसा वयात अन हे दथुइ खालि थासय्‌ मुलेपतिं थ्याकाः फ्यतुकी, अले निम्हेसिनं लःलःयानाः दुमयात वाये यंकी । कासा क्वचाइ । हाकनं मेगु कासा सुरु जुइबलय्‌ व हे दुम जुइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं थःगु सामान गथे यानाः सुरक्षित यायेगु धयागु खँया ज्ञान दइ ।

लःलःयायेगु : छुं नं वस्तु वा मनूयात निम्ह वा तःम्हेसिनं ल्ह्वनाः यक्खाया यंकीगुयात लःलःयायेगु धाइ । थ्व कासाय्‌ दुमया ख्यँे दक्वं खुया यंके धुंकलकि वयात लःलःयानाः वाये यंकी । थ्व इलय्‌ वं मुलेपतिं थ्यानाः खव ल्हातं जव तुतिया बुरापतिं ज्वनीसा जव ल्हातं खव तुतिया बुरापतिं क्वातुक ज्वनी, अले मेपिं पासापिंसं वयागु लप्पाय्‌ ज्वनाः ल्ह्वनाः वा यख्खायाः यंकीगु खः ।

ख्वाः कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने चीधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकेगु दुकासा खः । थ्व कासाय्‌ चीधिकःम्ह मचा छम्ह व तःधिकःम्ह मां, अजि वा न्ह्याम्हसां छम्ह च्वनाः मचायागु ख्वायालय्‌ मनचां निसें थियाः मनचा मनचा, म्हुतुयात बुंगाःचा, म्हुतुया च्वसं च्वंगु ब्वयात ख्वाःचा, न्हाय्‌यात तंचा, कपाःयात ख्यःचा धकाः पतिंचां थितुथी धुंकाः ल्हाःफ्वलं छ्यनय्‌ तौंक दाया लुच्चा धकाः दाइ । कासा क्वचाइ ।

गं मदु किसि तानां तानां
गं मदु किसि कासा ह्याउँमस्तय्‌त छेँय्‌ दुने म्हितकेगु दुकासा खः । थुकी मचाया मां, अजि वा तःधिकःम्ह मनुखं मचायात ल्ह्ययेत हःपाः बी कथं म्हितकीगु खः । मचा नकतिनि नकतिनि ल्ह्ययेत कुतः यानाच्वनीगु इलय्‌ मचा प्यपां चुयाः लिगिलिगि वा म्हयात न्ह्यःने लिउने संकाच्वनी । तानाताना…. धकाः म्ये हालाः मचायात हालाच्वनी । थथे मांम्हं म्ये हालाच्वनीबलय्‌ मचा झन् झन् लय्‌तायाः म्ह संकाच्वनी ।

गुच्चा कासा
छम्हेसिनं मेम्हेसिगु गुच्चा नये न्ह्यः प्वालय्‌ गुच्चा क्वफानाः अले गुच्चा नयाः वा न्हापां गुच्चा नयेधुंकाः प्वालय्‌ गुच्चा क्वफानाः म्हितीगु कासायात गुच्चा कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां बँय्‌ गाः खनी । थ्व गाः खनातःगु थाय्‌ मू जुइ । अले ग्वःम्ह कासामित म्हितीगु खः इपिं दक्वस्यां थःथःगु छगः छगः गुच्चा ज्वनावइ । कासा न्ह्याकेत न्हापां छम्हेस्यां गाः खना तःथाय्‌ छपा तुतिं न्हुयाः न्यापलाः खुपलाःति तापाक वांछ्वइ । सकस्यां वांछ्वये धुंकाः सुया गुच्चा तापात वं न्हापां कयेकी । गुच्चा दुगु थासं बुरापतिंचा दिकाः छगू पाख काइ, अले अनं सिकापतिंचां चुयाः गुच्चां कयेकी । थथे कयेकीबलय्‌ यदि मेम्हेसिया गुच्चा न्ह्यःने दःसा उकित कयेकाः नइ । नये धुंकाः गाः खना तःथाय्‌ गुच्चां कयेकाः क्वफाइ । गुच्चा क्वफाये फत धाःसा व त्यात । अले सुयागु गुच्चा नःगु खः वं गुच्चां कयेकूम्हेसित गुच्चा छगः पुली । गुच्चा प्वालय्‌ लाकेमफुत धाःसा नःगु छुं ल्याः दइमखु । न्हापां कयेकूम्हेसियां नये मफुत धाःसा मेम्हेसिनं गुच्चा कयेकी । वं थःगु गुच्चा गन लानाच्वंगु खः अनं हे छगू पाख कयाः यदि गाः न्ह्यःने लाःसा गुच्चा निं नइ । थथे अनया परिस्थिति स्वयाः गुच्चा कयेकेगु वा प्वालय्‌ तयेगु याइ । न्हापां गुच्चा गालय्‌ तयेफत धाःसा व हे गालं छगू पाख कयाः मेम्हेसिनं गुच्चा कयेकी । थथे कयेकीबलय्‌ नल धाःसा वयात मेम्हेस्यां गुच्चा छगः पुली । यदि मेम्हेसिनं गुच्चा छगू पाखं हे न्ह्याये
दु धाःसा गुच्चा कयेकाः नयाच्वने म्वाः, व अथें हे
नःगु जुइ ।

गुच्चा अंगलय्‌ न्याके कासा
थ्व छम्हेसिगु गुच्चांं मेम्हेसिगु गुच्चा ताके यानाः नयाः म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा छेंपिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां छम्हेसिनं छेँया वा पःखाःया अंगलय्‌ थःगु गुच्चा न्याकी । गुच्चा लिहां वयाः छथाय्‌ दी । अले मेम्हेसिनं नं अथे हे याइ । इपिं मध्ये सुयागु गुच्चा तापात वं न्हापां कयेकी । छक्वलं कयेके हे माः धयागु मदु । गुच्चायात कयेकाः नये मछिंतले निम्हेसिनं पालंपाः भतिचा भतिचा न्ह्यःने तइ । अले नयेगु सम्भावना खनकि ताके यानाः थःगु गुच्चां
कयेकाछ्वइ । सुनां नल व त्याइ । त्याःम्हेसिनं बूम्हेसिगु गौचाय्‌ न्याक्क गुच्चां कयेकाः सजाय बी ।

सखःरी बखःरी कासा
सखःरी बखःरी धकाः हालाः गुच्चा नयाः म्हितीगु कासायात सखःरी बखःरी कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने चुक, दबू, लँय्‌ लँय्‌ हे म्हितीगु पिकासा खः । थुकी निम्ह वा व स्वयां अप्वः मस्त दुसां ज्यू । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां माथं वंगु बँय्‌ प्वाः छप्वाः खनी । अले थ्व हे प्वालं खुपलाः न्हय्‌पलाःति पाक्क ताचाहाकः यानाः छगू चिं तइ । अले म्हितीपिनि व हे चिनय्‌ पलाः तयाः पालंपाः गुच्चा प्वाकय्‌ क्वफाइ । गुच्चा गुल्ल वनाः प्वालय्‌ क्वफाये फत धाःसा व म्हितेखनी । क्वफाये मफुत धाःसा व म्हिते खनीमखु । वयागु गुच्चायात सुयागु गुच्चा प्वालय्‌ दुहां वंगु खः वं कयेकाः म्हिती । आः गुच्चा कयेकाः म्हितीम्हेसिनं प्वालं थःगु गुच्चा लिकयाः व हे प्वालंनिसें थःगु पाल्हातं छगू पाख कयाः सखःरी धकाः मेम्हेसिया गुच्चाया बछिति न्ह्यःने यंकी । अले बखःरी धकाः नये अःपुक अझ लिक्क यंकी । स्वक्वःया पालय्‌ नयेत्यांखःरी धकाः व गुच्चायात नयाः न्याक्क
तिनाछ्वइ । थथे याइबलय्‌ निम्हेसिया गुच्चा निखे ब्वाँय्‌ वनी । अले हाकनं गुच्चा नःम्हेसिनं सखःरी धकाः न्हापाया थें हे याइ ।
थथे गुच्चायात कयेकाः ननं यक्व तापाक्क यंकी । थथे म्हितुम्हितुं लिपा गुच्चा नयेमफुत धाःसा म्हितेगु दी । अले अनंनिसें हे मेम्ह पासायात तू…. हायेकाः हइ । यदि तू … हालीबलय्‌ छगू हे सासलं प्वाः दुथाय्‌ तक हालाः वयेफत धाःसा कासा क्वचाइ । यदि हालाः वये मफुत वा हालेगु त्वाःदल धाःसा ग्वःक्वः दिउगु खः वःकः हे ताः दाइ । अले हाकनं न्हापा गुच्चा नयाः म्हितूम्हेसिनं वयागु हे गुच्चायात तापाक्क यंकाः हाकनं अथे हे तू…. हायेकाहइ ।

घः कासा
न्यागः न्यागः यानाः तयातःगु अगःचा न्ह्याकाः म्हितेगु कासायात घः कासा धाइ । थ्व कासा निम्ह कासामि जानाः म्हिती । निम्ह पासापिं जानाः म्हितीगु थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यू । थ्व कासा मिसामस्त, मिजंमस्त निखलः नं म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितेत च्वय्‌ न्याकू क्वय्‌ न्याकू यानाः झिकू क्वथा दयेकी । क्वथापतिं न्यागः न्यागः अगःचा तइ । निम्ह पासापिं क्वथा दयेकातःथाय्‌ इताथिता च्वनी । छम्हेसिनं च्वय्‌ च्वंगु न्याकू क्वथा काइसा मेम्हेसिनं क्वय्‌ च्वंगु न्याकू क्वथा काइ । न्हापां च्वय्‌ च्वंगु क्वथा काःम्हेसिनं थःगु क्वथाया अगःचा न्यागः कयाः वयां लिक्क च्वंगु क्वथांनिसें छगः छगः यानाः छसिकथं तयाहइ । च्वय्‌ च्वंगु क्वथाय्‌ तये सिधलकि क्वय्‌ च्वंगु क्वथाय्‌ तयाहइ ।
अगःचा सिधलकि लिक्क क्वथाय्‌ च्वंगु अगःचा कयाः हाकनं छसिकथं क्वथाय्‌ तयाहइ । थथे हे यानाः अगःचा सना यंकेबलय्‌ छकू क्वथा प्वनी । थथे क्वथा प्वनकि म्हिताच्वंम्ह कासामिं उकी न्ह्यःने च्वंगु क्वथाय्‌ मुंगु अगःचा दक्वं नइ । नःगु अगःचा दक्वं लिकयाः थःत काइ । थथे न्हापां म्हितूम्हं व अगःचा काये धुंकाः मेम्ह कासामिया पाः वइ । वं नं न्हापां म्हितूम्ह म्हितू थें हे म्हितायंकी । थथे हे अगःचा ननं वनेबलय्‌ दक्व अगःचा सिधलकि क्वथा खालि जुइ । कासा क्वचाइ । सुनां यक्व अगःचा नयेफत व हे त्याइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं बौद्धिक खुराक नं बी । थ्व कासा ल्याःखाखां बिचाःयायां म्हिते माःगुलिं इमित जम्मा, घटाउया अभ्यास दइ । गुगु क्वथाय्‌ च्वंगु अगःचा सन कि यक्व अगःचा नयेदइ धकाः बिचाः यानाः कासा न्ह्याकेफइ ।

अगःचा : अप्पा वा ल्वहंया चिचिग्वःगु कुचायात अगःचा धाइ । झिकू क्वथा दयेकाः अगःचा हरेक क्वथाय्‌ न्यागः न्यागः तइ । अगःचा ननं वनेबलय्‌ दक्व अगःचा सिधलकि निम्हेसिनं थःथःपिंसं नःगु अगःचा न्हापा थें तुं न्यागः न्यागः थःथःगु क्वथाय्‌ तयेमाः । तर म्हो जक अगःचा नःम्हेसिनं धाःसा थःगु दक्वं क्वथा जायेके फइमखुगुलिं यक्व अगःचा नःम्हं वयागु क्वथाय्‌ अगःचा तयेयंकी । थथे अगःचा तयेयंकीबलय्‌ वयागु छगू हे क्वथाय्‌ थःगु न्यागलं अगःचा तयेफत धाःसा वयात घः धाइ । यदि न्यागःसिबें म्हो जक तयेफत धाःसा उकियात त्यप धाइ ।

सने : अगःचा छगू क्वथां मेगु क्वथां यंकेत वा न्ह्याकेत सने धकाः धाइगु खः ।

बही : बौद्ध गृहस्थी उपासक उपासिकाया बुद्ध धर्म अध्ययन अध्यापन यानाः पूर्ण रुपं व्रम्हचर्य भिक्षु जुयाः च्वंपिनिगु निंतिं दयेकातःगु थाय्‌यात बही धाइ ।

चुक/ननि : प्यखेरं छेँ चाःहीकातःगु दथुइ चक्कंगु प्यकुंमाकुं लाःगु थाय्‌ । थन प्यंगू कुनय्‌ प्यकुं दइ ।

घःचाः कासा

घःचाःयात कथिं दादां तुइकाः लिसेलिसें ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः म्हितीगु कासायात घःचाः कासा धाइ । थ्व कासा पासापिं जानाः वा याकः याकः नं म्हितेगु याः । थ्व खास यानाः लँय्‌ लँय्‌ ब्वाकाः म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितेत माःगु ज्वलं घःचाः व कथि खः । घःचाः धायेबलय्‌ उगु इलय्‌ निथी स्वथी दुगु जुल । छथी साइकल घःचाः, मेगु नया छाःगु तारयात ग्वल्लाक दयेकातःगु व मेगु ताःहाकःगु छबालाचागु सिँ वा कथिइ हे सिँया चीधंगु पांग्रा वा टिनया बट्टाया पुसा तानाः गुल्ल तुइके जीक दयेकातइगु खः । अथे हे घःचाः तुइकेगु कथि कुछिति दुगु कथि व मेगु नयागु ताःहाकःगु तारय्‌ क्वय्‌ लाक अंग्रेजी आखः सी आकार वयेक दयेकातइ । थथे तप्यंगु कथि जूसा घःचाःयात दा जक दायाः गुल्ल तुइकाः ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ ब्वाके यंकी । सी आकार दुगु जूसा घःचाःयात दथुइ लाकाः गुल्ल तुइकायंकी । अले कथिइ हे पांग्रा तानातःगु जूसा चीधिकःपिं मस्त गुल्ल तुइकाः याकः याकः म्हिताच्वनी । साइकलया पांग्रा वा नया घःचाः धाःसा भचा तःधिकःपिं मस्त म्हितेगु याः । थुबलय्‌ घःचाः तुइकु तुइकुं तातापाक्क हे यंकाच्वनी । घःचाः तुइका वंम्हेसिया धाःसा मेपिं म्हितीपिं नं नापनापं ब्वाँय्‌ जुयाच्वनी । घःचाः तुइका वंम्हेस्यां घःचाःयात सन्तुलन यानाः यंकाच्वनी । सन्तुलन मदयाः क्वःदल कि व सी मेम्हेसिया पाः वइ । थ्व बाहेक यदि म्हतिं म्हतिं हे घःचाः दुसा इपिं धेंधेंबल्लाः थें यानाः म्हिती । थःथःगु घःचाः तुइकाः क्वःमदयेक सु गुलि तापाक वनेफइ व हे त्याइ ।

घःल्वहं कासा
दथुइ लाक घःल्वहं छगः तयाः उकी तुति दिकाः मेपिं पासापिनिगु ल्हाःया लिधंसा कयाः सालाः वा चाःहिलाः म्हितीगु कासायात घःल्वहं कासा धाइ । थुकियात गनं माय्‌क्यले कासा धाइ धाःसा गनं घःकासा नं धायेगु याः । थ्व कासा छेँयापिने चुक, दबू, ख्यः थें जाःगु चक्कंगु थासय्‌ म्हिती । थुकी मिसामस्त मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः । थ्व कासा म्हितेत खुम्ह, च्याम्ह यानाः जोडी मिले जुइक म्हितीपिं मस्त माः । जोडी मिले मजुल वा म्हितीपिं मस्त म्हो जुल धाःसा थ्व कासा म्हिते ज्याछिनी मखु । घःल्वहं कासा म्हितीबलय्‌ दकले न्हापां दथुइ लाक्क तग्वःगु घःल्वहं छगः तइ । दक्व पासापिं अतः अतः यानाः छम्ह फ्यतुइ मेम्ह दनाः छचाःलं वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाः घःचा थें दयेकी । फ्यतूपिं सकस्यां थःथःगु निपा तुति नं ल्वहँतय्‌ छसिकथं मिले यानाः छचालं तइ । अले इमिसं दनाः च्वंपिनिगु ल्हाः जवंखवं ज्वनाः यखाये थें यानाच्वनी । थुलि याये धुंकाः दनां च्वपिं चाःहिली । फ्यतुना च्वंपि ला चाःहीकीगु हे जुल । अले इमिगु तुतिइ च्वंगु घःल्वहं नं घ्वारारारा चाःहिली । थथे हे यानाः इपिं चाःचाःहिलाः म्हिताच्वनी ।
थथे हे चाःचाःहिला च्वनीबलय्‌ गुबलें गुबलें धाःसा संतुलन मदयाः थस्सःपाःवने नं यः । अथे हे दनाः ल्हाः ज्वनाच्वंपिं कासामितय्‌ झ्यातुसे च्वनाः वा ल्हाः त्यानुया फ्यतुना च्वंपिं पासापिनिगु ल्हाः त्वःफी नं यः । थज्याःगु अवस्थाय्‌ नं यखाना च्वंपिं मस्त फ्यतू वने वा ग्वारातू वने यः । थथे हे चाचाःहिलाः इमि मंदतले थ्व कासा म्हिताच्वनी । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं म्हया नं कसरत जुइ ।

घःल्वहं : घःल्वहं ख्यें बांलूगु छगू कथंया तग्वःगु ग्वारागु ल्वहं खः । थ्व हे ल्वहँतय्‌ फ्यतुनाच्वंपिं स्वम्ह वा प्यम्ह पासापिनि निपा निपा तुति दिकेगु याइ । अले अतः अतः यानाः दनाच्वंपिं पासापिन्सं इमिगु ल्हाः जवं खवं ज्वनाः फ्यतुनांच्वंपि पासापिनिगु म्हया भार दक्वं दनाच्वंपिं पासापिनि भरोसाय्‌ लाकाः यान्तांप्यान्तां यानाच्वनी । अले दनाच्वंपिं पासापिन्सं इमित सालाः चाःहीकी । अले इपिं नापं घःल्वहं नं घ्वारर्र चाःहिली ।

अतः अतः : छसिकथं मखुसे दथुइ दथुइ हाचां गायाः वा त्वःतेगु यात अतः धाइ ।

त्वःफीगु : ज्वनातःगु वस्तु ल्हातं ज्वनाः तय्‌ मफया स्वब्यानाः कुतुं वनीगुयात त्वःफिगु धाइ ।

घिन्ताघिसि कासा
कथि कथि ल्वाकाः म्हितीगु कासायात घिन्ताघिसि कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत ज्वलिंज्वःपिं पासापिं जोडी मिले जुइक दयेमाः । गुलि अप्वः दत उलि हे न्ह्यइपुसे च्वनी । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह निम्ह यानाः स्वज्वः प्यज्वः मस्त म्हतिं निपु निपु कथि ज्वनावयाः छपु जवं ल्हातं ज्वनी धाःसा मेगु खव ल्हातिं ज्वनी । अले इपिं निम्ह निम्ह जानाः घिन्ताघिसि त्वाक्क धकाः म्ये हाहां थःपिनि जोडी जुयाच्वंपिनिगु कथिइ त्वाक्क सः वयेक ल्वाकी । इमि थथे हे कथि ल्वाकाः थीथी कथं मंदतले म्हिताच्वनी ।

झुइँझुइँ कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेगु याः । थ्व खास यानाः मोहनिया इलय्‌ म्हितीगु कासा खः । थुकी निम्ह मस्त दःसा गाः । मोहनिबलय्‌ कापू वःगु सुका लानाः ग्वाराचिनातइ । थुकी निम्ह पासापिं कापू वःगु माजा दुगु का ज्वनावइ । अले निम्हेसिनं का ल्वाकेगु सहमति यानाः का ल्वाकी । झुइँझुइँ बेला धकाः हाहां का त्वःतायंकी । का ल्वाकुल्वाकुं इपिं मध्ये छम्हेसिया का चब्बूइ । चब्बुम्ह बुइ । चमबूम्ह त्याइ । कासा क्वचाइ ।

घ्वाइँ कासा
क्वथा क्वथा दयेकाः उकी घ्वाँइ तयाः छपाः तुतिं जक चुयाः घ्वाँइ थ्वानाः म्हितीगु कासायात घ्वाँइ कासा धाइ । थुकियात पाँय्‌ कासा नं धायेगु याः । थ्व छें पिने मिसामस्त जक म्हितीगु कासा खः । कासामि दथुइ न्हाप, ल्यू ल्यइ । न्हाप लाःम्ह म्हिती । क्वथाय्‌ दुने छसिकथं घ्वाँइ तयाः ‘यो बाबा छबाबा, निबाबा यायां बैगः थ्यंकया नां काकां छपा तुतिं जक चुयाः हरेक क्वथाय्‌ घ्वाइँ ततं तिंतिंन्हुयाः लिहांथिहां जुयाः म्हिती । लाकेमाःगु क्वथाय्‌ घ्वाइँ मलात वा मेथाय्‌ लात वा चिनय्‌ लात वा चिनय्‌ न्हुल धाःसा व सी, मेम्हेसिया पाः वइ ।
घ्वाइँ थ्वाये सिधलकि ल्हातय्‌ न्ह्यःकथं ल्यूकथं तयाः, तुतिइ, छ्यनय्‌ तयाः म्हिती । उलि याये सिधल कि च्वय्‌ स्वयाः आमरिस याइ । उकी नं पास जुल कि बैगलं पिने वनाः लिखतं पाँय्‌ वांछ्वयाः क्वथाय्‌ लाकाः क्वथा काइ । छम्हेसिनं कायेधुंकूगु क्वथाय्‌ वं बाहेक मेपिंसंं न्हुइ दइमखु । व क्वथाय्‌ पाँय्‌ नं सुनांनं लाके मज्यूगु जुइ । सुनां अप्वः क्वथा कायेफत व त्याइ । त्याःम्हेसिनं बूपिनिगु ल्हातय्‌ ताः दाइ । थ्व कासा म्हितेबलय्‌ तुतिया कसरत जुइ । नापं अन्दाजं वा विवेकं थःगु ज्या ताःलाकेफु धयागु सन्देश बियाच्वंगु दु । थःगु मिखां मस्वसें हे थम्हं मनंतुनागु ज्या याये फु धयागु खँ क्यनातःगु दु ।

बैगः : अप्वः धयाथें नेवाःतय्‌गु पुलांगु छेँ प्यतजाः जुइ । थ्व कुनेनिसें छ्यली, मातं, च्वत व दकलय्‌ च्वय्‌ च्वंगु तँ बैगः जुइ । बैगः मेमेगु क्वथा स्वयां भचा तःकू जुइ । थन नसा दय्‌केत भुतू नापं नसाया हलंज्वलं तयेगु, नयेत थाय्‌ दयेकातःगु दइ । घ्वाइँ कासा छेँया हे आधार कयाः प्यतँ तयाः दकलय्‌ च्वय्‌ बइगः नालाः म्हितेगु यानावयाच्वंगु दु ।

लिहांथिहां : बारम्बार छगू हे थासं वयेगु हाकनं लिहां वनेगु वा उखेथुखे यायेगुयात लिहांथिहां धाइ । घ्वाइँ कासा म्हितीबलय्‌ न्हयःने च्वंगु क्वथाय्‌ पाँय्‌ तयाः थ्वातुमतु थ्वानाः बैगलय्‌ थ्यंकेगु अले हाकनं लिहां वयाः पिने वयेगु । अथे हे निगूगु, स्वंगूगु, प्यंगूगु नापं मेमेगु गतिविधि यानाः नं अथे हे इरुथिरु वा लिहांथिहां जुयाः म्हितेगु याइ ।

आमरिस : घ्वाइँ कासा म्हितीबलय्‌ म्हितेगु झ्वलय्‌ दकलय्‌ लिपांगु तहयात आमरिस धाइ । आमरिस याइबलय्‌ मिखा तिस्सिनाः वा च्वय्‌ थस्वयाः क्वय्‌च्वंगु क्वथाया चिनय्‌ मन्हुसे पूरा क्वथा पार यायेगु खः । मिखां मस्वसे थथे दक्व क्वथां वनाः बैगलय्‌ थ्यंकाः क्वय्‌ स्वइ । अले हाकनं मिखां मस्वसे हे लिहां वयाः पार यायेफत धाःसा मेगु तहलय्‌ वने दइगु जुल ।

क्वथा कायेगु : घ्वाइँ कासाय्‌ म्हितेमाःगु दक्वलं पार जुलकि चिं नं च्वय्‌ वा पिने वनाः लिखतं पाँय्‌ वांछ्वयाः क्वथाय्‌ लाकेगु कुतः याइ । थुकियात क्वथा कायेगु धाइ । छम्हेसिनं कायेधुंकूगु क्वथाय्‌ वं बाहेक मेपिं सुनांनं न्हुइ दइमखु, हाचां गायाः वनेमाः । नापं पाँय्‌ नं लाके मज्यू, नत्र व सी । सुनां अप्वः क्वथा कायेफत व त्याइ ।

घ्वाइँ : अप्पाया कुचा वा आँय्‌पायात चाकलाक वा छचालं चुलाः दयेकातःगु पाचागु अप्पा ।

चःलि कासा

सिँचाःयात क्वय्‌ वांछ्वयाः हाकनं च्वय्‌ सुलुलु थकयाः म्हितीगु कासायात चःलि कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां सिँचाः निचालय्‌ दथुइ ह्वः खनी । अले छत्वाःचा कथि कयाः जवंखवं सिँचाःया ह्वतय्‌ तम्म जुइक ताइ । निचाः सिँचाया दथुइ धाःसा छगू इन्चति कथि खनेदइ । व हे कथिइ माय्‌का छच्वः दुछ्वयाबी । थुकियात चःलि धाइ । मेगु च्वः धाःसा थःगु च्वलापतिं वा दथुपतिंचाय्‌ हिनी । थथे निखें ची धुंकाः ल्यं दुगु का कथिइ तुलाः तइ । अले ल्हाः ल्ह्वनाः सिँचाः सुलल क्वतछ्वइ । कथिइ तुलातःगु का फुइ थें च्वनकि ल्हाः झाताक्क यानाः थतिनाकाइ । अथे याइबलय्‌ कथिइ का हाकनं तुलाः च्वय्‌ थहां वइ । थथे हे यानाः तःक्वःमछि म्हिताच्वनी ।

चखुंचा लुचुलुचु
चखुंचा तिंतिंन्हुयाः वनी थें च्वंक छपा जक तुतिं चुयाः तिंतिंन्हुयाः म्हितीगु कासायात चखुंचा लुचुलुचु कासा धाइ । थ्व कासायात चखुं कासा नं धायेगु याः । थ्व कासा म्हितेत स्वम्ह, प्यम्ह वा व स्वयां अप्वः न्ह्याक्व दःसां ज्यूगु जुल । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, दबू, लाछि, बहाः आदि थासय्‌ म्हितीगु खः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं सकसिनं थःथःगु जःपा ल्हाःतं जःपा तुतिइ ज्वनातइ, अले खःपागु छपा तुतिं जक चुयाः तिंतिंन्हुयाः चखुंचा लुचुलुचु धकाः हाहां मेम्ह पासा दुथाय्‌ वनी । अले क्वःचां त्वाक्क धकाः हालाः थःगु म्हं घ्वायेगु कुतः याइ । मेम्ह पासां नं अथे हे हालाः थःत घ्वाः वःम्ह पासापाखे छले यानाः वयात हे घ्वायेत कुतः याइ । थथे यानाः म्हितीबलय्‌ सुनांनं सुयातं घ्वायेफत धाःसा घ्वानाः लाःम्ह पासाया सन्तुलन मदयाः धेधेचुलाः ल्हातं ज्वनातःगु तुति स्वब्यानाः निपा तुतिं नं बँय्‌ चूवनी । अथे निपा तुतिं नं बँय्‌ चुल धाःसा व बुइ । थथे हे यानाः वं वयात वं वयात घ्वानाः म्ये हाहां मेम्हेसित तुतिं चुइकेगु कुतः यानाच्वनी । अथे यायां बँय्‌ चूपिं धाक्व बुइ । अले सुनां बँय्‌ मचुसे थ्व कासा न्ह्याका च्वनेफइ, व हे त्याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं म्हया कसरत जुइ । लिसें म्ह स्वस्थ जुयाः दिमाग नं ताजा जुयाच्वनी ।

चाकःलिपांपां

चाकःलिं च्वनाः थवंथवय्‌ ल्हाः ज्वनाः चाःचाः हिलाः म्हितीगु कासायात चाकःलिपांपां धाइ । थ्व तःम्ह मस्त च्वनाः छक्वलं म्हितेगु व मेगु कथं नं म्हिते ज्यूगु कासा खः । थ्व चुक, ननि, लाछि, बहाः, दबू, ख्यः आदि चकं थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थुकी निम्ह वा न्हय्‌म्ह च्याम्ह न्ह्याक्व मस्त दुसां ज्यूगु जुल ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां गुलि मस्त दुगु खः इपिं दक्वस्यां वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाः चाकःछि च्वनी । अले इपिं बुलुहुं घडीया सुइ चाःहिउपाखे स्वयाः चाःहिली । ज्वनातःगु ल्हाः मत्वःतुसे सकसितं छगू पाखं हे थतक्वत यानाः पाःलाक चाकःलिपांपां धकाः हालाः इमि न्ह्यातले म्हिती । अथे हे यदि निम्ह जक पासापिं दु धाःसा निम्हेसिनं थिथि ख्वाः स्वयाः क्वात्तुक ल्हाः ज्वनी, अले पालि नापं लाकाः ग्वालिपाखे भतिचा ल्ह्वनाः पतिंचापाखें चुयाः वा चकंकाः निम्हेसियां तुति चुलिंचू तइ । अनंलि म्ह भचा लिखतं धेचुकी । थथे यानाः घडीया सुइ हिलीपाखें न्हापां बुलुहुं बुलुहुं चाःहिली । थ्व इलय्‌ निम्हेसिनं चाकःलिपांपां धकाः हाली ।
सुरु सुरुइ तुति बुलुहुं चाःहीकी धाःसा लिपा याकनं याकनं संकाः मचय्‌ याइ । मचय्‌ जूलिसे तुति संके हे माली मखु । अले इपिं हाली नं मखु । सुइँसुइँ चाःहिलाच्वनी । थज्याःगु इलय्‌ ल्हाः क्वातुक ज्वनेमफुत धाःसा ल्हाः स्वब्यानाः चातुवाये नं यः । थथे हे यानाः इपिं न्ह्यातले म्हिती । अले बुलुहुं मचय्‌ जूगु म्हो यानायंकाः बुलुहुं दिनाहइ । दी धुंकाः नं ल्हाः धाःसा काचाक्क त्वःतीमखु । भचा ई कयाः जक त्वःती । तुरुन्त त्वःतल धाःसा इकुयाः दये नं यः ।

चाकुसला (साखसला) कासा
थ्व छेंपिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी स्वम्ह, प्यम्ह न्ह्याक्व मनू दुसां ज्यू । तःधिकःपिं म्हितीगु थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं मनूतय्‌सं हे गुलि मं दु, उलि चाकुसला ज्वनावइ । अले फलय्‌ हासा छपाः तइ । इपिं मध्ये छम्ह हामा ल्यइ । हामां चाकुसला त्वःथुले न्ह्यः म्हितीपिं मनूतय्‌के ग्वःकू बाकू जुइ धकाः न्ह्यसः न्यनी । इमिसं गुलि मंदत उलि धाइ । अले हामां चाकुसला हासाय्‌ थासाक्क दाइ । चाकुसला त्वःधुली । बाकू जूगु चाकुसला स्वयाः मिले जूपिंसं चाकुसला त्याका काइ । मजूपिंसं चाकुसला पुली ।

ची माला, पाउ माला (चि माउ पाउ माउ) कासा
थ्व कासा ह्याउँमस्तय्‌त चिकं बुके सिधयेकाः म्हय्‌ कसरत याके थें याकाः म्हितीगु कासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां ह्याउँमचाया मामं म्हय्‌ चिकं बुकी । चिकं बुके सिधयेकाः मचायात थसः पायेकाः थ्यनी । अले मचाया ल्हाः निपां थःगु ल्हातं ज्वनाः जव ल्हाः खवपाखे व खव ल्हाः जवपाखे यंकाः द्यःने लाकाः ची माला (चि माउ) धाइ अले हाकनं तःलय्‌ लाकाः पाउ माला (पाउ माउ) धयाः ल्हाः निपातं च्वय्‌ यंकाः चन्द्र, सूर्य भागि धकाः ल्हातं कपालय्‌ थीकी । अले तुतिं नं अथे हे याइ । थुलि यायेधुंकाः मचाया ल्हाः निपा व तुति निपा ज्वनाः छथासं तयाः थःगु खव ल्हातं ज्वनाः छम्हेसिया नां कयाः ध्यबा गुलि दु गुलि धकाः हाहां ल्हाः तुति मुंकातःथाय्‌ जव ल्हातं प्यात्त दाइ । मचाया ल्हाः तुति हुतय्‌ जुयावनी । अले यक्व दु … धकाः धाइ ।

चिंचिं मुस्या वा चुइँचुइँ कासा
चिं चिं मुस्या छेँय्‌ दुने म्हितीगु दुकासा खः । थुकी नं न्याम्ह खुम्ह मस्त छचालं फ्यतुइ । अले छम्हेसिनं थःगु ल्हाः म्हूचिनाः न्ह्यःने हइ । अले उकिया द्यःने मेम्हेसिनं कुतिं न्यानाः ज्वनी । जव ल्हाः तकितकि यानाः तये धुंकाः खव ल्हाः नं पालंपाः तयाः हइ । थथे वं वयागु वं वयागु ल्हातय्‌ ज्वनेधुंकाः च्वय्‌क्वय्‌ संकाः चिंचिं मुस्याया म्ये हाली । म्ये हाले सिधइगु इलय्‌ दकलय्‌ लिपा न्हाय्‌पं ज्वँ धाइ । अले सकसिनं जवंखवं च्वंपिनिगु न्हाय्‌पं ज्वनी । अले न्हाय्‌पं न्हाय्‌पं धाधां, ल्हाः तुति वा इमि यःगु ज्वँ धाइ । थथे धयाः छु छु धाल व व मंदतले ज्वनाः म्हिती । मंमत धायेव कासा क्वचायेकी ।

चिकं कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेगु याः । थ्व प्यम्ह न्याम्ह पासापिं जानाः चिकं दयेकाः म्हितीगु कासा खः । थुकी निम्ह पासापिं चुलिंचू फ्यतुइ । अले वं वयागु वं वयागु ल्हातं क्रस वा जवं जवय्‌ खवं खवय्‌ ज्वनी । अले इमि न्ह्यःने लिउने म्ह संकाः म्ये हालाः चिकं दयेकी । थथे चिकं दयेकाच्वंथाय्‌ ग्वःम्ह पासापिं दु सकसिनं पालंपाः चिकं त्याय्‌ काःवइ । तर इमित छगू छगू त्वःहचिनाः बी मखु । दकलय्‌ लिपा वःम्हेसित धाःसा गुलि हाः वयाच्वंगु धकाः फुक्कं चिकं बियाछ्वइ । कासा क्वचाइ ।

चुइँ चुइँ बेला
थ्व कासा छेँय्‌ दुने म्हितीगु दुकासा खः । थुकी न्याम्ह खुम्ह मस्त छचाःलं फ्यतुइ, अले मस्त दक्वस्यां वं वयागु वं वयागु म्हू चिनातःगु ल्हाःफ्वःया ल्यूने कुतिं न्याये थें यानाः निपतिं नं ज्वनाः च्वय्‌क्वय्‌ संकाः चुइँ चुइँ बेला धकाः म्ये हाली । म्ये हाले सिधलकि दकलय्‌ च्वय्‌ लाःगु ल्हाः छपा स्वात्त लिकाइ । थथे हे हाहां दोहरे त्यहरे यानाः च्वय्‌, च्वय्‌ लाःगु ल्हाः लिकयाः लिउने सुचुकी । दकलय्‌ लिपा लाःगु ल्हाःयात दक्वसिनं कुतिं कुतिं न्याइ । वं धाःसा थःगु ल्हाः काचाकाचा सुचुके यंकी । कासा क्वचाइ ।

च्याम्पति कासा

आमलि लिकाये धुंकाः दुने च्वंगु पुयात गंके धुंकाः थीथी कथं छ्यलाः म्हितेगु कासायात च्याम्पत्ति कासा धाइ । थ्व कासा स्वंगू कथं म्हिते जिउगु जुल । छगू कथं म्हितेबलय्‌ गुच्चा थें ह्वागरा यानाः म्हितीसा मेगु कथं निम्ह मस्त जानाः माथं वंगु थासय्‌ च्याम्पति चाःहीकाः म्हिती । थुकी निम्ह मस्तय्‌सं थःथःगु च्याम्पति चाःहीकी । थथे चाःहीकीबलय्‌ सुया अप्वः चाःहिल व त्याइसा मेम्ह बुइ । अथे हे मेगु छम्हेसित टक्कर जुइक चाःहीकूगु च्याम्पत्तिया लिक्क मेम्हस्यां नं टक्कर जुइक चाःहीकी । अले निगः च्याम्पति ल्वाइ । थथे ल्वाइबलय्‌ सुयागु न्हापां क्वःदली व बुइ ।

छिमि छुया भ्वय्‌
छिमि छुया भ्वय्‌ छगू न्ह्यसः लिसः यानाः म्हितीगु कासा खः । थ्व छपुचः मस्त मुनाः छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासाय्‌ छपुचः मस्त मचाखाचा जुयाः भ्वय्‌ नयाच्वंथाय्‌ दुम वयाः छिमि छुया भ्वय्‌ धकाः न्यं वइ । अले अन दयेकातःगु थीथी नसा वयात नं नके ला धकाः न्यनी । न्यंक्व न्यंक्व नसा नकेमखु धासेंलि वं इमित लिनायंकी । दुमं थ्यूम्ह पासा दुम जुइ । अले हाकनं अथे हे यानाः म्हिती ।

छुँ कासा

छुँ कासा छेँय्‌ दुने म्हितीगु दुकासा खः । थ्व कासाय्‌ म्हितीपिं निम्ह वा व स्वयां अप्वः दुसां ज्यू । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ छम्ह मचा छुँ जुइ । थुकिया निंतिं दकलय्‌ न्हापां छकू तःकूगु भुवादारी रुमाल वा गा छपु काइ । गाया च्वतय्‌ जवय्‌ च्वंगु व खवय्‌ च्वंगु कुं लथ्याइ । अले व कुनय्‌ मचाया ल्हाः दुछ्वयाः बिन्ति याकी । थुलि याये धुंकाः व मचायात फातापुइकाः घ्वंस्याकी ।
म्ह छम्हं गा व रुमालं त्वपुयाबी । न्ह्यःने छुँया त्वाः थें खनेदइ । थथे छुँ दयेके धुंकाः कासा न्ह्याइ । छुँयात मेपिंसं थियाः हायेकाच्वनीसा छुँ चुइँचुइँ हाहां लिनाः ख्यानाच्वनी ।

छुँ भौ कासा

भौचां छुँयात ज्वनेत लित्तुलिनाः म्हितीगु कासायात छुँ भौ कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत झिम्ह, नीम्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दःसा तसकं न्ह्यइपुसे च्वनी । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, ख्यः, ननि, बहा, बही, दबू आदि थेंज्याःगु चकंगु थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासाय्‌ मस्त सकलें वं वयागु वं वयागु ल्हाः ज्वनाः तःचाः यानाः चाकःलाक च्वनी । छुँ व भौ जुइपिं निम्हेसित दथुइ तइ । निम्हेसितं नं मिखां खने मदयेक रुमाल वा कापः छकुतिं चिकाबी । अले कासा न्ह्याकेत छुँ भौ निम्हेसित निखे स्वकाः त्वःताबी । अले छुँ चुइँचुइँ हालीसा भौचा म्याउँ म्याउँ हाली । भौचां ल्हाः ब्वयेकाः छुँयात ज्वनेत स्वइ । छुँ धाःसा बिसिउँ बिसिउँ जुइ । छुँया चुइँचुइँ व भौचिया म्याउँम्याउँ हाःसःया भरय्‌ इपिं ज्वनेत व बिसिउँ वनेत कुतः जुयाच्वनी । इपिं अथे मदिक्क हे हालाच्वनी । गुबलें गुबलें छुँ व भौ नापं लाःगु वाःचाल धाःसा छँु जुयाच्वंम्ह चलाख जुयाः छकः निकः महासे बिसिउँ वनाः भचा तापाक्क थ्यन धायेवं जक नं हाले यः । थथे जुइबलय्‌ छुँया चलाकि खनाः सकलें लय्‌लय्‌तायाः हाःहाः याइ । भौचा धाःसा हिस्स जुइ । म्हितुम्हितुं घेरां पिने वनेत्यन धाःसा चाकःछिं ल्हाः ज्वनाच्वंपिंसं पनाबी । भौचा छुँ ज्वनेफत धाःसा भौ त्याइ । ताउत नं छुँ ज्वनेमफुत धाःसा दक्वसिया सहमतिं कासा क्वचायेकी । अले छुँ त्याइ । कासा क्वचालकि पाः हिली वा मेपिं छुँ वा भौ जुइ, न्हापायापिं छुँ भौ चाकलय्‌ च्वंवनी ।
थ्व कासां मस्तय्‌त तसकं हे मनोरञ्जन बी । भौचां छुँयात ज्वंवनीबलय्‌ लिक्क लाःगु वाःचायाः ज्वनी थें जुइबलय्‌ हाकनं छुँ छले यानाः बिसिउँ वनीबलय्‌ मस्त तसकं हे चचंधायाः लाय्‌लाय्‌बुयाः हालाच्वनी । थुकिं यानाः इमिसं मस्तिष्क हे ताजा जुयाः चरम आनन्दया अनुभव याइ ।

जजंका कासा
जजंका कासायात थाज्या कासा नं धायेगु याः । स्वन्तिबलय्‌ क्वखाये धुंगु व ताःहाकःगु जजंका कयाः ल्हाःतय्‌ थीथी कथं आकार वा बान्की वयेकाः म्हितीगु कासायात जजंका कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह पासापिं मदयेकं मगाः । थ्व कासा छेंदुने म्हितीगु
दुकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां स्वन्तिया म्हपुजा व किजापुजाबलय्‌ क्वखाये धुंकूगु जजंका छपु काइ, अले व ताःहाकःगु जजंकायात निम्ह पासापिं मध्ये छम्हेसिनं कयाः थःगु ल्हातय्‌ छगू आकार वा बान्की वयेक ज्याइ । थथे ज्याये धुंकाः थुकियात मेम्हेसिनं छगू तरिकां व कायात थःगु निपा ल्हाः छ्यलाः न्हापायाम्हेसिया ल्हातं त्वकाः थःगु ल्हातय्‌ काइ । थथे काइबलय्‌ थःगु ल्हाःतय्‌ मेगु न्हूगु बान्की वइ, अले उकिया आकार स्वस्वं नारांद्यःया धोती धकाः धाइ । थथे वयागु ल्हाःतय्‌ वःगु आकारयात मेगुकथं कयाः मेम्हेस्यां नं मेगु हे बान्की वयेक का कयाः ‘तांगा’ धाइ । थथे हे यानाः वं छक्वः वं छक्वः पालंपाः यानाः वयागु ल्हातं वं वयागु ल्हातं वं का त्वकाकाइ, अले ‘खापा’, अष्टमन्दः, द्यःया पालि आदि धयाः ज्याय्‌ जिक्व हे ज्यानाः काइ । अले मेगु बान्की वये मफुत वा काये हे मजीक स्वत्तुमतु स्वलकि कासा क्वचाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जन बीगुया नापनापं नेवाःतय्‌ छ्यला वयाच्वंगु हरेक सामानयात हाकनं हाकनं छ्यलाः उगु सामानपाखें फयांफक्व ज्या कायेगु संस्कार ब्वलनाच्वंगु खनेदु ।

ति ओ पि पंखा कासा
पासापिं दक्वं छचाःलं च्वनाः ल्हाः चाःचाःहीकाः ति ओ पि पं खा धकाः न्यागः आखःया नां कयाः सकस्यां थःथःगु पतिंचा ब्वयाः म्हितीगु कासायात टि व पि पं खा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत न्याम्ह मस्त मदयेकं मगाः । छेँय्‌ दुने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिसामस्त, मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त दथुइ लाक खालि यानाः छचाःलिं च्वनी । इपिं न्याम्ह मस्तय्‌सं टि व पि पं खा मध्ये थःपिंत यःगु आखः छगः छगः थःपिनि नामं काइ । थुलि याये धुंकाः इपिं न्याम्हेसिनं नं लसय्‌ हनाः टि व पि पं धकाः प्यंगः खँग्वः नां कयाः थःपिनि जःपा व खःपा निपा ल्हातं चाःचाःहीकी । प्यक्वः चाःहीकाः लिपा खा आखः नां कायेकथं सकस्यां पतिंचा बँय्‌ ब्वइ । थथे पतिंचा ब्वये धुंकाः छम्हेसिनं ब्वयातःगु पतिंचाय्‌ छपु पतिंचाय्‌ छगः आखःया ल्याखं टि व पि पं खा धकाः थियायंकी । ब्वयातःगु पतिंकथं हाकनं लिसा लिसा काइ, अले दकलय्‌ लिपाया पतिंचाय्‌ छु आखः लात व आखः काःम्ह पासा त्याइ । त्याःम्हं मेपिं पासापिंत मेपिं दक्वसितं पालंपाः पाल्हातय्‌ ताः दाइ । थथे दाइबलय्‌ दाःम्हेसियागु ल्हाः थःत मलाकेत स्वात्त छले यायेत कुतः याइ । थथे छले याइबलय्‌ ताः दाःम्हेसिनं ल्हातय्‌ लाके मफुत धाःसा हाकनं दाये दइमखुत । यदि छलय्‌ यायेमफुत धाःसा हाकनं हाकनं छले याये मफुतले हे दायाच्वनी । प्यम्हेसितं दायेगु ज्या सिधलकि थ्व कासा क्वचाइ । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं ताकय्‌ यायेगु व छले यायेगु क्षमता दयेका बी ।

तःधंगु ध्वाखा, चीधंगु ध्वाखा
निम्ह ज्वलिंज्वः पासापिं पाचिनाः म्ये हाहां म्हितीगु कासायात तःधंगु ध्वाखा, चीधंगु ध्वाखा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह दःसा गाः । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा पिने म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा विशेष यानाः यलय्‌ दुहां वनेत दयेकातःगु ध्वाखायात कयाः दयेकातःगु खनेदु । थन दथुइ लाक्क तःधंगु अले जवंखवं चिचीधंक निगू ध्वाखा दयेकातःगु आतक नं दनि । थौंकन्हय्‌ थ्व ध्वाखायात यल (पाटन) ध्वाखा धायेगु याः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह पासापिं मुनी । अले इपिं निम्ह मध्ये छम्हेसिनं थःगु जव ल्हाः मेम्हेसिया ब्वहलय्‌ दिकी धाःसा मेम्हेसिया खव ल्हाः न्हापाम्हेसिया ब्वहलय्‌ दिकाः पाचिनी । थथे पाचिनेधुंकाः निम्हेसिनं ‘झी निम्ह पासा यलय्‌ वने न्ह्याःसा… धकाः न्ह्यःने न्ह्यःने न्यासि वनी । अले यक्व तापाकं निसें वयाः यलय्‌ च्वंगु ध्वाखाय्‌ थ्यंगु पहः यानाः ‘तःधंगु ध्वाखा, चीधंगु ध्वाखा तुति त्यानु’ धकाः धयाः तुति त्यानुपहः यानाः छथाय्‌ फ्यतुइ । थथे हे यानाः इमि मंदतले म्हिताच्वनी ।
थ्व कासां मस्तय्‌त मनोरञ्जन बीगुया नापं नगरय्‌ दुहां वयेत तःधंगु ध्वाखा व चीधंगु ध्वाखां दुने दुहां वयेमाः धयागु सुचं नं बियातःगु खनेदु ।

तां तिं ग्वःजा
तांतिं धकाः थलबल ल्वाइबलय्‌ वइगु सःया नक्कल यानाः छचाःलिं च्वनाच्वंपिं मस्तय्‌गु छ्यनय्‌ तांै तौं दायाः वा थियाः म्ये हालाः म्हितीगु कासायात तां तिं ग्वःजा कासा धाइ । थ्व छेँदुने वा क्वथाय्‌ च्वनाः म्हितीगु दुकासा खः । थ्व कासा खास यानाः मस्त वाल्लफ्वाल्ल जुयाः दुःख बियाच्वनीबलय्‌ दक्व मस्तय्‌त ह्ययेकातइगु कथं म्हितकातइगु खः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ स्वम्ह, प्यम्ह मस्त व तःधिकःम्ह छम्ह नं च्वनाः म्हिती । थुबलय्‌ मस्तय्‌ मां, अजि, तता वा न्ह्याम्हसां छम्ह तःधिकःम्ह मनू च्वनी, अले व हामा जुइ । हामा फ्यतूथाय्‌ दक्व मस्त चाकःलिं च्वनाः हामापाखे ख्वाः स्वकाः छचाःलिं छसिकथं फ्यतुइ । थथे फ्यतुइ धुंकाः हामां थःगु लिक्क जवपाखे फ्यतुनाच्वंम्ह मचानिसें छसिकथं छम्ह छम्हेसित जव ल्हातं छसिकथं छ्यनय्‌ थियाः वा तांैक तौंक दायाः तांतिं ग्वःजा धकाः छगः छगः खँग्वः धाधां दक्व म्ये लय ततं हालायंकी । थ्व म्येया दकलय्‌ लिपाया खँग्वः जां जिं ज्यापु वा ज्यापुनीचा धयाः म्ये सिधयेकी । म्ये सिधलकि गुम्ह मचाया छ्यनय्‌ दकलय्‌ लिपाया खँग्वः लाइ व मचायात सकसिनं ज्यापु वा ज्यापुनी धकाः लाय्‌लाय्‌बुयाः हायेकी । कासा सिधइ । थ्व कासा म्हितका तइबलय्‌ मस्त दक्व लय्‌लय्‌तायाः तसकं न्ह्यइपुका च्वनेगु याइ ।

ताः कासा
छगू खलकं मेगु खलः खने मदयेक निगू खलकं नं थःथःगु थासय्‌ हाकःचा हाकःचा यानाः ताः च्वयाः म्हितीगु कासायात ताः कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यम्ह, खुम्ह यानाः मिले जुइक म्हितीपिं मस्त माः । छेँपिने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिसामस्त, मिजंमस्त निखलः नं थ्याकाः म्हिती ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं पासापिंत निब्वय्‌ ब्वथली । ग्वःम्ह मस्त दु इपिं निगू ब्वय्‌ नं बराबर यानाः थ्याकी । अले म्हितीगु थाय्‌या सिमाना नं इनाः काइ । थुलि याये धुंकाः इमि तेल धाइ । थथे धयाकथं निगू खलःया पासापिं नं थःथःगु भागय्‌ लाःगु थासय्‌ वनाः काचाकाचा अप्पाकुचा व चकं हाकःचा हाकःचा यानाः ध्वः कियाहइ । इमि बँ, अंगः, खापा, ल्वहं वा ल्वहंया तःलय्‌, अप्पाया तःलय्‌ आदि थासय्‌ फयांफक्व मेगु खलकं अःपुक खनेमदयेक न्ह्याथासं च्वयायंकी । सिमानां पिने धाःसा च्वये दइमखु । च्वल धाःसा उकियात ल्याखय्‌ दुथ्याकी मखु । ताः च्वयाच्वनीबलय्‌ छगू पुचलं मेगु पुचलय्‌ स्वये दइमखु । गुलि मंदत उलि ध्वः की धुंकाः निगू खलकं जिल धकाः सहमति याइ । थुलि याये धुंकाः छगू खलकं मेगु खलकं ध्वःकियातःगु ताः मालाः झ्वाइँझ्वाइँ स्यानाः यंकी । पालंपाः निखलकं नं वं वयागु वं वयागु थासय्‌ मात्तुमालाः खंथाय्‌ तक ताः स्याये धुंकाः माले गाकी । अले निखलकं थःपिनिगु कियातःगु ल्यं दुगु ध्वः क्यने यंकी । थःथःगु ल्यं दुगु ध्वः निनाहइ । निने धुंकाः गुगु खलःया ल्याः अप्वः वइ, इपिं त्याइ । थथे निनाः गुगु खलःया ल्याः अप्वः वइ, इमिसं मेगु पुचलय्‌ च्वंपिंत गुलि अप्वः दुगु खः उकिया ल्याखं हे पाल्हातय्‌ दाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं ल्याःचाः यायेगु अभ्यास दयेकाबी । नापं गोप्य यायेमाःगु खँ वा ज्या यायेफइगु क्षमता अप्वयेकाबी ।

ताः कासा (ताःचा)

ताः ग्वयाः अले ताचा चायेकेगु थें यानाः म्हितीगु कासायात ताःकासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासाय्‌ दुम जूम्हं मेपिं मस्तय्‌त लिउ वनी । थथे लिउ वनीबलय्‌ सुयातं थीथे च्वनकि व काचाक्क फ्यतुइ । थथे फ्यतूम्हेसिन दुमं थिलकि व ताः ग्वःगु जुइ । अले फ्यतूम्ह अनं दने जीमखु । दुमं हाकनं मेपिं मस्तय्‌त लिउ वनी । इपिं बिसिउँ बिसिउँ जुयाच्वनी । इपिं मध्ये छम्हेसिनं फ्यतुना च्वंम्हेसित थिउ वइ । अथे थिलकि ताःचा चायेकूगु जुइ । फ्यतुनाच्वंम्ह आः दनाः हाकनं म्हिते जिल । लिनायंकेगु झ्वलय्‌ यदि दुमं सुयात नं फ्यतुइ मलाक थिल धाःसा थीकूम्ह
दुम जुइ ।

तचामाकु
चिपुगु कथिया च्वतय्‌ तःपुगु कथिं दायाः हुत्तय्‌ यानाछ्वयाः म्हितीगु कासायात ताउँचामाकु धाइ। थुकियात तचामाकु नं धायेगु याः । थ्व कासा म्हितेत निम्ह पासापिं दःसा गाः । मिजंमस्त जक म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, ननि, बहाः वा चकंगु ख्यलय्‌ म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत मचा दयेकातःगु कथि व मांकथि धकाः निपु कथि मदयेक मगाः । अथे हे म्हितीगु थासय्‌ भचा गाः खनातइ वा निपा अप्पा देतनातइ । कासा न्ह्याकेत दकलय्‌ न्हापां मचाकथियात बछि च्वय्‌ बछि गाःवंपाखे लाकातइ । अले छम्हेस्यां मांकथि ज्वनाः मचाकथि दुथाय्‌ च्वनाच्वनी धाःसा मेम्ह भचा तापाक च्वनाच्वनी । मांकथि ज्वनाच्वंम्हेसिनं मचाकथि तयातःथाय्‌ गाःपाखे लाक्क दाइ । मचा तिंन्हुयावनी । मेम्हस्यां मचा लायेत सनी । लायेफत धाःसा मचाकथि दाःम्ह सी । अथे हे लायेमफुत धाःसा मचा गन थाय्‌ लाःगु खः, अनं हे मांकथि दुथाय्‌ वांछ्वयाछ्वइ । मांकथि गाः खनातःथाय्‌ वा निपा अप्पा देतना तःथाय्‌ हे तयातइ । थथे कयेकाछ्वइबलय्‌ मांकथिया द्यःने लाकेफत धाःसा मचा दाःम्ह सी, मलात धाःसा व मांकथिं मचायात दायाः च्वय्‌ हयाः उकियात दायाः तापाक हुत्तय्‌ यानाः छ्वइ । थुबलय्‌ नं दायेमफुत धाःसां व सी । थथे हाकनं हाकनं दादां वनी दायेमफुतकि मांकथिं छपी निपी यानाः दानाः मू थासय्‌ तक ल्याःखाखां हइ । मचाकथियात छकः जक दायाछ्वःगु खःसा मांकथि न्हय्‌दुया छपी जुइ । यदि मचाकथियात च्वय्‌ क्वय्‌ यानाः निकः दायाः छ्वःगु खःसा निपी जुइ, अथे हे स्वकःया स्वपी, न्याकःया न्यापी जुइ । न्याकलं अप्वः जुल धाःसा दबल जुयाः झिपी नीपी ल्याखं ल्याःखानाहइ, अले त्याःम्हं मचाकथियात मांकथिं तुयाः हुत्तय्‌ यानाछ्वइ । बूम्हं तू हाहां मचाकथि कयाहइ । कासा क्वचाइ ।

तालि तालि छ्याँय्‌ कासा
थ्व चिकिचाधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकेगु कासा खः । थुकी तःधिकःम्ह मां, अजि वा न्ह्याम्हसां छम्ह न्ह्यःने च्वनाः तालि तालि छ्याँय्‌ धकाः म्ये हालाः मचायात लापा थाकी । म्ये हालेगु झ्वलय्‌ धौबजि वाला वाला धायेगु थ्यनकि धौबजि वालेगु थें ल्हातय्‌ भाय्‌ यानाः वालाः छन्त छप्यय्‌ का, छन्त छप्यय्‌ का धकाः न्ह्यःने दुपिं सकसितं बिइके बी । अले ल्यं दुगु दक्वं वालेगु भाय्‌ यानाः वाला वाला वाला फुक्कं हाम हाम धकाः मचायात नके भाय्‌ याइ । कासा क्वचाइ ।

ताहा कासा
इमां ताहायात लानाः म्हितीगु कासायात ताहा कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी छम्ह इमा दुम जुइ, अले मेपिं छसिकथं वं वयागु वं वयागु म्हय्‌ ज्वनाः ताःहाकः दयेकाः ताहा जुइ । त्यल… धायेकथं इपिं ताहा वल स्वायायांयां, बिलि वल ह्वायाँयायां धकाः हाहां माःहनाः तुं ब्वाँय्‌ वनी । इमां लिनायंकाः दकलय्‌ लिउने निसें ताहायात दायायंकेत स्वइ । न्ह्यःने च्वंम्ह हामां ल्हाः ब्वयेकाः पनेत स्वइ । लिपा इमां छम्ह छम्ह यानाः दायायंकी । सकसितं दायेधुंकाः हामायात नं लिना यंकी । हामायात नं थी फत धाःसा कासा क्वचाइ ।

तेल कासा

लित्तुलिनाः थियाः म्हितीगु कासायात तेलकासा धाइ । ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः म्हितेमाःगु कासा जुयाः तेल कासा छेंया पिने चकंगु वा तकूगु गथेकि चुकः, ख्यः, दबू थेंजाःगु थाय्‌ मदयेकं मगाः । थ्व कासा म्हितेत गुलि अप्वः म्हितीपिं दइ, उलि हे न्ह्यइपुसे च्वनी। थुकी मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दुम ल्यइ । अथे हे अंगलय्‌ वा छगू थासय्‌ आज्जु कायेगु थाय्‌ दयेकी । व हे आज्जुइ दुम जूम्ह च्वनाच्वनी । थ्व थासं भचा तापाक मेपिं पासापिं च्वनी । कासा सुरु जुइ न्ह्यः पासापिंसं दुमयात तेल.. धकाः धाइ । थथे तेल धायेकथं दुम जूम्हं थःगु थाय्‌ त्वःताः पासापिंत लिउ वनी । यदि छुं जुयाः पासापिंसं हतपत तेल मधाल धाःसा दुमं थः थम्हं तुं ‘त्यःसां मत्यःसां वल…’ धकाः हाहां इमित ल्यू वनी । पासापिं नं वं लिउ वयेकथं थी धकाः थी मफयेक तातापाक ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः बिसिउँ वनी । थथे लित्तुल्यू जुइबलय्‌ छम्हेसित थ्यूवंतले मेपिं पासापिं आज्जु काःवनी । यदि आज्जु काये मफयाच्वन वा त्यानुसे च्वन धाःसा म्हितीपिं पासापिंसं आम्बलि धकाः पलख दिपाः काइ । थथे आम्बलि धालकि थी दइमखुत । यदि आज्जु कायेफत धाःसा इपिं सुरक्षित जुइ । वयात दुमं थीमखुत । यदि दुमं सुयातं थिल धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ । सुयातं थी मफुत, म्हितूपिं पासापिं दक्वसिनं आज्जु कायेफत धाःसा व हे दुम हाकनं दुम जुइ । म्हितेगु झ्वलय्‌ पासापिं मध्ये सुयां म्हिते मंमत वा छेँय्‌ वनेमाल धाःसा ‘म्हाःल.. बा…’ धकाः कासा त्वःताः नं वने ज्यूगु जुल । दुम जूम्ह पासा हाकनं हाकनं लिसा लिसा कयाः स्वक्वः प्यक्वः दुम जुइमाल धाःसा वयात ध्वं हायेकेगु सजाय बी । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जन नापं तुति व म्हया गाक्क कसरत जुइ ।

आम्बलि : आसे थीमते नि धकाः गनेत आम्बलि धाइ । तेलकासा म्हितीबलय्‌ दुम जूम्हेस्यां मेपिं पासापिंत लित्तुल्यू जुइ । थथे लित्तुलीबलय्‌ इपिं नं थःपिंत थीके मबीत सासलं सासः फी मफयेक वा फयांफक्व तातापाक ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुयाः बिसिउँ वनी । थज्याःगु अवस्थाय्‌ इमित थाकुल वा दुमं सुयातं थी थें च्वनकि वं काचाक्क हे आम्बलि धाइ । थथे आम्बलि धकाः धायेफत धाःसा दुमं वयात थी दइमखु । वं व पासायात त्वःताः मेम्हेसित लिउ वनी ।
तेल: कासा म्हितीबलय्‌ ‘त्यल’ वा ‘वःसां जिल’ धकाः संकेत बीत छ्यलीगु खँग्वः खः – तेल । तेल खँग्वः विशेष यानाः तेलकासा म्हितीबलय्‌ कासामितय्‌सं छ्यलीगु त्यलया अपभ्रंश खँग्वः खः ।

छपु बतुला
वं वयागु वं वयागु म्हालपतिंचा ज्वनाः ल्हाः च्वय्‌ क्वय्‌ संकाः म्हितीगु कासायात छपु बतुला कासा धाइ । थ्व छेँय्‌ दुने च्वनाः म्हितीगु दुकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दक्व मस्त छचाःलिं च्वनी । अले दकलय्‌ न्हापां छम्हेसिनं म्हालपतिंचा छपु पिकयाः ल्हाः म्हू चिनी । अले मेपिं वं वयागु वं वयागु बुरापतिंचा ज्वनाः माःहनी । अले झिपु बतुला धकाः म्ये हाहां ल्हाः च्वय्‌ क्वय्‌ संकी । म्ये हाले सिधलकि दकलय्‌ च्वय्‌ तयातःगु ल्हाः लिकयाः थः लिक्क च्वंम्हेसिगु न्हाय्‌पं ज्वनी । अले छसिकथं अथे हे म्ये हाहां ल्हाः लिकाकां लिकाकां लिक्क लिक्क च्वंपिनि न्हाय्‌पं ज्वनाहइ । सकस्यां सकसिगु न्हाय्‌पं ज्वनेधुंकाः ‘सलिंचा ग्वाइ ग्वाइ’ धकाः म्ये हाला दक्वस्यां दक्वसित संकी । थथे संके धुंकाः इपिं दक्वस्यां न्हाय्‌पनं ल्हाः लिकयाः वं वयात वं वयात घ्वानाः घारर घुर्रर याइ ।

छिमि छु ध्वाखा कासा
थ्व कासाय्‌ मस्त दक्वं छगू हे लाइनय्‌ च्वनाः छखे च्वंपिं बछिस्यां न्ह्यसः तइ, अले लिउने च्वंपिं बछिस्यांं छप्पँ जुयाः लिसः बियाः म्हितीगु कासायात थ्व छु ध्वाखा कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां तःधिकःनिसें ल्हाः ज्वनाः अर्धगोलाकार यानाःच्वनी । चीधिकःपिं दथुइ लाकी । कासा न्ह्यातकि बछि मस्त छखेया हामायाम्ह व बछि मस्त मेखेया हामायाम्ह यानाः थ्व छिमि ध्वाखा, लुँया ध्वाखा धकाः न्ह्यसः लिसः यानाः हाली । थथे हे यानाः तःगू मछि न्ह्यसः लिसःयाये सिधल कि दकलय्‌ न्ह्यःने च्वंम्ह हामा व वया लिक्क च्वंम्ह पासाया दथुइ निम्हेस्यां ल्हाः थछ्वयाः ध्वाखा थें दयेकातःगु थासं दुहां वनाः न्हापाया थासय्‌ हे च्वंवनी । ज्वनातःगु ल्हाः धाःसा सुनानं त्वःती मखु । अथे जुइबलय्‌ दकलय्‌ लिपा दुहां वंम्ह वा हामाया ल्हाः ज्वनाः ध्वाखा दयेकाच्वंम्ह पासा ल्हाः लथ्यानाः फहिली । फहिलाच्वंम्ह अथे हे तयाः मेपिं हाकनं न्ह्यसः लिसः यानाः मेखे नं अथे हे याइ । पालंपाः थुखे छम्ह उखे छम्ह फहिले माली । थुकथं पालंपाः हालाः ध्वाखाय्‌ दुहां वनाः हामापिं बाहेक मेपिं सकलें फहिली । थथे फहिलीबलय्‌ फहिले धुंकूपिं पासापिनि ल्हाः स्वमफ्यासें लिखतं लिखतं हे वनेमाः । दक्वं फहिले धुंकाः ज्वनातःगु ल्हाः स्वफ्यानाः सुकू तुले थें सुकू तुला तुला धकाः हाहां तुलावनी । कासा क्वचाइ ।

दथुपतिं मालेगु कासा
थ्व कासा छेँय्‌ दुने चीधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकीगु दुकासा खः । मस्तय्‌त तःधिकःम्हेस्यां जःपा ल्हाःया न्यागू पतिंया च्वका च्वका जक खनेदयेकाः खपा ल्हातं सुचुकातइ । अले मचायात मायेके बी । थथे याइबलय्‌ दथुपतिंचा गुबलें थुखे गुबलें उखे तयेयंकी । थुकिं यानाः दथुपतिं ला मेगु पतिं ला सीके थाकुइ । दथुपतिं धकाः क्यंगु पतिंचा ला उलाः क्यनीबलय्‌ मेगु हे पतिंचा लानाच्वनी । मेगु पतिंचा लातकि वं हाकनं पतिंचा सुचुकी । मचां दथुपतिंचा लुइके फत धाःसा त्याइ । कासा क्वचाइ ।

दाङदुङ कासा
छचाःलिं फ्यतुनाच्वंपिं पासापिनिगु लिउने इमिसं वाःमचायेक दुमं रुमाल कुर्काः म्हितीगु कासायात दाङदुङ कासा धाइ । थ्व कासा छेंया पिने चुक, दबू, ख्यः थेंजाःगु चकंगु थासय्‌ म्हिती । थ्व कासा म्हितेत खुम्ह न्हय्‌म्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दःसां ज्यू ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दुम छम्ह ल्यइ । मेपिं पासापिं धाःसा छसिकथं चाकलाक फ्यतुइ । दुमं न्ह्यःने गथःचिनातःगु गाचा वा कापः ज्वनाः थःगु लंया दुने सुचुकी, अले फ्यतुनाच्वंपिं पासापिनि छचाःलिं चाःचाःहिली । चाःचाःहिहिउँ हे पासापिं मध्ये छम्हेसिया लिउने वं वाः हे मचायेक सुतुक्क कुर्काः लनय्‌ कापः दनि थें च्वंक लं प्वःतुं चिनाः चाःहिली । मेपिंसं कने दइमखु । छचाः तुलावयाः व हे थासय्‌ थ्यनाः नं कुर्कातःगु कापः मखन धाःसा दुम जूम्हेस्यां हे व कापः कयाः कापःया ग्वारां दायेगु सुरु याइ । फ्यतुनाच्वंम्ह काचाकाचा दनाः छचाः चाःहिलाः हाकनं फ्यतूवइ । दना च्वंतले दाये दु, फ्यतुलकि दाये मदु । यदि फ्यतुनाः च्वंम्हेस्यां कुर्काथकूगु कापः कायेफत धाःसा दुम्ह जूम्हेसित लिनाः हे दाःवनी । छचाः तुइकाः खालिगु थासय्‌ दुम जूम्ह फ्यतूवनी । आः कापः काःम्ह दुम जुइ । हाकनं कासा न्ह्याइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ । छुं नं खँय्‌ अन्दाज यायेगु वा वाःचायेके फइगु शक्ति दइ । अथे हे सुं मनूया ख्वाः स्वयाः छुं नं खँ सीकेफइ धाःसा गोप्य खँयात सुचुकातयेगु क्षमता दइ ।

देगः कासा

ग्वारागिरि च्वंगु पाँय्‌ थेंज्याःगु अप्पा मुंकाः देगः थें तँतँचिनाः, उकियात चिग्वःगु बलं कयेकाः म्हितीगु कासायात देगः कासा धाइ । अप्वः यानाः मिजंमस्त जक म्हितीगु थ्व कासा म्हितेत च्याम्ह झिम्ह वा व स्वयां अप्वः पासापिं मदयेक मगाः । देगः कासा म्हितेत चकंगु ननि, बहाः, ख्यः, चुक थेंजाःगु तःकूगु थाय्‌ माः ।
देगः कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां पासापिं उतिग्यंक च्वनाः निब्व ब्वथलाः निगू खलः दयेकी, अले म्हितीगु थासय्‌ लाक्क न्हय्‌कू अप्पा तँतँचिनाः वा पँचिनाः देगः थें दयेकी । आः थ्व थासं खुपलाः, न्हय्‌पलाःति तापाक ताःहाकः यानाः छगू चिं तइ । थुलि याये धुंकाः न्हापां बल कयेकेगु पाःलाःपिं पासापिंसं छसिकथं चिनय्‌ च्वनाः बलं अप्पापँय्‌ कयेकी । थथे बल कयेकीबलय्‌ व अप्पाया तँ क्वःथलेफत धाःसा इपिं बिसिउँ वनी । आः इमिगु खलकं बल तप्यंक थी दइमखु । तर थःपिंथाय्‌ वःगु बलयात ल्हाः म्हूचिनाः काये वा दायाछ्वये धाःसा दुगु जुल । थथे अप्पा पँ क्वःथलीबलय्‌ देगःचिया लिउने च्वनाच्वंम्ह मेगु खलःया पासां बल लायेखतं बलं कयेकाछ्वइ । छम्ह, निम्हेस्यां धाःसा व क्वःदःगु अप्पा मू थासं भतिचा उखेथुखे चिच्चाः दंकाबी । कयेकाछ्वःगु बल उखेथुखे वंतले मेगु खलःया पासापिं मध्ये छम्ह निम्ह काचाकाचा मू थासय्‌ वयाः अप्पा पँचिउँ वइ । मेपिं छम्ह निम्हेसिनं धाःसा ल्हाः म्हूचिनाः बलयात उखेथुखे दायाछ्वयाः बलयात अलमलय्‌ यानातइ । हाकनं मेगु खलकं धाःसा बल लाकाहयाः अप्पा पँच्युंपिंत बलं कयेकः वयाच्वनी । यदि इमित बलं लात धाःसा इपिं सी । सीम्हं कासा म्हिते दइमखुत । थथे हे यानाः दक्वसितं बलं लाकेफत धाःसा इपिं दक्वं सी, अले मेगु खलःया पाः वइ । बलं लाके मफयेकं देगःचा दयेके फत धाःसा इपिं त्याइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं म्ह छम्हंया कसरत नापं ब्वाँय्‌ब्वाँय्‌ जुइगु व हरेक परिस्थितिइ नं थःगु आज्जु पूवंकेगु क्षमता अप्वयेका बी ।

द्वहं कासा

दोहंनं च्वय्‌ थें दुम जूम्हं छ्यनं च्वयाः म्हितीगु कासायात द्वहं कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दुम्ह छम्ह ल्यइ । दुम जूम्ह द्वहं जुयाः दथुइ लाक्क प्यपां चुयाः च्वनाच्वनी । मेपिं मस्त धाःसा प्यंगू कुनय्‌ प्यम्ह वा व स्वयां अप्वः च्वनाच्वनी । कुनय्‌ थियाः च्वनीबलय्‌ दुमं थी दइमखु। कासा न्ह्यातकि मेपिं मस्तय्‌सं कुं त्वःताः हायेकः वइ । द्वहँनं च्वयेत वनी । थथे च्वःवनीबलय्‌ छ्यनं हे थी माः । ल्हातं थी मज्यू । द्वहँनं प्यपांचुचुं हायेकः वःपिं मस्तय्‌त लिउ जुयाच्वनी । द्वहँ नं च्वयेफत धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ ।

द्यः खतय्‌ तयेगु

थीथी थाय्‌कथंया जात्रा यायेगु नक्कल यानाः म्हितीगु कासायात द्यः खतय्‌ तयेगु, झ्याइँकुति, दुरुं च्याँय्‌च्याँय्‌ वा यम्बाः द्यः आदि धायेगु याः । थ्व कासा छें पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां द्यः जुइ न्ह्याःपिं मस्त झ्वःलिं छसिकथं फलय्‌ द्यः जुयाः च्वनाच्वनी । निम्ह पासापिं धाःसा ल्हाः ज्वनाः खः दयेकी । थथे खः दयेकीबलय्‌ इमि छम्हेस्यां जःपा ल्हातं थःगु खपा ल्हाःया नाडी अले खःपा ल्हातं मेम्हेसिया जःपा ल्हाःया नाडी ज्वनी । मेम्हेस्यां नं व हे कथं ज्वनी । थथे निम्हेसिनं वं वयागु वं वयागु व थःथःगु ल्हाःया नाडी ज्वनीबलय्‌ दथुइ लाक फ्यतुइगु थाय्‌ थें च्वंक प्यकुंचा लाःगु थाय्‌ दः वइ । अले जवंखवं भचा तह्वः जुइक थाय्‌ दइ ।
थथे खः दयेके धुंकाः द्यः जुइत च्वनाच्वंपिं मध्ये छम्हेसिनं खः थें दयेकातःगु ल्हाःया द्यःने जवंखवं तुति दुछ्वयेके बी । तुति दुछ्वल कि दथुइ लाक याउँक फ्यतुइ । वया ल्हाः धाःसा खः दयेकूपिनि ब्वहलय्‌ जवय्‌ छम्हेसियागुलिइ खवय्‌ मेम्हेसियागुलिइ दिकी । अले फ्यतुना च्वंम्हेसित द्यः जात्रा यायेबलय्‌ थें गुबलें च्वय्‌ गुबलें क्वय्‌ ल्ह्वाका ल्ह्वाका संकाः झ्याँय्‌ झ्याँय्‌ वा गुलिसिया धाःसा दुरुं च्याँय्‌ च्याँय्‌ पापां घुइँघुइँ वा गुलिसियां धाःसा लाय्‌कू द्यःचा झ्यासिं झ्यासिं धाःगु म्ये हालाः तापाक यंकाः त्वःताबी । अले हाकनं खः दयेकूपिं मस्त लिहां वयाः मेपिं द्यः जुयाच्वंपिं मस्तय्‌त काःवइ । इमित नं पालंपाः छसिकथं ल्ह्वनाः जात्रा यानाः न्हापांम्ह त्वःतूथाय्‌ हे त्वःताथकी । थथे हे यानाः थ्व कासा न्ह्याकाः न्ह्यइपुक मंदतले म्हिताच्वनी ।

धाकांछु खुत्यांचु (ह्याउँमचा) कासा
थ्व ह्याउँमस्तय्‌त म्हितकेगु धाकांचु, खुत्यांचु कासा छेँ दुने म्हितीगु कासा खः । थुकी मचाया अबु वा तःधिकःम्ह मनुखं तप्यंक फ्यतुनाः थःगु तुति निपां नापं तइ । अले मचायात तुति पालितःलय्‌ तयाः मचाया निप्पां ल्हाः अबुम्हेसिनं निखें ज्वनी, अले थःगु तुति च्वय्‌ यंकाः थः लिखतं ग्वतुली । तुति धाःसा मचा नापं हे च्वय्‌ यंकी । अले हाकनं मचा नापं हे थःगु तुति क्वय्‌ हइ । थथे हे यानाः मचायात ह्ययेकातइ ।

धाकांछुं खुत्यांचु
थ्व कासा ख्यः, चउर, पार्क, क्यब वा चकंगु थासय्‌ म्हितेगु याः । थ्व कासा निम्ह जानाः म्हिती । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ सिंग्वँ छगलय्‌ ताःहाकःगु सिपू छपु तइ । सिपू सिँग्वःया न्ह्यःने लिउने बराबर हाकः जुइ, गुकिं यानाः थुखे फ्यतुतकि उखे थहां वनी । अले उखे फ्यतुतकि थुखे थहां वनी । थ्व हे सिपूया सिथ सिथय्‌ चुलिंचू निम्ह पासापिं फ्यतुइ । अले धाकांछु धकाः छम्ह क्वय्‌ कुहां वनीबलय्‌ मेम्ह थःथम्हं च्वय्‌ थहां वनी । मेम्ह खुत्यांचु धकाः क्वय्‌ कुहां वनीबलय्‌ मेम्ह थहां वनी । थथे हे यानाः मंदतले म्हिताच्वनी ।

धापलां ख्याः कासा
थ्व धापलां ख्याः वल धकाः ख्यानाः छेँय्‌ दुने व पिने च्वनाः म्हितीगु कासा खः । थुकी दुम जूम्ह छेँय्‌ दुने खापा तिनाः च्वनाच्वनी । अले पिनें पासापिंसं खापा घाराघारा याइ । अले दुमं कुने सु वल धकाःन्यनी । अले पिने च्वंपिंसं धापलां ख्याः वल धकाः लिसः बी । थथे हे यानाः तःगू मछि न्ह्यसः न्यने धुंकाः दकलय्‌ लिपा छंगु हे न्हाय्‌ स्यं, स्वाहा ’ धासेंलि छेँय्‌ दुने च्वनाच्वंम्ह दुमं घ्वारर्र कुहां वयाः खापा घाराक्क चायेकाः इमित लिउ वनी । इपिं बिसिउँ वनी । बिसिउँ वंपिंत थी फत धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ ।

धुँ कासा
धुं च्वलेचा नयाः अले च्वलेचां धुँयात कुनाः म्हितीगु कासायात धुँ कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह मनू दःसा गाः । थ्व कासा छेँय्‌ दुने क्वथाय्‌ वा छें पिने लाछि, चुक, दबू, ननि, बहाः आदि थासय्‌ नं म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां चक वा अप्पा बाकूचां भचा तःपाः यानाः प्यकुंलाक क्वथा दयेकी । अले उकी दुने नीन्याकू क्वथा दयेकी । क्वथा दयेके धुंकाः थ्व कासा म्हितेत धुँ धकाः भचा ततःग्वःगु प्यंगः ल्वहंचा व च्वलय्‌ धकाः चिचिग्वःगु नीगः ल्वहंचा वा गट्टि हइ ।
आः कासा म्हितेत निम्ह मनूत क्वथा दयेकातःगु थासय्‌ इताथिता च्वनी । छम्हेस्यां धुँ काइ, मेम्हस्यां च्वलय्‌ काइ । धुँ काःम्हेसिनं दकलय्‌ न्हापां धुँयात प्यंगू कुनय्‌ छम्ह छम्ह यानाः तइ । अले च्वलय्‌ काःम्हेसिनं क्वथाय्‌ दुने च्वलय्‌ तयाहइ । धुँ काःम्ह व च्वलय्‌ काःम्ह निम्हेसिनं पालंपाः थःपिनि गट्टि सनी । च्वलय्‌ काःम्हेसिनं धुं नयेमफयेक तया यंकेफत धाःसा धुँ कुनी । धुँ कुनीगु अवस्थाय्‌ नं छगू क्वथा धाःसा खालि हे जुइ । अथे हे धुँया लिक्क च्वलय्‌ दु, तर च्वलय्‌ लिक्क च्वंगु क्वथा खालि दु धाःसा धुं च्वलेचित हाचां गायाः नइ । थथे च्वलय्‌चित धमाधम नल धाःसा धुँ काःम्ह त्याइ ।
थ्व कासा तसकं बुद्धि छ्यलाः म्हितेमाःगु जुयाः थुकिं मनोरञ्जन नापं बौद्धिक खुराक नं बी । अथे हे गथे यानाः शत्रुपाखें बचय्‌ जुइगु वा करपिनिगु बांमलाःगु जालय्‌ मक्यनेगु वा मलाके फइ धयागु ज्ञान नं दइगु जुल ।

नयेनये कासा
थ्व कासा चीधिकःपिं मस्तय्‌त छेँय्‌ दुने म्हितकीगु दुकासा खः । थ्व कासाय्‌ तःधिकःम्ह छम्ह व मचा छम्ह यानाः निम्ह जानाः म्हितेगु याइ । थुकी दकलय्‌ न्हापां तःधिकःम्हं मचाया ल्हाः ज्वनी । मचायाके न्यापतिं नं ब्वयेके बी । अले सिकापतिं निसें च्वलापतिं तक नयेनये, गन कयाः नये, त्यानाः नये, सुनां पुली धकाः न्ह्यसः लिसः याना यंकी । अले बुरापतिंचा थ्यन कि बागःचां पुली धकाः थःगु जवगु पाःल्हातं मचाया बुरापतिंचाय्‌ हे बागः हे बागः धकाः तौं तौं दायाः कासा क्वचायेकी ।

नां कासा

म्हितीपिं सकलें मस्तय्‌गु नां छुनाः निम्ह हामा च्वनाः निखलः यानाः म्हितीगु कासायात नां कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत झिम्ह, नीम्ह वा व स्वयां अप्वः मस्त जोडी मिले जुइक माःगु जुल । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा छेंपिने चुक, लाछि आदि थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । नां कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितीपिं मस्त मध्ये निम्ह हामा जुइ । अले मेपिं दक्व मस्त मध्ये निम्ह निम्ह जानाः मेपिंसं मतायेक थःथःपिनिगु नां छुनाः पालंपाः हामापिनि न्ह्यःने वइ, अले इमिसं थःपिनि निम्हेसिगुं नां कयाः सु कायेगु धकाः न्यनी । हामापिंसं नं पालंपाः यानाः निम्ह मध्ये छम्हसिगु नां काइ । हामां सुया नां काल व वयाथाय्‌ च्वनी, मेम्ह पासा मेम्ह हामायाथाय्‌ च्वंवनी । थथे हे छम्ह थुखे छम्ह उखे यानाः दक्व मस्त निगू ब्व जूवइ । निब्वय्‌ ब्वथले धुंकाः इपिं उखे बछि थुखे बछि दथुइ प्यंगू फूट ति तापाक ख्वाःख्वाः चूलाका झ्वःलाक फ्यतुकी । अले हामापिंसं थःपिनिपाखे च्वंपिं मस्तय्‌त छम्ह छम्ह यायां मेपिंसं मतायेक नां छुनाहइ । दक्वसिया नां छुइ धुंकाः पालंपाः छम्ह हामा मेखे वनाः झ्वःछुनाच्वंपिं मध्ये छम्हेसित मिखा पीकी, अले फलानाम्ह वा धकाः थःपिंपाखे च्वंम्ह छम्हेसित नां कयाः सःती । व नांयाम्ह वयाः मिखा पीके बियाच्वंम्हेसित छ्यनय्‌ तौंक दायाः हाकनं थःगु हे थासय्‌ वनाः फ्यतूवनी, अले दनाः मिखा पीकाच्वंम्ह हामां सुनां दाःगु धकाः न्यनी । फ्यतुनाच्वंम्हेसिनं दनावनाः ताकं छम्हेसित थियाः क्यनी । मिले जूसा दाःम्हेसित थःपिंथाय्‌ सालाहइ । मखुम्ह लाःसा व अन हे थाइ । थथे न्हूम्ह छम्ह गन वन अन च्वंम्ह हामां वयात मेगु हे न्हूगु नां छुइ । थथे यायां गुखे आपाः पासापिं त्याका कायेफइ इपिं हे त्याइ ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं म्हितूपिं मस्तय्‌सं मेगु खलःया पासापिंत त्याकाः थःपिनि कला व बुद्धिया विकास जुयाच्वंगु चिं प्रस्तुत यानाच्वनी ।

नागया पुखुलिइ ध्वाम्पांक

पुखुलिइ च्वनीम्ह नागयात हायेकाः म्हितीगु कासायात नागया पुखुलिइ ध्वांपांक वा ध्वाम्पुंक कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत न्याम्ह, खुम्ह वा व स्वयां अप्वः झिम्ह, झिंन्याम्हति दुसा तसकं न्ह्यइपुसे च्वनी । मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं थ्याकाः म्हितीगु थ्व कासा विशेष यानाः चुक वा ननिइ दथुइ गाःवनाः छचाःलं भचा तःजागु फः दुगु थासय्‌ म्हिती । अज्याःगु थाय्‌ मदुसा चकंगु ख्यलय्‌ प्यकुंमाकुं लाक चिनं बारय्‌ यानाः पुखू दयेकाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां छम्ह दुम ल्यइ । वयात नाग याइ, अले चुकया गाःवंगु थाय्‌यात पुखू याइ । पुखू नागया थाय्‌ जुयाः व अन हे च्वनी । मेपिं पासापिं धाःसा फलय्‌ छचाःलिं छखे छखे लिनाः च्वनाच्वनी । नागं फलय्‌ च्वनाच्वंपिंत पुखुलिइ वयेके बीमखु । फलय्‌ च्वनाच्वंपिं पासापिं धाःसा नागया पुखुलिइ ध्वांपांक धकाः हाहां पुखुलिइ क्वब्वानाः नागयात हायेकाच्वनी । थथे क्वय्‌ क्वब्वाःगु खनेवं नागं इमित लिनायंकी । इपिं बिसिउँ वनाः फलय्‌ थहां वनी ।
थथे छम्हेसित लिउ वंतले मेम्ह, मेम्हेसित लिउ वंतले मेम्ह यानाः हायेकु हायेकुं पुखुलिइ क्वब्वानाः च्वनी । नागं धाःसा लित्तुलिना हे च्वनी । लीगु झ्वलय्‌ यदि सुयातं थीथे च्वनकि व काचाक्क फ्यतुइ । थथे फ्यतुतकि नागं वयागु छ्यनय्‌ थिया बी । थथे नागं थियाथकल कि व अनं दने दइमखु । व हाकनं म्हितेत मेपिं पासापिंसं वयात ल्हातय्‌ फ्वसा बिल धाःसा व म्वानावइ । यदि फ्यतुइ मलायेवं थिल वा पुखुलिइ कुहां वःपिंत थिल धाःसा इपिं सी । अथे हे सकसितं थिल धाःसा दक्वं सी । अले दकलय्‌ लिपा थ्यूम्ह दुम जुइ । व नाग जुयाः हाकनं मेकथं म्हिती । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मनोरञ्जनया नापनापं ल्हाः तुतिया कसरत जुइ । नापं न्ह्यागु ज्याखँय्‌ नं सतर्क जुइफइगु क्षमता दयावइ ।

न्याल्लल ब्यां
थ्व कासाय्‌ छम्हेसिनं थःगु पतिंचा न्याल्लल धकाः संकी । अले मेम्हेस्यां लायेत कुतः याइ, तर न्हापांम्ह पासां वं ल्हाः हःगु खनेवं न्या पतिं काचाक्क सुचुकाः ब्यां … धकाः मेगु पतिं ज्वंकी । थजाःगुकथं म्हितीगु कासायात न्याल्ल ब्यां …. धाइ । छेँय्‌ दुने म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिजंमस्त, मिसामस्त निखलकं म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितेत पासापिं निम्ह इताथिता ख्वाः लाकाः फ्यतुइ । छम्ह पासां च्वलापतिंयात न्या व म्हालपतिंयात ब्यां याइ । अले ल्हाः म्हूचिनाः च्वलापतिं छपु धस्वाकी । व हे च्वलापतिंचित जवंखवं संकाः ‘न्याल्लल…. धकाः हाली ।
मेम्ह पासां व च्वलापतिं ज्वनेत ताके यानाच्वनी । अले काचाक्क ज्वनी । उगु हे इलय्‌ न्हापांम्हेसिनं थःगु च्वलापतिंचा काचाक्क सुचुकाः म्हालपतिंचा पिकया बी । मेम्ह पासां न्या धकाः ज्वंगु ब्यां लाइ । अले न्हापांयाम्ह पासां ब्यां….. धकाः वयात हीमी चायेकी । थथे हे यानाः न्या मज्वंतले हाकनं हाकनं म्हिताच्वनी । यदि न्या लाये फत धाःसा वं न्हापांम्ह पासाया च्वलापतिंयात थःगु ल्हातं म्हूचिनाः ज्वनी । अले च्वलापतिंया च्वका छकू जक खने दयेकी, अले मेगु ल्हाःया पाःल्हातं च्वलापतिंया द्यःने चाःचाःहीकाः थुकथं हाली –
आलमत कुइँकुइँ
छुँया न्हिप्यं लुइँलुइँ
क्वः छम्ह, इमा छम्ह
मव्mतले दायेदु, दायेदु….. ।

थथे याये धुंकाः न्या पतिंचा ज्वंकाच्वंम्हेस्यां अन दुपिं मेपिं मनूतय्‌त सःती । वं सःतीबलय्‌ सुनांनं हं मधाःतले मेम्ह पासां वयागु पतिंचा त्वःती मखु । उकिं वं न्ह्यःने दुपिं वा थःपिनि छेँजःपिं वा मेपिन्त पालंपाः सःती । थथे सःतीबलय्‌ धाःसा मस्तय्‌त हायेकाः न्ह्यइपुकेत सुनांनं काचाक्क हं… धाइ मखु । छुं ई लिपा जक हं धयाबी । थथे सुनांनं हं धालकि पतिंचा ज्वनातःम्हेस्यां त्वःताबी । कासा क्वचाइ ।
थ्व कासां मनोरञ्जन नापं सुंनानं झंगः लाय्‌गु ज्या यायेत स्वल धाःसा ध्यान बीमाः वा तस्सकं सतर्क जुइमाः धयागु सन्देश बियाच्वंगु दु ।
आलमत : थुकियात आलिंमत, आलुमत वा आकाशदीप नं धायेगु याः । थ्व आलमत गुलिसियां छेँय्‌ पं छगः थनाः उकी च्वय्‌ विशेषकथंया मत छप्वाः तयाः खायेगु चलन दु । थ्व आलमत यःसिं थनीबलय्‌ यःसिनय्‌ च्वय्‌ थ्यंक खायेगु याः । आलमत यसिनय्‌ खाइबलय्‌ क्वय्‌ नं च्वय्‌ छ्वइबलय्‌ घिरिघिरिचां थहां वंलिसे कुइँकुइँ सः पिहाँवइ । थ्व कासाय्‌ व हे सःयात अनुकरण यानाः ‘आलमत कुइँकुइँ’ धकाः म्ये चिनातःगु खः ।

लुइँलुइँ : उखें थुखें जुइबलय्‌ लुत्तु लुइका जुइगुयात लुइँलुइँ धाइ । खास धायेमाल धाःसा माक्व सिबें अप्वः गथेकि लनय्‌ सुयातःगु सुका अप्वः पिहां वयाः बय्‌ लुल वा गा न्यइबलय्‌ थासय्‌ मलानाः बँय्‌ लुइका जुल धाःसा लुइँलुइँ लुइका जुल धायेगु चलन दु । थ्व कासाय्‌ छुँया न्हिप्यं लुइँलुइँ धकाः छुं उखेथुखे जुइबलय्‌ न्हिप्यं लुइका जुइगु आसय्‌ क्यनातःगु खः ।
न्याल्लल ब्यां ः न्याल्लल ब्यां धयागु छगू कथंया झंगः लायेगु ज्या खः । थ्व कासाय्‌ न्या ला धकाः क्यनाः छले छले यानाः ब्यां ज्वंका च्वनी ।

पतुपतु ला कासा (पथुला कासा)

पतुपतु ला कासायात पथुला कासा नं धाः । थ्व मस्त छचाःलिं च्वनाः वं वयागु वं वयागु म्हालपतिंचा ज्वनाः म्ये हालाः म्हितीगु कासा खः । मिजंमस्त, मिसामस्त निखलकं च्वनाः म्हितीगु थ्व कासा छेँदुने म्हतीगु कासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां सकलें छचाःलिं च्वनाः इपिं मध्ये तःधिकःम्ह छम्ह हामा जुइ । सकसिनं थःथःगु ल्हाः प्वःची । अले प्वःचिनातःगु ल्हातं म्हालापतिं छपु छपु पिकाइ । अले वं वयागु वं वयागु छपा ल्हाःया म्हालापतिंचा ज्वनी, छपा ल्हाःया म्हालापतिंचायात माःहनाः ज्वने धुंकाः इमि मेगु ल्हाःया म्हालापतिं नं छसिकथं ज्वना यंकी । थथे इमि निपां ल्हाःया म्हालापतिं ज्वनेधुंकाः म्हालापतिंया माःयात गुबलें च्वय्‌ गुबलें क्वय्‌ संकाः सकसितं लसय्‌ हंक ‘पतु पतुला बरे…’ धयागु म्ये हाली । दथुइ दथुइ म्येया बोल कथं माःहनातःगु ल्हाः संकी । म्ये सिधलकि सकसिनं ल्हाः लिकयाः घार्रर घुर्रर धाधां ल्हाः उखेथुखे संकी । कासा क्वचाइ । तर गुलिसियां धाःसा ग्वःम्ह मनू च्वनाः म्हितूगु व व हे ल्याखं गथेकि– प्यम्ह च्वनाः म्हितूसा च्यापा ल्हाःया ल्याखं ‘च्यापु पथुला बरे’ धकाः म्ये हाली । थ्व क्वचालकि छपा ल्हाः लिकाइ । व ल्हाः बाहेक यानाः ‘न्हय्‌पु पथुला’ धकाः हाली । म्ये हाले सिधःलिसे ल्हाः ल्यं दुगु आधारय्‌ ल्याः तयाः म्ये हालायंकेगु याइ । थ्व कासां मस्तय्‌त तसकं मनोरञ्जन बी । थुकिया म्येय्‌ सामाजिक नापं राजनैतिक पक्ष नं दुथ्याकातःगु खनेदु ।

पाँय्‌म्वह कासा व साल धायेगु कासा

पाँय्‌म्वह ज्वरा जूसा साल फरक फरक जूगु ध्यबाया साल मक्यंसे धायेकः म्हितीगु कासायात पाँय्‌म्वह कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां निम्ह पासापिनि पाँय्‌म्वह ज्वनावइ । अले निम्हय्‌ छम्हेसिनं ध्यबा साल दुगु पाता तःलय्‌ लाकाः ध्यबा मेम्हेसियागु ल्हातय्‌ तयाबी । वं व पाँय्‌म्वहयात साल दुगुपाखे थःगु बुरापतिंचा तयाः न्याक्क क्वत्यलाः पतिंचिया लाय्‌ सालया बान्कि वयेकाः व हे बान्कि स्वयाः साल धाइ । थ्व बाहेक मेकथं थःके दुगु पाँय्‌म्वह ज्वरा खः ला मखुला स्वयाः ज्वरा थें जूसा उकी च्वंगु साल स्वयाः हे धाइ । थथे अन्दाजं साल धाइबलय्‌ मिले जूसा मेम्हेस्यां ध्यबा पुली धाःसा मिले मजूसा थम्हं मेम्हेसित पुली ।

प्वाः स्याल्ल

मस्त दक्वं छचाःलं च्वनाः छुं नं वस्तु मुलय्‌ सुचुकाः म्हितीगु कासायात प्वाः स्याल्ल कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त छचाःलं फय्‌तुइ । छम्ह दुम्ह जुइ । छम्ह हामा जुइ । हामा जूम्हेस्यां थःगु ल्हातय्‌ चागःचा छगः खने मदयेक प्वःचिनाः फ्यतुनाच्वंपिं मस्त मध्ये छम्हेसिया लनय्‌ प्वाः स्याल्ल… पी स्याल्ल धकाः हाहां सुनांनं मखंक सुचुका बी । अले सुयाके दु धकाः दुमयाके न्यनी । दुमं अन्दाज यानाः छम्हेसित क्यनी । यदि मिले जुल धाःसा सुचुकूम्ह हामायात दुमं सजाय बी । मजुल धाःसा दुमयात सजाय बी ।

बखुं कासा

बखुं ब्वः थें च्वंक ल्हाः ब्वयेकाः, छ्यं संकाः अले व थें हे हालाः म्हितीगु कासायात बखुं कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मिसामस्तय्‌ म्हतिं म्हतिं गा छपु छपु म्हय्‌ लिउने तयाः उकिया च्वः जवंखवं ल्हातं ज्वनी । ल्हाः भतिचा कय्‌कुंकी । अले बखुं थें च्वंक छ्यं ल्हुकुल्हुकु संकी, म्हुतुं बखुं हाः थें हे यानाः घुकुर्क घुकुर्क धकाः हालाः ल्हाः निपां ब्वयेकाः गुबलें बुलुहुं गुबलें ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुइ । थथे ब्वाँय्‌ ब्वाँय्‌ जुइगु इलय्‌ निम्ह ध्वदुयाः ख्वाः चूलात धाःसा वं वयात वं वयात म्ये लुयाः क्यनी । मिजंमस्तय्‌सं धाःसा गुबलें गुबलें मिसामस्तय्‌त ल्हाः संकुसंकुं लिना नं यंके यः ।

बुंगद्यः सालेगु कासा
बुंगद्यः सालीगु इलय्‌ मस्तय्‌ नं चिचिधिकःपिं बुंगद्यः व चाक्वाःद्यःया रथ दयेकाः म्हितेगु याइ । थुकिया निंतिं गुलिसिनं सिँकःमिया थासय्‌ यंकाः बांलाक दयेकीसा गुलिसिनं थःपिंसं हे दयेकी । थथे थःपिंसं हे दयेकीपिनि ज्यालगे मजुइ धुंकूगु सामान हयाः दयेकी । इमि ताताःहाकःगु सिँ, बलाबलाचिंगु, प्यकुंलाःगु सिँ, तार, खिपः, पांग्राया निंतिं गोल्टेन त्वाःचाया पुसा आदि सामान हयाः बुंगद्यः, चाक्वाःद्यः दयेकाः थुकी न्ह्यःने खिपः निपु निपु तयाः हस्ते हाइँसे धकाः हालाः सालाः नापं झ्याँय्‌ झ्याँय्‌ धकाः हाहां प्याखं ल्हुयाः मंदतले म्हिती ।

बुरापतिं कुस्ति
निम्ह मस्त मुनाः बुरापतिंचा ल्वाकाः म्हितीगु कासायात बुरापतिं कुस्ति कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां निम्हेस्यां वं वयागु वं वयागु जःपा ल्हाःया प्यपु पतिंचा ज्वनी । बुरापतिं छपु छपु धाःसा तप्यंक तयातइ । आः कासा न्ह्याकेत छम्हेस्यां १, २, ३ धकाः ल्याः खाइ । अथे धायेकथं वं वयागु वं वयागु बुरापतिंचा ल्हाकेत स्वइ । इमि मध्ये छम्हेसिनं बुरापतिंचा ल्हाकेफत धाःसा हाकनं एकंनिसें दश तक ल्याःखाइ । थुकी दुने पतिंचा लिकाये मफुत धाःसा पतिंचा ल्हाकेफुम्ह त्याइ ।

बोरा कासा
बोराय्‌ छम्ह फय्‌तुनाः मेम्हेस्यां सालाः म्हितीगु कासायात बोरा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी दकलय्‌ न्हापां चिकीचापाःगु बोरा छपाः हइ । उकी छम्ह फ्यतुइ, अले मेम्हेस्यां व बोराया जवंखवं च्वंगु निच्वतय्‌ निपा ल्हातं ज्वनी । अले व बोराय्‌ फ्यतुना च्वंम्हेसित बोरा ज्वनाच्वंम्हेसिनं छगू थासं मेगु थासय्‌ घिस्स यानाः सालायंकी । थथे सालीबलय्‌ तप्यंगु थासय्‌ जक मखुसे पाःलूगु थासय्‌ नं यंकेगु याइ । थ्व कासा इमि पालंपाः सालाः मंदतले म्हिताच्वनी ।

ब्यांचा कासा
बोरा दुने च्वनाः तिंतिं न्हुयाः छगू थासं मेगु थासय्‌ वनाः म्हितीगु कासायात ब्यांचा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां ताःहाकःगु व चकंगु थाय्‌ ल्यइ । अले म्हितीपिनि दथुइ निम्ह हामा ल्यइ । हामातय्‌सं म्हितीगु थासय्‌ वा लागाय्‌ कासा सुरु यायेगु थासय्‌ व अन्त यायेगु थासय्‌ ब्यापाखे ताःहाकयेक चिं तइ । थथे म्हितेत थाय्‌ दयेके धुंकाः त्याःबू क्वःछीत नियम नं दयेकी । थुलि याये धुंकाः म्हितीपिं दक्व मस्तय्‌सं बोरा छपाः छपाः ज्वनावइ । इपिं छसिकथं चिं तयातःथाय्‌ स्वपला प्यपलाःति पाक्क झ्वःलाक च्वनी । अले बोरा चायेकाः बोराय्‌ दुने दुहां वनी । बोरा च्वय्‌ सालाः बाम्ह खनेदयेक च्वनी ।
थुलि यायेधुंकाः इपिं न्ह्यःने ब्वाँय्‌ वनेत तयार जुल । आः हामापिं निम्ह म्हितूपिं थ्यंकेगु थाय्‌ वा कासा क्वचायेकेगु थासय्‌ च्वंवनी । अन च्वनाः एक दुई तिन धकाः ल्याः खाइ । तिन… ल्याः कायेकथं बोराय्‌ दुने च्वनाच्वंपिं मस्त बोराया दुने हे च्वनाः निपा ल्हातं निखे बोराया च्वः ज्वनाः बोरा नापं ब्यांचा तिंन्हुइ थें तिंतिंन्हुयाः वइ । इपिं फयांफक्व व स्वयां व व स्वयां व न्हापलाकेत बल पिकयाः याकनं याकनं तिंतिंन्हुयाः वइ । थथे इपिं तिंन्हुयाः वयाः सुनां न्हापालाक्क चिनय्‌ न्हुइफइ व हे न्हाप लाइ । व स्वयां लिपा लाःम्ह ल्यू व व स्वयां नं लिपा लाःम्ह लियांल्यू जुइ । गुबलें गुबलें निम्ह नापं नं लायेयाः । थुकिया निंतिं हामापिंसं बांलाक ध्यान बियाः स्वयाच्वनी । अले इमिसं हे सु न्हाप लात धयागु खँ क्वःछी । न्हाप लाःम्ह त्याइ ।

भकुंग्वारा (बल) कासा
भ्वाथःग्वारा वा भोगत्याया ग्वारा थ्वानाः म्हितीगु कासायात भकुंग्वारा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां दुम्ह छम्ह दथुइ च्वनी । मेपिं निम्ह मस्त धाःसा दुम स्वयां भचा तापाक न्ह्यःने व लिउने च्वनी । इमिसं भकुंग्वारायात वं वयाथाय्‌ वं वयाथाय्‌ थ्वानाछ्वइ ।
दथुइ च्वंम्हेसिनं धाःसा तुतिं पनेगु कुतः यानाच्वनी । इमिसं धाःसा फयांफक्व दथुइ च्वंम्हेसिनं पने मफयेक छले यानाः थ्वानाच्वनी । थथे छले छले यानाः म्हितीगु झ्वलय्‌ यदि दथुइ च्वंम्हेस्यां पनेफत धाःसा सुनां थ्वाःबलय्‌ पंगु खः व थ्वाःम्ह दुम जुइ वा दथुइ च्वने माली ।

भुतिमालि ब्वयेकेगु

लताईँलय्‌ सुका हिनाः भ्वं वा प्लाष्टिकया दयेकातःगु भुतिमालि चिनाः सर्गतय्‌ ब्वयेकाः म्हितीगु कासायात भुतिमालि कासा धाइ । भुतिमालि कासाय्‌ भुतिमालि, लताइँ व का मदयेकं मगाः । थ्व कासा फय्‌ वइगु थाय्‌, कःसि, पल्लि वा ख्यलय्‌ च्वनाः म्हिती धाःसा थ्व मोहनिबलय्‌ जक म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां सुकाय्‌ माजा तयाः लताँइलय्‌ तुली । माजा गनकि भुतिमालिइ कःका तयाः लताइँलय्‌ च्वंगु सुकाय्‌ ची । थथे कःका चीबलय्‌ गुबलें ठीक मिले जुयाः बांलाक ब्वइ धाःसा गुबलें कःका च्यूगु आधारय्‌ भुतुमालिइ गुलिं चकिचकि नयाः स्वारर्र थहां वनी, गुलिं थिकिथिकि पनी, गुलिं ब्वयाकथं छकलं क्वय्‌ कुतुं वइ, गुलिं लापा नइ, गुलिं धेचुलाः ब्वइ धाःसा गुलिं लाता वा ब्वइ हे मखुगु जुइयः । थथे जुलकि थीथी कथं भुतिमालियात मिले यायेगु याइ ।
भुतुमालि ब्वयेकीबलय्‌ खव ल्हातं लताइँ ज्वनी धाःसा जव ल्हातं फय्‌ वःगु ताक स्वयाः भुतिमालि थतिना छ्वइ । अथे हे निम्ह मनू दःसा छम्हेस्यां लताइँ ज्वनीसा मेम्हेस्यां भुतिमालि ज्वनाः भचा तापाक वनाः तिनाबी । भुतुमालि ब्वल धायेवं ब्ययाच्वनीगु इलय्‌ मेपिंसं ल्वाके नं हये यः ।
थज्याःबलय्‌ भुतिमालि ब्वयेका च्वंपिनि फयांफक्व थःपिनि का द्यःने लाकेत स्वइ । तःलय्‌ लायेत्यंम्हेस्यां काचाकाचा छखे धेचुइकाः छले यानाः थःगु का द्यःने लाकेत वइ । यदि मल्वाकुसे मेथाय्‌ यंकल धाःसा मेम्हेस्यां भुतुमालि गज्याःगु खः व हे कथं गथेकि सादा जूसा सादाया न्हाय्‌ वन धकाः हायेकाछ्वइ । ल्वाइबलय्‌ धाःसा निम्हेस्यां का तक्यनावनी । थज्याःगु इलय्‌ का स्वार्रर हे त्वःताच्वनेमाः । थथे मत्वःतल धाःसा तुरुन्त हे चबुइयः । का चबुतकि चमबूम्हेसिनं ‘हाइचय्‌त’ धकाः लाय्‌लाय्‌बुयाः वा बाजं ज्वनाच्वंपिंंसं ला ततःसकं बाजं हे थानाः हायेकाछ्वइ ।

लताइँ : भुतुमालि ब्वयेकेत का तुले ज्यूगु वा छुइगु सिँयागु विशेष कथं ग्वल्लाक दयेकातइगु वस्तुयात लताइँ धाइ । लताइँया जवं खवं पांग्रा थें च्वंगु ग्वल्लाःगु निचाः दइ । चिकिबालागु पंकथि हाकःचा हाकःचा यानाः छचाःलं थुकियात स्वानातइ । निगू पांग्राय्‌ नं दथुइ लाक ग्वल्लाक छगू छगू ब्वधा तयातइ । व हे ब्वधाय्‌ ताःहाकःगु ग्वल्लाःगु सिँया बालाः दुछ्वयाः जवं खवं ज्वने जीक तयातइगु खः ।

कःका : भुतुमालि ब्वयेकेत भुतुमालिइ सुका चीगु याइ । थ्व का चीबलय्‌ भुतुमाली च्वंगु दुगः कथि व पपूकथियात तक्यंकाः पाय्‌छि यानाः व सन्तुलन यानाः चीगु कायात कःका धाइ ।

का वा सुका : भुतुमालि सुकाय्‌ चिनाः सर्गतय्‌ ब्वयेकी । भुतुमालि ब्वयेकेत भचा तपुगु सुका छ्यली । लताइँलय्‌ सुका तुलाः च्वकाय्‌ भुतुमालिइ चिनाः सर्गतय्‌ ब्वयेकी ।

न्हिप्यं : भुतुमालि ब्वयेकीबलय्‌ सन्तुलन मिले यायेत वा चकचकि नके मबीत भुतुमालिया लिच्वतय्‌ ताःहाकःगु भ्वंयात गम वा मः तयाः तिकाबीगुयात भुतुमालिया न्हिप्यं धाइ ।

माझा : भुतुमालिया सुका बल्लाकेत तयेगु छगू कथंया मसलायात माजा धाइ । माजा खास यानाः खाःचुं, साबुदाना, म्हः व खाःचुं आदि दक्व सुकाय्‌ तयाः गंका लताइँलय्‌ तुलीगु खः ।

खाःचुं : खाः कुचा निनाः धू यानातःगु चुंयात खाःचुं धाइ । भुतुमालि ब्वयेकेगु सुका बल्लाकेत व धार दयेकेत खाःचुंयात म्हः व दायेकातःगु साबुदानाय्‌ ल्वाकछ्यानाः सुकाय्‌ माजा तइगु खः ।

भौ चीगु कासा
भौचां छुँयात लिनाः अले मनुखं भौचित ज्वनाः वा चिनाः म्हितेगु कासायात भौ चीगु कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत प्यम्ह मस्त मदयेकं मगाः । थ्व छेँया पिने चुक, दबू, ननि, बहाः आदि थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां मस्तय्‌सं च्याकुति हाकःगु खिपः ज्वनावइ । इमिसं थ्व खिपःयात एकसरो यानाः ची । गथःयात च्वय्‌ लाकाः खिपःया च्वका व प्वका जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह च्वनाः ज्वनी । अथे हे क्वय्‌ बँय्‌ खिपःयात छकुत्याति लानाः जवय्‌ छम्हेस्यां खवय्‌ छम्हेस्यां छपा छपा तुतिं न्हुयातइ । दथुइ धाःसा मनू छम्ह घ्वंस्यानाः दुहां वनेजीक ह्वः दइ । खिपःया ह्वःया छखे भौ जूम्ह च्वनाच्वनीसा मेखे छुँ जूम्ह च्वनाच्वनी । आः कासा सुरु याइ । त्यल… धायेकथं भौ ह्वतय्‌ दुने दुहां वनेत स्वइ । भौचां म्याउँ म्याउँ, छुँचां चुइँ चुइँ हालाच्वनी धाःसा जवंखवं खिपः ज्वनाच्वंपिंसं भौचा दुहां वनेकथं चीत ताके यानाच्वनी । भौचा धाःसा ह्वतय्‌ दुहां वनेत छलेछले यानाच्वनी । दुहां हे वः थें च्वंक भौचा छले याइबलय्‌ इमिसं स्वात्त तुति त्वःताः खिपः सालीबलय्‌ इपिं हिस्स नं जुइयः । अथे हे मौका लाकाः भौचा दुहां वनेफत धाःसा वं छुँयात ल्यूवनी । बिसिउँ वनाच्वंम्ह छुँयात थीफत धाःसा भौचा त्याइ । तर गुबलें गुबलें धाःसा भौचा खिपःया दुने दुहां वनेकथं खिपःया च्वका व प्वका ज्वनाच्वंपिंसं तुति त्वःताः स्वात्त सालाकयाः भौचित चिना नं बी यः । थुबलय्‌ भौचा बुइ । अले मेम्ह भौचा जुइगु पाः वइ ।

भ्वय्‌ कासा
निखलः मस्त जानाः भ्वय्‌ ज्वरय्‌ यानाः नयाः नकाः म्हतीगु कासायात भ्वय्‌ नये कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा खास यानाः चिचिधिकःपिं मस्त मुनाः म्हितीगु खः । उबलय्‌ आः थें चिचिग्वःगु थलबलया न्ह्यब्वःसा न्यायेगु मदु, उकिं छेँय्‌ ज्यालगे मजुइ धुंकूगु बट्टा, टिन आदिया पुसा, प्लाष्टिकया बट्टा, चिचिग्वःगु सलिंचा, पाल्चा, ग्वंपचा, सिसि, सिमाया हः आदि थलबल याइ । अथे हे छेँया पिने दइगु फि, अप्पाचुं, धू, चा, घाँय्‌, सिमा स्वांमाया हः, स्वां, लः, सुन्तला वा छुं नं सिसाबुसाया ख्वला, पु आदि मुंकाः उकियात बजि, बूबः, तरकारी, अचार, ला, पाउँ, वाउँ, धौ सिसाबुसा आदि भाःपियाः छगू छगू यानाः अलग अलग तइ । अले ज्वरय्‌ यायेत अप्पा बाकू निकू जवंखवं तयाः भुतू दयेकी । दथुइ सिँ धकाः कचाकिचा तइ । उकी द्यःने थल देछुनाः नयेगु ज्वरय्‌ याइ । थ्व कासा मनूतय्‌ न्हियान्हिथंया जिन्दगीइ भ्वय्‌ नकीबलय्‌ गथे यानाः नकीगु खः उकिया हे नक्कल याइगु खः । थथे भ्वय्‌ ज्वरय्‌ यानाः छुं छुं संस्कारय्‌ वा नखःचखःया त्वह तयाः मेगु खलःयात सःताः भ्वय्‌ नकी । थथे भ्वय्‌ सःताः नकीबलय्‌ धाथें भ्वय्‌ नकीबलय्‌ थें लिसा लिसा तयाः भपि भपि धकाः नकेगु याइ । अले भ्वय्‌ नये सिधलकि दकलय्‌ लिपा सिन्का धकाः सिमाया कचा छकू छकू बियाः लः हायेके पहः यानाः नुसिकाः हइ । थथे यानाः मस्तय्‌ भ्वय्‌ नये कासा म्हिताः न्ह्यइपुकाच्वनी ।

मतिना कासा
सुं नं स्याःन्याःपिनि थःप्रति गुलि माया मतिना दु धकाः स्वयाः म्हितीगु कासायात मतिना कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां थःथःगु लनय्‌ वा रुमालय्‌ तकूगु चुरि बाकू तयाः प्वःची । अले पालंपाः यानाः व चुरिया जवंखवं ज्वनाः थःत यःम्हेसिगु नां कयाः मतिना गुलि दु धकाः हाहां त्वःथुली । अले प्वःचिनातःगु रुमाल फ्यनाः स्वइ । थथे बाकू थःगु चुरि जवंखवं निकू जुइ, अले दथुइ नं छकू कुचा वइ । थ्व बाकू तःकू नं वयेफु, चीकू वा चुंचां नं वयेफु । थथे दथुइ च्वंगु बाकू तःकू वल धाःसा यक्व माया दुगु अले चीकू वल धाःसा म्हो जक माया दु धकाः धायेगु याइ । ततःकू चुरि बाकू दतले थथे हे यानाः म्हिताच्वनी ।

मनू हाचां गायाः म्हितेगु कासा
फ्यतुनाच्वंपिं मनूतय्‌त हाचां गायाः म्हितेगु कासायात मनू हाचां गायाः म्हितेगु कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छम्ह पुतुं फ्यतुइ । अले मेम्हं भतिचा तापाकं निसें ब्वाँय्‌ वनाः तिंन्हुयाः वयात हाचां गायाः भतिचा ब्वाँय्‌ वनाः फ्यतुइ । अले मेम्ह पासां नं वयात हाचां गाइ । अले दथुइ खालि थाय्‌ भतिचा ब्वाँय्‌ वनाः मेम्हेसित नं हाचां गायाः भतिचा ब्वाँय्‌ वनाः व नं पुतुं फ्यतुइ । अले हाकनं न्हापा फ्यतुना च्वंम्ह ब्वाँय्‌ वनाः फ्यतुना च्वंपिंत हाचां गायाः भचा न्ह्यःने फ्यतूवनी । थथे यानाः इपिं वं वयात वं वयात हाचां गागां फ्यतुतुं न्ह्याःवनाः म्हिती । अले इमि थाय्‌कथं हाकनं चाःहिलाः न्हापाया थासय्‌ हे थ्यंकः वइ ।

माकः कासा
थ्व कासा प्यम्ह न्याम्ह वा व स्वयां अप्वः मस्त जानाः छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । मस्त मध्ये छम्ह दुम ल्यइ । अले व दुम नापं मेपिं दक्व मस्तय्‌सं थःथःगु जःपा ल्हातं जःपा तुति व खःपा ल्हातं खःपा तुति ज्वनाः पुतुं फ्यतुनाच्वनी । त्यल धालकि दुम जूम्हेसिनं तिंतिं न्हुयाः ल्यू वनी । मेपिं मस्त नं अथे हे यानाः तिंतिंन्हुयाः बिसिउँ वनी । दुम जूम्हं थी फत धाःसा थीकूम्ह दुम जुइ । व दुम जूम्हं हाकनं मेपिंत लिउवनी ।

माकः पुला कासा

माकः थें त्यांग्रात्यांग्रा पुलाः म्हितीगु कासायात माकः पुला कासा धाइ । थुकिया म्हालकाय्‌चा कासा नं धाः । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त न्यापलाः खुपलाः पाकाः वया लिउने व वया लिउने व यानाः छसिकथं दनी । मस्त दक्वं ज्वलिंज्वःपिं वा फयांफक्व अपाय्‌धिकःपिं माःगु जुल । ह्वालुसे च्वंगु वसः पुनाः म्हिते मज्यू । तक्यनाः त्यांग्रा पुले मफयेयः । थुकी लिउने निसें न्हाप ल्यू याइ । न्हापालाःम्ह ब्वाँय्‌ वनाः न्ह्यःने च्वंम्ह पासा लिउने थ्यन धाये ल्हाः निपां बँय्‌ चुयाः छ्यं क्वय्‌ लाकाः तुति च्वय्‌ छ्वइ । अले माकः त्यांग्रा पुलाः न्ह्यःने च्वंम्ह पासाया निखे ब्वहलय्‌ निपा तुति लाकी । थथे यायेबलय्‌ तुति ब्वहलय्‌ लाके फइकथं अन्दाजं ल्हातं चुयाः त्यांग्रा पुलेमाः । न्ह्यःने च्वंम्ह पासां नं लिउने च्वंम्ह वइबलय्‌ तुति ब्वहलय्‌ लाके फइकथं भचा पुतुं च्वने थें च्वनाः ल्हातं तुति ज्वनाः न्ह्यःने क्वछुनाः फाताक्क पुइकाः लिउने च्वंम्ह पासायात न्ह्यःने दने फयेकेत ग्वाहालि याइ । बुलुहुं यानाच्वने मज्यू । भचा जक बिस्तार जुल धायेवं हे लकय्‌ याये मफयाः निम्हं ग्वारातुले यः । लिउनेयाम्ह गुलि ब्वाँय्‌ वःगु खः उलि हे बल पिकयाः न्ह्यःने धिने फयेकेमाः । अले जक थनेफइ । दने धुन धायेवं व हे पासा हाकनं वया न्ह्यःने च्वंम्हेसिथाय्‌ नं अथे हे याइ । न्ह्यःने च्वंपिं दक्व पासापिंथाय्‌ नं न्हापा थें यानाः त्यांग्रा पुलाः वये सिधलकि दकलय्‌ न्ह्यःने न्यापलाः खुपलाः पाक्क वनाः दं वनी । थथे न्हापलाःम्हेसिया पाः सिधलकि ल्यू लाःम्हेसिया पाः वइ । व नं अथे हे त्यांग्रा पुलाः दकलय्‌ न्ह्यःने दं वनी । थथे यानाः दक्वं म्हितूपिं वये सिधलकि हाकनं न्हापा थें हे च्वनाः कासा म्हिती ।

माय्‌ दाया भुंगु भुंगु
मनूतय्‌ न्हियान्हिथंयात माःगु नसा व हलंज्वलंया नां कयाः व हे कथं ज्याय्‌ छ्यलाः वा नाटक थें यानाः म्हितीगु कासायात माय्‌ दाया भुंगु भुंगु धाइ । थ्व कासा छेँया पिने फः दुथाय्‌ च्वनाः म्हितीगु पिकासा खः । थुकी खुम्ह, न्हय्‌म्ह वा व स्वयां अप्वः न्ह्याक्व मस्त दःसां ज्यू ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां मस्त दक्वं फलय्‌ अंगःपाखे स्वयाः छसिकथं फ्यतुइ । हामापिं निम्ह धाःसा मेमेगु ज्या यायेत दनाच्वनी । आः हामापिं निम्हेसिनं फ्यतुना च्वंपिं मस्तय्‌त माय्‌ दाया भुंगु भुंगु धकाः हाहां छसिकथं च्वंनिसें क्वथ्यंक च्वनाच्वंपिं मस्तय्‌त म्हय्‌ भुंगु भुंगुदायावनी । सकसितं दाये धुंकाः हाकनं न्ह्यःने वयाः छम्ह हामां जाकि गुलि तयेगु धकाः न्यनी, फ्यतुनांच्वंपिंसं छकुलि, निकुलि धकाः गुलि धाये मंदु उलि धाइ । अले न्यंम्ह हामां गुलि धाल उलि हे छ्यनय्‌ तयेगु भाय्‌ यानाः दक्वसित दायावनी । अथे हे मेम्ह हामां लः गुलि तयेगु धकाः न्यनी, फ्यतुनाच्वंपिंसं छकरुवा वा निकरुवा धालकि हामां न्हापायाम्हेसिनं याः थें हे यानावनी । थुलि यायेधुंकाः छम्ह हामां ‘जासिं कुल्ल…’ धकाः हालाः लिखतं क्वय्‌ यंकाः थत हइ, मेम्हसिनं ‘केंसिं कुल्ल….’ धकाः अथे हे याइ । दक्वसितं थथे यायेधुंकाः हाकनं छम्ह हामां गोबरं इला इला धकाः म्हय्‌ थियाः इले भाय्‌ यानाहइ धाःसा मेम्हेसिनं सिउचां इला इला धकाः इलाहइ । अले दकलय्‌ लिपा लखं सीकाहइ । थुलि यायेधुंकाः अंगःपती स्वयाच्वंपिं मस्तय्‌त छसिकथं छम्ह छम्ह यानाः हामां म्हालापतिंचा ज्वनाः न्ह्यःने स्वकी । न्ह्यःने स्वलकि इमिसं मुलेपति थ्यानाः निपा ल्हातं निपा तुतिया बुरापतिंचा ज्वनाच्वनी । अले हामां मां यः ला कि बाः यः धकाः न्यनी । इमिसं बिउगु लिसः कथं मां यः धाःसा यःमां छिमि काय वा म्ह्याय्‌ काः वा बा यः धाःसा यःबा छिमि म्ह्याय्‌ वा काय काः वा धकाः निम्ह हामापिंसं निखें ज्वनाः लःलःयानाः मां यः धाःपिंत छखे बाः यः धाःपिंत मेखे तयेयंकी । कासा क्वचाइ ।

मुस्या कासा
सियातःगु मुस्या छ्यनय्‌ सँय्‌ घानाः म्हितेगु कासायात मुस्या कासा धाइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां सियातःगु मुस्या ज्वनाः वइ । पासापिनि दथुइ बराबर मुस्या इनाः काइ । अले मुस्याया ख्वला बिस्तारं मुस्याया मिखा त्वःमधुइक प्वली । थुलि यायेधुंकाः कासा सुरु जुइ । कासा न्ह्यायेवं इमि थःथःपिनिगु छ्यनय्‌ सं छपु छपु ल्ययाः सँय्‌ मुस्या छगः छगः यानाः घाइ । थःपिंके दुगु फुक्क मुस्या घाये सिधलकि कासा क्वचाइ । कासा क्वचाल कि म्हितूपिं हरेकसिया सँय्‌ च्वंगु मुस्या ल्याःखानाः त्याः बू सी दयेकी ।
मुस्याया मिखा : मुस्या चुलि ह्वइगु वा मुस्याया सिथय्‌ द्यःने छकूचा थहां वयाच्वनीगु थाय्‌यात मुस्याया मिखा धाइ ।

मूर्ति कासा
थ्व छेँया पिने चक्कंगु थासय्‌ म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा न्याम्ह, खुम्ह जानाः म्हिती । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छम्ह दुम ल्यइ । अले मेपिं म्हितीपिं दक्वं भचा भचा पाक्क मूर्ति थें च्वंक चिचिकू रुमाल छकू छकू ज्वनाः च्वनाच्वनी । अले त्यल धालकि दुमं ब्वाँय्‌ वनाः मूर्ति जुयाच्वंपिं मध्ये छम्हेसित रुमालं प्यात्त दायाः थः भचा तापाक वनाः च्वंवनी । रुमालं दायेकूम्ह न्ह्यलं चाःम्ह थें यानाः उखेंथुखें स्वइ । अले व ब्वाँय्‌ वनाः मेम्ह मूर्ति जुयाच्वंम्हेसित प्यात्त दाइ । थथे हे यानाः वं वयात वं वयात दायाः थ्व कासा न्ह्याकाः मंदतले म्हिती ।

यकंधाला

थिक्कगु न्यागः ल्वहंचा वा मेगु छुं नं गट्टि बँय्‌ ह्वानाः उकी मध्ये छगः कयाः च्वय्‌ वांछ्वयाः बँय्‌ च्वंगु ल्वहंचा छगः छगः निगः निगः यानाः कयाः नापं ल्याः कथं हे म्ये हालाः म्हितीगु कासायात यकंधाला धाइ । थ्व कासा निम्ह जानाः म्हिती । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा अप्वः यानाः बाःह्राः क्वथाय्‌ वा छेँदुने म्हितीगु दुकासा खः ।
यकंधाला म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां न्यागलं चागःचा बँय्‌ ह्वली, अले उकी मध्ये छगः चागःचा कयाः च्वय्‌ वांछ्वया क्वय्‌ च्वंगु चागःचा काचाक कयाः च्वय्‌ वनाच्वंगु चागःचा बँय्‌ मलाक लानाः काइ । थथे म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां छगः छगः कयाः म्हिती, अले हाकनं निगः निगः स्वंगः – छगः कायेधुंकाः प्यंगलं छक्वलं कयाः म्हिती । थुलि यानाः म्हिते सिधलकि चागःचा दक्व पाल्हातय्‌ तयाः ल्हाः पुइकाः लानाः, गुफा दयेकाः, ध्वाखा दयेकाः, पतिंचाय्‌ कताकाः म्हिती । अनं लिपा हाकनं ल्हातं च्वय्‌ छ्वयागु गट्टि व क्वय्‌ कयागु गट्टि मल्वाक वा सः मवयेक अथे हे सः वयेकाः आदि यानाः म्हितेगु याइ ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मस्तय्‌त मनोरञ्जन नापं ल्हाःया कसरत जुइ । थ्व कासां मस्तय्‌गु एकाग्रता व सतर्कता नं विकास जुइ ।

लंगुर बुर्जा
लंगुर बुर्जा व मेमेगु किपा दुगु भ्वँतय्‌ अज्याःगु हे किपा दुगु गट्टि ह्वानाः ध्यबा पानाः म्हितीगु कासायात लंगुरबुर्जा कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी थुलि हे मनू माः धयागु मदु, मंदुपिं न्ह्याक्व वा न्ह्याम्हं सहभागी जुयाः म्हितेज्यू ।
थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां छम्ह मनुखं छपाः तपाःगु भ्वं, गट्टि व गोल्टेनया त्वाःचा वा मेमेगुया बट्टा छगः ज्वनावइ । तःपाःगु भ्वं भचा ताचा हाकः जुइ । थुकी निद्या यानाः खुकू क्वथा दयेकातइ । थुकिया च्वय्‌ च्वंगु द्याय्‌ जवंनिसें छसिकथं चीर, बुर्जा व खवय्‌ सुरोथ दइ धाःसा क्वय्‌ इँट, लंगूर व पान दइ । गट्टि न्यागः दइ । गट्टी प्यकुंलानाः छगः बट्टाचिया आकारयागु जुइ । थ्व गट्टी धाःसा प्यखेरं थीथी चित्र दइ । न्यागः गट्टी मध्ये मू कथं लंगुर, बुर्जा, चीर, इँट, पान सुरोथ खुगू त्वःमफिक छगू छगू दइ धाःसा मेमेगु चित्र गुलिं दोहरे जुयाच्वनी । अथे हे गृुलिंलय्‌ धाःसा छगू कि छगू चित्र मदयाच्वनी । थ्व कासा न्ह्याकीबलय्‌ भ्वं वा कासाया ज्वलं ज्वनावःम्ह मनुखं भ्वं बँय्‌ लाइ । अले गोल्टेनचिया बट्टाय्‌ गट्टी तइ । म्हितःवःपिं मनूतय्‌ धाःसा खुगू किपा मध्ये छुकी छुकी यः उकी उकी थःपिनि गुलि गुलि मं दु, उलि उलि हे ध्यबा पाइ । सकस्यां ध्यबा पाये सिधलकि थुवाःनं बट्टाय्‌ च्वंगु लंगुर बुर्जाया गट्टीयात क्वान्तांक्वान्तां संकी । अले बट्टाया म्हुतुपाखें वा खुल्लापाखे ध्वाक्क यानाः भ्वपुइकी । बिस्तारं बट्टा लिकाइ । थथे बट्टा लिकयाः स्वइबलय्‌ गट्टीइ छु छु किपा द्यःने खनेदयाच्वनी व व हे किपाय्‌ ध्यबा ल्हाःपिं त्याइ । अले गट्टी ह्वाःम्हेसिनं अन गुलि ध्यबा दुगु खः उलि हे पुली । किपा दबल वा तेब्बर दयाच्वन धाःसा व हे ल्याखं ध्यबा पुली । ध्यबा पानातःगु तर गट्टी द्यःने मलाःगुलिइ धाःसा व ध्यबा दक्व थुवाःनं नइ ।

लन्दन कासा
थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थुकी न्याम्ह खुम्ह वा व स्वयां अप्वः म्हितीपिं दुसां ज्यू । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां छम्ह दुम जुइ । व अंगःया लिक्क च्वनी । मेपिं भचा तापाक झ्वःलिक च्वनी । अंगःपाखे स्वयाच्वंम्ह दुमं एल, व, एन, डि, व, एन धकाः छगः छगः आखः धयाच्वनीबलय्‌ लिउनेच्वंपिं पासापिं स्वार्रर न्ह्यःने वइ । अले दुमं एन धयाकथं लिफः स्वइ । उबलय्‌लिउने च्वंपिं पासापिं तक्क दी । थथे धाइबलय्‌ लिउनेच्वंपिं पासापिं न्यासि वयाच्वंगु इलय्‌ खन धाःसा इपिं सी । अले न्हापां खंम्ह दुम जुइ । मखन वा गुलिं ल्यं दयाः दुमयात ध्याप्प यात धाःसा इपिं दक्वं म्वाइ । हाकनं म्हितेखनी ।

लापा थानाः म्हितेगु कासा
थ्व निम्ह पासापिं जानाः छेँया दुने म्हितेगु दुकासा खः । थुकी निम्ह मस्त चुलिंचू मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ । अले दकलय्‌ न्हापां निम्हेसिनं नि पा ल्हातं थःथःपिनिगु तुतिइ दाइ, अले च्वय्‌ हयाः लापा थाइ । लापा थायेधुंकाः निम्हेसिनं नं जव ल्हाः न्ह्यःने यंकाः वं वयागु वं वयागु ल्हाः ल्वाकाः लापा थाइ । हाकनं निम्हेसिनं नं वं वयागु वं वयागु खव ल्हाः ल्वाकाः लापा थाइ । हाकनं थःथःपिनिगु ल्हाः लापा थाइ । थुलि यायेधुंकाः ल्हाः क्वय्‌ यंकाः थःथःपिनिगु तुति (खम्पाय्‌) निखें दाइ । अले हाकनं न्हापा थें हे याइ । थथे यानाः इमिं मंदतले म्हिताच्वनी ।

लुकुं कासा

जँ जँ ल्वाकाः लिखतं लुकुंछिनाः म्हितीगु कासायात लुकुं कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां निम्ह मिसा मस्त जँ जँ ल्वाकाः नापं दनी । अले छम्ह घोंस्यानाः निम्हेसिया ल्हाः कत्ताकाः लिखतं जँय्‌ द्यःने तयाः लुकुंछी । थथे याये धुंकाः प्यपलाः न्यापलाः न्यासि वनाः छगू कथंया संवाद वा न्ह्यसःलिसः याइ । अले दकलय्‌ लिपा लुकुंछिना च्वंम्हेसिनं कुहां वये धाःला धकाः न्यनी धाः धाःसा वयात क्वकयाः थः मेम्हेसिया म्हय्‌ लुकुंछिउ वनी । यदि धाः मधाःसा मधाःतले वयात लुकुंछिनाः इरुथिरु जुयाः न्हापाया हे संवाद हालाच्वनी । यदि ताउबिक नं धाः मधाल धाःसा कुर्का नं बी यः । हाकनं लुकुंछिउम्ह बलाःम्ह लात धाःसा धाः धाः धायेक हे क्वमकासे ल्ह्वना हे च्वनेयः । थज्याःगु अवस्थाय्‌ द्यःने च्वंम्ह ल्हाः स्वब्याकाः कुहां नं वयेयः ।

ल्वं दाया खौ दाया
ल्वं दायाः खौ दाया कासा मस्त स्वम्ह प्यम्ह व तःधिकःम्ह वा हामा छम्ह च्वनाः म्हितीगु कासा खः । छेँय्‌ च्वनाः म्हितीगु थ्व कासाय्‌ मिसामस्त व मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः । थ्व कासाय्‌ म्हितीपिं सकलें छचाःलं च्वनाः हामा जूम्हं विशेष म्ये हाहां सकसिगु ल्हातिइ धिसिधिसि दायाः लिपा न्ह्यसःलिसः यानाः तसकं न्ह्यइपुक म्हितीगु कासा खः ।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ मस्त मस्त वा तःधिकःम्ह छम्ह वा मचाया मां अजि निनि आदि मध्ये छम्ह नं च्वनाः म्हिती । थुकी तःधिकःम्ह मनू हामा जुइ । अले व हे हामां दक्व मस्तय्‌त मुनाः कासा न्ह्याकी । थ्व कासाय्‌ दकलय्‌ न्हापां कासा म्हितीपिं दक्वं छचाःलं च्वनी । अले इपिं सकलसिनं थःथःगु निपां ल्हाः बँय्‌ दिकी । उकी मध्ये हामां चाहिं थःगु खवगु ल्हाः बँय्‌ दिकाः जव ल्हाः म्हूचिनाः ‘ल्वं दाया खौ दाया’ म्ये हाहां दक्व मस्तय्‌गु व थःगु हे खव ल्हातय्‌ नं म्हूचिनातःगु जव ल्हाःया क्वच्वतं धिसिधिसि दायाहइ । थथे म्येया दकलय्‌ लिपांगु ‘ध्वाँइ ध्वाँइ’ धयागु खँग्वः गुम्हेसिया ल्हातय्‌ लाइ वं थःगु ल्हाः फातापुइकाः बँय्‌ दिकी । अले हामां हाकनं हाकनं व हे प्रकृया दोहरे त्यहोरे यायां यंकी । सकसिनं ल्हाः पुइकेधुंकाः हाकनं अथे हे म्ये हाहां पुइकूगु दक्व ल्हातय्‌ दाया हइ । पुइकूगु ल्हातय्‌ हाकनं ‘ध्वाँइ’ लातकि व ल्हाः थःगु म्ह लिउने सुचुके यंकी । थथे यायां सकसिनं थःथःपिनि ल्हाः थःगु म्हय्‌ लिउने सुचुकी । थ्व छगू चरण म्हिते सिधयेकाः उमि हाकनं न्ह्यसः लिसः यानाः म्हिती । म्हितूपिं दक्व मस्तय्‌सं थःथःपिनि ल्हाः लिउने हे सुचुकातइ ।
हामां ‘छंगु ल्हाः सुनां यंकल ?’ धकाः न्यनी, अले मस्तय्‌सं ‘छुं यंकल’ धकाः लिसः बी ।
थथे यानाः तःक्वः न्ह्यसःलिसः याये सिधलकि इमि कासा क्वचायेकी । थ्व कासा मनोरञ्जन नापं मस्तय्‌गु मनोवैज्ञानिक कथं वा छुं नं खँया न्ह्यसःया लिसः बी फइगु क्षमताया विकास जुइ ।

सल किसि कासा
थ्व कासा छेँय्‌ चिकिचाधिकःपिं मस्तय्‌त म्हितकीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितकीबलय्‌ मचायात वया मां वा तःधिकःम्ह छम्हेसिनं थःगु प्वाथय्‌ मचाया तुति निपातं चुइके बी । थथे मचायात तुतिं चुइके धुंकाः मांम्हेसिया ल्हाः मचाया जवंखवं याक्वया तःलय्‌ तयाः ज्वनी । अले मचायात च्वय्‌ क्वय्‌ संकी । गुलिं गुलिं मस्त ला थः हे थिक्कः थिक्कः न्हुयाः च्वय्‌क्वय्‌ तिंतिं न्हुइ थें यानाः सनी । थथे सनीबलय्‌ मांम्हेसिनं अझ बः बियाः अझ संकाः मचायात स्वयाः ल्याय्‌म्ह बाबु ल्याय्‌म्ह धकाः म्ये हालाः मचायात तिंतिं न्हुइकातइ ।

सलिंचा यला यला (सलिंचा ग्वाइँ ग्वाइँ)
छम्हेसिनं मेम्हेसिगु सिकापतिं ज्वनाः छचाःलं च्वनाः म्हितीगु कासायात सलिंचा यला यला कासा धाइ । थ्व कासा छेँया पिने म्हितीगु पिकासा खः । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां दक्व मस्त चाकलाक फ्यतुइ ।
थथे फ्यतुुइ धुंकाः दक्वसिनं थःपिनि ल्हाः म्हूछ्यानाः थःपिनिगु बुरापतिंचा थःथःपिंसं हे क्वात्तुक ज्वनी । अले सिकापतिंचा धाःसा मेम्ह लिक्क च्वंम्ह पासाम्हेसिगु सिकापतिंचा नापं क्वात्तुक ज्वनी । छचाःलं च्वंपिं दक्वस्यां थथे हे यानाः ज्वनेधुंकाः लसय्‌ हनाः सलिंचा यला यला… धाःगु म्ये हाली । थ्व म्ये सिधयेवं दक्वस्यां थःपिनि ल्हातं बल पिकयाः पासापिंत घ्वानाछ्वयाः थःगु ल्हाः लिकाइ । थथे याइबलय्‌ दक्व मस्त लिउने ग्वतूवनी । कासा क्वचाइ ।

सुला कासा
सुला च्वंपिंत माःवनाः खंकेगु वा थियाः दुम यानाः म्हितेगु कासायात सुला कासा धाइ । छेँय्‌ पिने खने मदयेक सुलाच्वने दइगु थासय्‌ म्हितीगु थ्व कासाय्‌ अप्वः यानाः मिसामस्त जक म्हितेगु याः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां न्याम्ह खुम्ह पासापिं मुनी। अले इपिं दथुइ छम्ह दुम ल्यइ । अले दुम जूम्ह छथाय्‌ फस्वयाः वा मिखा तिसिनाः गुलि तक ल्याः खायेगु धकाः धयातःगु खः, उलि ल्याःखाइ । मेपिं पासापिं दक्वं खनेमदुगु थासय्‌ सुप्यू वनी । दक्वं सुपिले धुंकाः दुमं पासापिंत माःजुइ । थथे मालीगु झ्वलय्‌ वं गुम्हेसित न्हाप खन, वयात ‘एक’ धकाः न्हापांगु ल्याः तइ । अले लिपा मेमेपिंत खंलिसे छसिकथं दुइ, तीन यानाः ल्याः तयाः यंकी । थथे हे यानाः दक्व पासापिंत ल्याः तयायंकी । यदि दक्व पासापिंत खंकेफत धाःसा दकलय्‌ न्हापां खंम्ह पासा दुम जुइ । तर पासापिं मध्ये सुं छम्हेसित माले मफुत वा दुम जूम्हेसित सुपिला च्वंम्हं पासां वं मखंक वयाः ‘ध्यापाः’ यात धाःसा व हे हाकनं दुम जुइमाली ।
अथे हे गुलिसिनं धाःसा दुम जूम्हेसित मेम्ह छम्ह पासां मिखा पीकातइ । इमि छगू थासय्‌ आज्जु छगू नं तयातइ । मिखा पीकूम्हेसिनं धाःसा पासापिं सुपिले धुंकाः दुमयात त्वःताबी । अले दुमं सुपिलाच्वंपिंत माःवनी । थथे सूवंपिं पासापिंत दुमं खंकाः थीफत धाःसा व हे दुम जुइ । यदि दक्व पासापिंसं दुमं थीमफयेक आज्जु कायेफत धाःसा हाकनं व हे दुम जुइ ।
थथे हाकनं हाकनं दुम जुलकि वयात ‘ध्वं हालेगु’ सजाय बी । थ्व कासां मनोरञ्जन नापं थःत सुरक्षित याये फयेकेगु क्षमता ब्वलंका बी ।

सुल्ल प्याच्च
च्वय्‌ं क्वय्‌ सुल्ल कुहां वयाः म्हितीगु कासायात सुल्लप्याच्च कासा धाइ । थ्व कासाय्‌ न्हापा जूसा स्वहाने त्वाथःया जवं खवं पिच्चुक दयेकाःतःगु वा स्वाहाने बालय्‌ म्हितीगु खः । तर लिपा सुल्ल प्याच्च म्हितेत लिउने स्वाहाने तयाः न्ह्यःने पाःलूगु पिच्चुक्क तयाः सुल्लप्याच्च म्हितेगु हे दयेकातःगु दु । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां स्वाहाने गयाः च्वय्‌ थहां वनी, अले पाःलूगु थाय्‌या च्वय्‌ लाक्क फ्यतुनाः तुति निपां तप्यंक तयाः सुल्ल कुहां वनी । थथे कुहाँं वनीबलय्‌ गुलिसियां क्वय्‌ तुतिं ध्याक्क चुइ धाःसा गुलिसिया सुल्ल कुहां वयाः क्वय्‌ प्याच्च फ्यतुइ ।

स्वकुं धुँ कासा
स्वकुं धुँ नं प्यकुं धुँ थें तुं अतः गायाः नयाः म्हितेगु कासा खः । थ्व छेँया दुने वा पिने न्ह्याथासं म्हितेज्यूगु निम्ह जानाः म्हितीगु कासा खः । थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां बँय्‌ स्वकुं धुँया किपा च्वइ । थुकी च्वं बेक्वयेक निध्वः सालाहयाः क्वय्‌ बराबर यानाः तप्यंक स्वाकाबी । थ्व त्रिभुज थें च्वनी । थुकिया दथुइ चिं तयाः क्वय्‌ छध्वः साली । थ्व ध्वलय्‌ नं दथुइ लाक्क चिं तयाः ब्यापाखे जवंखवं बराबर यानाः छध्वः साली । थ्व स्वयेबलय्‌ प्लस थें खनेदइ । अले च्वय्‌ च्वंगु त्रिभुुजया दुने नं कुनं क्वय्‌ चीहाकःगु छध्वः सालाहइ । थुकी क्वय्‌ नं जवंखवं छध्वः सालाः त्रिभुज थें जाःगुलिं स्वानाबी । स्वकुं धुँ कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ च्वय्‌ च्वंगु कुनय्‌ धुँ छम्ह तइ । क्वय्‌ प्लस थें जाःगुलिं सिथय्‌ सिथय्‌ छम्ह छम्ह यानाः स्वम्ह च्वलेचा तइ । कासा म्हितीबलय्‌ धुँ कुनं कुहां वइसा च्वलेचा क्वं च्वय्‌ वइ । धुँ क्वय्‌ वयाः प्लस थें जाःगु थासय्‌ कुहां वये मज्यू । अले च्वलेचा नं थःगु थासय्‌ च्वय्‌ थहांं वनकि क्वय्‌ लिहां वयेमज्यूगु जुल । थ्व कासाय्‌ नं धुँ कासाय्‌ थें तुं धुँया नापं च्वंगु थासय्‌ च्वले लानाच्वन अले च्वलेया लिउने च्वंगु क्वथाय्‌ खालि जुयाच्वन धाःसा धुं अतः गायाः च्वले नइ । यदि अतः गायेथाय्‌ मदु धाःसा धुं नयेफइ मखु । अथे म्हितुम्हितुं धुँयात च्वलेचां कुने नं यः । धुँयात कुन धाःसा च्वलेचा काःम्ह त्याइ । च्वलेचा धमाधम नयायंकल धाःसा धुँ काःम्ह त्याइ ।

स्वाँय्‌ कासा
दाम्फ्वः च्वय्‌ वांछ्वयाः बँय्‌ च्वंगु ल्वहंया चागःचा निगः निगः छक्वलं कयाः म्हितीगु कासायात स्वाँय्‌ कासा धाइ । थ्व कासा म्हितेत निम्ह, स्वम्ह वा व स्वयां अप्वः दःसां ज्यूगु जुल । मिसामस्त जक म्हितीगु थ्व कासा अप्वः यानाः छेँदुने म्हिती । थ्व कासा म्हितेत भचा यक्व हे चागःचा माःगु जुल । स्वाँय्‌ कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां म्हितेत ज्याछिंगु भचा ततःग्वःगु चागःचा छद्वँ मुंकातइ । थ्व हे चागःचात दथुइ तयाः मिसामस्त छचाःलं च्वनी । थ्व चागःचा थुलि हे माः धयागु मदु । तर तइबलय्‌ बिजोर तइमखु, ल्याः खानाः जोर जुइक तइ । थःत ज्वने ज्याछिंगु ग्वल्लाःगु दाम्फ्वः छगः छगः नं ल्ययाकाइ । आः छचाःलं च्वनाच्वंपिं पासापिनि पालंपाः यानाः म्हिती । थथे स्वाँय्‌ कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां म्हितूम्ह दथुइ च्वंगु द्वँचिना तःगु चागःचित भचा खित्तुखिनी । अले थम्हं ज्वनातयागु दाम्फ्वःचा च्वय्‌ वांछ्वइ । दाम्फ्वःचा च्वय्‌ वंतले ल्हातं क्वय्‌ बँय्‌ च्वंगु चागःचा निगः काचाक्क कयाः दाम्फ्वःचा क्वय्‌ वइबलय्‌ बँय्‌ लाये मलाक हे लानाः काइ । अथे चागःचा काइबलय्‌ मेमेगु चागःचा संके मज्यू ।
यदि चागःचा धिप्पासिप्पा जुयाः छथाय्‌ हे लानाच्वन धाःसा बुलुहुं छगः छगः यानाः मसंकुसे कायेगु कुतः याइ । यदि सन धाःसा मेम्हेसिगु पाः वइ । थथे छगः छगः यानाः काइबलय्‌ छगः चागःचा ल्हातय्‌ हे तयाः मेगु चागःचा काइ, अले ल्हातय्‌ निगः दतकि जक क्वय्‌ तइ । थथे यानाः पालंपाः म्हिताः अन दुगु चागःचा दक्वं सिधलकि दक्वस्यां थःथःगु चागःचा निगः निगः छथाय्‌ तयाः छस्वाँय्‌ निस्वाँय्‌ धकाः ल्याः खाइ । ल्याः खानाः सुया अप्वः दत व हे त्याइ । त्याःम्हेसिनं बूपिंत ल्हातय्‌ ताः दाइ । थ्व कासां मनोरञ्जनया नापनापं छुं नं ज्या अन्दाजं याःसां ग्यसुलाक यायेफइगु क्षमता नापं ल्याःचाः याय्‌गु अभ्यास दयेकाबी ।
दाम्फ्वः : दाम्फ्वः पिच्चुसे च्वनाः ग्वल्लाइगु वा ख्यें बांलुइगु चागःचा खः । मेमेगु चागःचातय्‌गु आकार धाःसा ग्वः हे लायेमाः धयागु मदु । थ्व न्ह्यागु आकारया नं जुइफु । स्वाँय्‌ कासा म्हितीबलय्‌ दाम्फ्वःया महत्व यक्व दइ । यदि दाम्फ्वः बांलाःगु, ज्याछिंगु लात धाःसा चागःचा कयाः म्हितीबलय्‌ अःपुक हे लानाः कायेफइ । नापं ल्हातय्‌ नं स्याइ मखु । यदि दाम्फ्वःचा गति मलात धाःसा चागःचा लायेबलय्‌ त्वःत्वःफिनाः सि जक सी यः, नापं ल्हा नं स्याये यः ।

स्वाँय्‌ : स्वाँय्‌ धयागु निगूयात छगू यायेगु खः । स्वाँय्‌ कासा म्हितीबलय्‌ दाम्फ्वः च्वय्‌ वांछ्वयाः चागःचा निगः निगः कयाः व निगःयात छथासं स्वानाः छस्वाँय्‌, निज्वःयात निस्वाँय्‌ आदि धकाः ल्याः तइगु खः ।

हाःपालु खिचापालु

चायात ग्वारा दयेकाः उकी दुने ग्वाखःथें प्वक्तां यानाः न्यायेकाः म्हितेगु कासायात हाःपालु खिचापालु कासा धाइ । छेँ पिने म्हितेगु थ्व कासा मिसामस्त, मिजंमस्त निखलकं म्हितेगु याः।
थ्व कासा म्हितीबलय्‌ दकलय्‌ न्हापां ग्वःम्ह कासामि दु, उमि दथुइ न्हाप, ल्यू यानाः पाः दयेकी । अले इमि बराबर यानाः चा काइ । म्हतिं म्हतिं चाय्‌ लः तयाः छुचुं न्हाय्‌ थें न्हाइ । चा धाःसा ताकुसे हे च्वंकेमाः । छ्वालुके मज्यू । आः न्हाप लाःम्हेसिनं दकलय्‌ न्हापां चा छग्वारा ल्हातय्‌ काइ । अले व चायात ख्वल्चा थें दयेकी । थ्व ख्वल्चिया प्यं धाःसा साल्लुसे च्वंकी । तर ह्वः धाःसा दयेके दइमखु ।
थथे चाया ख्वल्चा दयेके धुंकाः उकियात छगः दोल्चाय्‌ तइ । अले थम्हं छकः हाः यानाः छसिकथं सकल पासापिंत नं उकी हाः याकेबी । सकसितं हाः याकेधुंकाः हाःपालु, खिचापालु, सर्गः दुछि न्यायेक… धकाः दोल्चाय्‌ तयातःगु चाया ख्वल्चित यांकयाः बँय्‌ बस्वाइ । थथे बस्वाइबलय्‌ व चाग्वारा प्यात्त सः वयाः तज्याइ । साल्लुसे च्वंथाय्‌ च्वंगु चा मुयाः उखेंथुखें छ्वम्हुयावनी । चाया ख्वल्चा ह्वगनी । थ्व हे ह्वगंगु थासय्‌ मेपिं पासापिंसं थःगु भागया चा कयाः फयांफक्व साल्लुक पाचापाचा यानाः ह्वः प्वाःतिना बी वा पर्का बी । थुलि याये धुंकाः मेम्हेसिगु पाः वइ । थथे हे यानाः इपिं थःपिंके दुगु चा मफूतले म्हिताच्वनी । सुयाके न्हापा चा फुत व बुइ । दक्व चा त्याकेफुम्ह त्याइ ।
थ्व कासां मनोरन्जन नापं फय्‌या चाप दु धयागु ज्ञां बी । अथे हे शीपया विकास यायेगु तरीका नं स्यनी ।

सर्गः दुछि न्यायेक
आकाझाकां छुं थल तज्याइबलय्‌ वा कुतुं वइबलय्‌ प्यात्त वा भ्वाङ्ग सः पिज्वइ । थ्व कासाय्‌ चाग्वारायात ख्वल्चा बांलूगु थल दयेकाः यांकया बँय्‌ भ्वपुइकाः क्वय्‌ बस्वाइ । थ्व इलय्‌ उकी दुने च्वंगु फय्‌या चापं यानाः सालुकातःगु प्यंचाः भ्वाङ्ग सः वयाः ह्वगनी । थ्व हे सः सर्ग छपातं न्यायेक वा तःसः जुइक पिहां वयेमा धयागु अर्थय्‌ सर्गः दुछि न्यायेक धकाः धाःगु खः ।

ख्वल्चा : अय्‌लाः त्वनेत छ्यलीगु चिकिचाग्वःगु बार्चा, धातुया थलचा वा केँ तयेगु थल ।

दोल्चा : लप्तेया सिन्कां ह्वनाः गाःवंक छुं वस्तु तयेजिइक दयेकातइगु लप्तेया चिचिग्वःगु थल ।

छ्वम्हुये : छुं वस्तु तज्यानाः दुनेया वस्तु छक्वलं पिहां वयाः उखें थुखें चिचाः दनीगु वा छ्वारा म्हुइगु ।

यांकयाः : छुं वस्तु वांछ्वयेत वा प्रहार यायेत ल्हाः च्वय्‌थ्यंक ल्ह्वनाः बल यायेगु ।

हुस्लुं कासा

बँय्‌ मचुसे यखानातःगु खिपतय्‌ च्वनाः न्ह्यःने लिउने संकाः म्हितीगु कासायात हुस्लुं कासा धाइ । थ्व कासा छेँय्‌ दुने जूसा छेँया दलान वा निनालय्‌ चिनाः म्हिती । छेँ पिने जूसा सिमा दुथाय्‌ वा चकंगु थासय्‌ जूसा पंकथि जवंखवं थनाः उकी खिपः चिनाः वा थौंकन्हय्‌ धाःसा विशेषकथं हुस्लुं चुइगु हे दयेकाः तःगुलिइ म्हितेगु याइ । थ्व कासा म्हितीबलय्‌ याकःचा वा निम्ह स्वम्ह पासापिं जानाः म्हिती । थ्व कासा म्हितेया निंतिं दकलय्‌ न्हापां ताःहाकःगु बल्लाःगु खिपः हइ । बँ स्वयां प्यंगू फूट च्वय्‌ तक थ्यंक खिपः ची । खिपःया च्वका निनालय्‌ वा सिमाकचाया छखे ची धाःसा प्वका भतिचा तापाक ची । थथे निथाय्‌ चीबलय्‌ क्वय्‌ दथुइ फ्यतुइगु थाय्‌ दइ । थ्व थासय्‌ बोरा, कापः, चकति वा सिँबाला तयाः फ्यतुइत ज्याछिंकी । कासा न्ह्याकेत दकलय्‌ न्हापां बोरा तयातःगु थासय्‌ छम्ह फ्यतुइ । वं जव ल्हातं जवपाखे च्वंगु खिपः ज्वनी धाःसा खव ल्हातं खवपाखे च्वंगु खिपः ज्वनाः याकःचा जूसा थःथम्हं तुं न्ह्यःने लिउने संकी । पासापिं दुसा पालंपाः म्हितेगु यानाः हुस्लुंलय्‌ फ्यतुनाच्वंम्ह पासायात भतिचा लिखतं सालाः न्ह्यःने घ्वानाछ्वइ । खिपःया हाकःकथं न्ह्यःने हुतय्‌ जुयाः हाकनं लिउने हे लिहां वइ । लिउने नं अथे हे जुयाः न्ह्यःने वनी । थुकथं न्ह्यःने लिउने न्ह्यःने लिउने जुयाः फसय्‌ झुलय्‌ जुयाच्वनी । थथे यानाः मंदतले म्हिती । यदि छेँया पिने म्हितूगु खःसा इपिं मध्ये मग्याःपिनि ततःसकं संकाः वा च्वय्‌ च्वय्‌ थ्यंक यंकाः मचय्‌ यानाः म्हिती । अथे हे गुलि गुलिस्यां धाःसा व हे हुस्लुंलय्‌ छम्ह दनाः मेम्ह फ्यतुनाः निम्ह जानाः नं हुस्लुं चुयाः न्ह्यइपुकेगु याइ ।

हन्दलि मन्दलि कासा

थ्व कासा छेँय्‌ पिने निम्ह वा स्वम्ह पासापिं जानाः म्हितीगु कासा खः । थ्व भुतुमालि चय्‌त जुयाः कापू वःगु का मुंकाः म्हितेगु कासा खः । थुकी छम्हेसिनं कापू वःगु काय्‌ अप्पा व ल्वहँतय्‌ चिनाः यांतांप्यांतां यानाः आइजः मन्दलि धकाः हालाः थःगु का संकाच्वनी । अले मेम्हेसिनं नं थःगु काय्‌ अप्पा वा ल्वहं चिनाः हालाच्वंम्हेसिगु सुकाय्‌ ल्वाके यंकी । थथे निम्हेसिया ल्वाका च्वंथाय्‌ मेपिं नं दुसा इमिसं नं ल्वाके यंकी । अले सुका कतात धायेव थःपिनि सुका सालाकाइ । थथे सालाकाइबलय्‌ सुयागु सुका चब्बुइ व बुइ ।

ह्वाग्ला (ह्वाग्रा) कासा
गालय्‌ ख्वःसिं, बस्पति, गुच्चा वा ध्यबा ह्वानाः म्हितीगु कासायात ह्वाग्ला कासा धाइ । थ्व कासा छगू थासय्‌ प्यखेरं चिं तयाः प्यकुंलाक गाःखनाः क्वथा दयेकाः ह्वानाः म्हिती । थ्व छें पिने म्हितीगु पिकासा खः ।
थ्व कासा म्हितेत दकलय्‌ न्हापां स्वम्ह प्यम्ह मस्त मुनी । इमि म्हतिं छप्वः छप्वः ख्वःसिं, बस्पति वा गुच्चा ज्वना वइ । अले इमि छगू ज्याछिंगु थासय्‌ गाः खनी । गालं प्यपलाः न्यापलाःति न्ह्यःने छगू चिं तइ । अले म्हतिं ग्वःगः तयेगु खः, वःगः बस्पति ख्वःसिं वा गुच्चा ल्हानाः न्हापालाक म्हितूम्हेसिनं व दक्वं थःगु पाल्हातय्‌ तयाः चिनय्‌ तुतिं न्हुयाः गालय्‌ ह्वाइ । अथे ह्वाइबलय्‌ गालय्‌ कुहां मवंगु मध्ये छगलय्‌ थुगु धकाः पासापिंसं क्यनी ।अले वं थःके च्वंगु घ्वाँइनं उकी ताके यानाः कयेकी । नल धाःसा व त्याइ । तर अथे कयेकीबलय्‌ घ्वाँइनं वा घ्वाँइनं कयेकाः नःगु ख्वःसिंनं मेमेगु ख्वःसिंनय्‌ थीके मदु । अथे हे गालय्‌ नं वंके मदु ।
थथे जुल धाःसा कयेकूम्हेसिनं बं पुले माली । तर क्यंगु ख्वःसिं नयेमछिंथाय्‌ लात धाःसा कयेके हे माः धयागु मदु । न्ह्याथाय्‌सां घ्वाँइ छुनाः बचय्‌ जुइ नं फु । थज्याःगु अवस्थाय्‌ मेम्हेसिगु पाः वइ । थथे ह्वाग्ला ह्वाइबलय्‌ फयांफक्व ख्वःसिं छगः जक पिने लाकाः मेगु दक्वं दुने लाकेत स्वइ । थथे छगः जक पिने लात धाःसा थ्व नयेगु धकाः सुनांनं क्यनाच्वने म्वाः । थम्हं हे कयेकाः नयेज्यू । तर घ्वाँइ नापं नःगु ख्वःसिं गालय्‌ धाःसा लाके मज्यू । हाकनं यदि ख्वःसिं ह्वाइबलय्‌ दक्वं गालय्‌ लात धाःसा घ्वाँइनं गालय्‌ कयेकाः न्ह्याक्व हे जूसां ख्वःसिं थकायेमाः । घ्वाँइनं थकायेमाः । थथे यायेफुसा वं नःगु वा त्याःगु जुइ । थकाये फुसां मफुसां घ्वाँइ गालय्‌ लात धाःसा व बुइ । अले बं पुलेमाली । घ्वाँइ नं गालय्‌ मलाः थकाये नं मफुत धाःसा व छुं जुइमखु । मेम्हेसिया
पाः वइ ।

शरीरया सुरक्षाया लागि मपुसें मगाःगु वसः बाहेक विलासिताया रुपय्‌ बांलाकेगुया लागि तीगु वस्तुयात तिसा धाइ । थीथी युगय्‌ थीथी कथंयापिं मनूतय्‌सं थीथी कथंयागु हे बेलाबखतय्‌ थःपिंत छाय्‌पेभनं तीत थीथी कथंयागु वस्तुयागु अनेक प्रकारया तिसाया आविष्कार यात ।
जंगली अवस्थाय्‌ जंगली मनूतय्‌सं तीगु वीरता स्वरुपया प्राकृतिक वस्तुयागु दयेकातःगु तिसानिसें कयाः द्यः, देवी आदिपिंत तीकीगु तिसा दयेकाहल । ई बिनावंलिसे समाजया विकासया नापनापं मनूतय्‌सं थःपिंत छाय्‌पेया लागि न्हून्हूकथंया तिसा दयेकाः तीगु यानाहल । आतकया दुने नेवाः जातिं चलनचल्तिइ हयाच्वंगु तिसा थुकथं दु –

गोकुल
गुरुजुयात बेताः चिकीबलय्‌ नापं तुं न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु वहः मुक्कंयागु ग्वल्लाःगु छगू अलग्ग हे कथंयागु धर्मतिसा ।

जंकु कल्लि
जंकु याःम्ह मचायात जंकुकुन्हु निसें तुतिइ न्ह्याकीगु वहः मुक्कंयागु त्याकंगु कल्लियात जंकु कल्लि धाइ ।

जंकु मारचाः
मचा जंकु याइबलय्‌ निसें (मिसामचा व मिजंमचा निम्हेसितं) मचायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँ मुक्कंयागु मारचाःयात जंकुमारचाः धाइ ।

त्वह

शाक्य, बज्राचार्य जातिया चूडाकर्म याइबलय्‌ ल्हातय्‌ (खास यानाः लप्पाय्‌) न्ह्याकीगु जवंखवं लुँ, वहः व सिजःया छपा छपा यानाः स्वपाया छज्वः कथंया छगू अलग्ग हे संस्कार स्वरुपया तिसा ।

न्यापु सिखः

लुँयागु चन्द्रमाय्‌ अर्धगोलाकार लुइकथं न्यापु बालागु सिखः बाला घानाः हरेक सिखःपतिकं फिनिफिनि संक तुलसिहःचा घानातःगु । छ्यनय्‌ जवपती व खवपती निखेरं (मयःसा छखे जक) कत्ताकाः छाय्‌पेगु तिसा ।

पँय्‌ति

चूडाकर्म याइबलय्‌ चीवरया वसः पुनाच्वंगु इलय्‌ चायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँ मुक्कंयागु पाताय्‌ कियातइगु प्यकुंलाःगु तिसा ।

प्यूचा

मचा बूम्ह मचाया मां मचाबू लहीत थःछेँय्‌ वनाः च्वंवनी । उबलय्‌ माजु व छेँया जःपिं वनाः मचायात स्वःवनेबलय्‌ मचाया ल्हातय्‌ ‘प्यूचा’ न्ह्याकेगु याइ । थथे प्यूचा न्ह्याकीबलय्‌ मचायात प्यूचा नापं ल्हातय्‌ भिंपुमाः नं न्ह्याकेगु याइ । थ्व चुरा मचा तःधिकः जुयाः नारि तप्प जुयावःलिसे तपाः यानायंके ज्यू कथं डिजाइन यानाः दयेकातःगु दइ ।

बेताःची
बहाः पुजा, सख्वाःपा, न्याःपञ्जरां आदि ततःधंगु धर्मपुजा याइबलय्‌ मूल पुरोहितयात कपालय्‌ चिकीगु बाला बाला स्वबालाया डिजाइनय्‌ भिम्पू छगः घानाः रुप बियातइगु (क्वाःपाःद्य, करुणामय आदि द्यःपिंत कपालय्‌ चिकाः छाय्‌पीगु तिसा थेंज्याःगु) वहः मुक्कंयागु धर्मतिसा ।

रक्षा माला
मचाया जंकु याइबलय्‌ थीथी जडिबुटी, थीथी पशुपंक्षीया वाकुचा, लुँवहःया त्याः आदि तयाः मचाया रक्षाया कामना यानाः क्वखायेकीगु रक्षा माला ।

लुँअंगू, वहःअंगू
नकतिनि बूम्ह ह्याउँमचाया मचाबू ब्यंकेकुन्हु मचायात पचिनय्‌ न्ह्याकेकथं देछानाबीगु तिसा लुँयागु छपाः वहःयागु छपाः सादागु अंगू खः । चिकिचापाःगु तुसिपु अंगू नं दु ।

लुँया लालपाते स्वां
लालपाते स्वां थें हःहः तक तयाः दयेकातःगु लुँयागु स्वां ।

लुँया स्वां
नामं हे सीदु लुँयागु स्वां थें च्वंगु छ्यनय्‌ छुइगु तिसा धकाः । तसकं हे कलापूर्ण बुत्ता तयाः थाय्‌थासय्‌ लुँयागु तारं हिनाः, फिरिफिरि संक स्वांफ्वः, झंगःचा लापाचां छाय्‌पियातःगु छ्यं छगलं त्वपुक छुइगु लुँयागु जराउ स्वां खः । थ्व स्वां नं लुँस्वां थें हे इहिपा तथा भमचा जुइबलय्‌ व विशेष ततःधंगु भ्वय्‌, द्यः, भमचा आदि लसकुस यायेबलय्‌, ततःधंगु पुजा उत्सव आदिबलय्‌ नकिं मय्‌जुपिंसं छुइगु तःजिगु तिसा खः ।

लुँयागु किलिप

सुयां सपलय्‌ छगू वा सुयां सतबतया जवंखवं तयेत ज्वःलाक निगू दयेकातइगु तिसा । लुँ मुक्कंयागु वा जडाउमय नवरत्नयागु किलिप हे लुँयागु किलिप खः ।

लुँयागु चन्द्रमा

सकल नेवाः जातिं तीगु निलांगू स्वलांगूति पाय्‌धंगु चन्द्रमा बांलुइक दयेकातइगु लुँयागु किलिप ।

लुँस्वां

लुँ मुक्कंयागु मरि थें चाकमुकलाःगु, थीथी कथंयागु बुत्ता कियाः थी समेत थुनातःगु छ्यनय्‌
दथुइलाक छुइगु लुँयागु स्वां, लुँस्वां खः । थ्व मचातिसा मखु । तःजिगु तिसा कथं हनातःगु थ्व इहिपाबलय्‌ भमचायात तीकेगु निसें कयाः ततःधंगु उत्सवय्‌ जक नकिं मय्‌जुपिंसं तीगु तिसा खः ।

सिन्चु

छ्यनय्‌ दथुइलाक सिन्चाया द्यःने सिन्चा त्वपुक तीगु कपालय्‌ कुहां वइपाखे चन्द्रमा फिनिफिनि घानातइगु लुँयागु छहाकः बुत्तावाल सिखःबाला ।

शिरबन्दी (श्रीबनी)

छ्यनय्‌ तीगु लुँयागु छता तःजिगु तिसा । बःचाधिकःपिं मिसामचांनिसें ल्यासेपिंसं तक नं तीगु छता पूवंक नेवाः पहःयागु तिसा । इहि, बाःह्राः आदि पुजा, गुथिगाना, जात्रापर्व आदि संस्कार, भ्वय्‌ नखःचखःबलय्‌ नं तीगु तिसा खः ।

सुता

गःपतय्‌ क्वखायेगु वहःयागु छगू कथंयागु द्यःतिसा । चूडाकर्म याइबलय्‌, इहि, बाःह्राः, ज्याःजंकु आदि वैधानिक भिं–संस्कारबलय्‌ जक अनिवार्य रुपं क्वखायेकीगु लक्षणया तिसा ।

असर्फिमाः

नामं हे सीदु, लुँयागु पाँय्‌म्वः वा असर्फियागु माः (म्वः वा डबल) हे असर्फिमाः खः । असर्फियात लुं घेरा लगय्‌ यानाः माःहनाः दयेकातइगु छातिया क्वय्‌ तकया हाकःगु थ्व लुँयागु पाँय्‌म्वः माः, ततःधंगु पुजा उत्सव, ब्याहा आदि भ्वजय्‌ उमेर गाक्क दयेधुंकूपिं मिसातय्‌सं तीगु तःजिगु तिसा खः ।

कन्थिमाः

चवन्नि, पाँय्‌म्वः लुँया चक्कि चक्कि व बुत्तावाल लुँया फ्वःफ्वः माःहनाः दयेकातइगु, गःपः किछितकया लुँयागु माः हे कन्थिमाः खः । मचाल्यासेचा निसें ल्यासेपिंसं तकं तीगु थ्व छता तःजिगु तिसा खः ।

घरिसिखः
न्हापा न्हापा (नारिघरि न्ह्यायेगु चलन उस्त मदुनिबलय्‌) सुं गुम्हं गण्यमान्य ध्यबावाल तःमिपिं मिजंतय्‌सं कोटयागु क्वय्‌या खल्तीइ बःचाग्वःगु घरियात लुँसिखलं छाय्‌पाः स्वथनाः लुँसिखः जक कोटया खल्तिया पिने याताक्क धायेक चट्ट खनेदयेकः ब्वइगु मिजंतिसा हे घरिसिखः खः ।
चन्द्रहार

लुँयागु सितारात सितारानाप हे माःहनाः लुँयागु फ्वलय्‌ प्वाँय्‌चिंक घानाः चट्ट च्वंक दयेकातइगु सिताराया प्वाँय्‌सिखः हे चन्द्रहार खः । प्वाँय्‌सिखः, असर्फिमाः थें हे विशेष उत्सव भ्वजय्‌ उमेर गाक्क दयेधुंकूपिं मिसातय्‌सं क्वखाइगु तःजिगु तिसा खः ।

तायः

मनुखं तीगु, छाय्‌पाः ज्वलं जक मखसे द्यः, देवीपिंत समेत तीकाः छाय्‌पीगु छता विशेष कथंयागु लुँयागु तिसा खः– तायः ।
ल्हाःया म्हू दुने न्ह्यंकथंयागु पाय्‌त्याःगु लुँया त्याकय्‌ सिलिंप्वलःचा थें सिलिंसिलिं लुइक दयेकातइगु, च्वलाक्वलाछिति ताःहाकःगु त्याकय्‌ दथुइ लाक नागपाचं समेत छाय्‌पा तइगु तायः नांयागु लुँयागु त्याःया जवंखवं, तिकमालय्‌ थें प्यकुं प्यकुंलाःगु लुँयागु पाताय्‌ बुत्ता कियाः उकियात ह्याउँगु मखमलय्‌ कत्ताकाः माःहनातइगु छता विशेष तिसा ।
गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा मध्ये दकलय्‌ तत्याःगु थ्व तिसा स्वयेबलय्‌ झ्यातु खनेदुसां चतक्क च्वनाः बांलाइ । बाज्यः वनेधुंकूपिं मिसातय्‌सं पर्वपर्वय्‌ जक क्वखाइगु आःया ल्याखय्‌ दकसिबय्‌ पुलांगु जुयाः नं छता उच्चस्तरया (क्युरियो स्वरुपया) तिसा खः थ्व । काचाक्क स्वयेबलय्‌ थ्व तिसा वाउँगु पूमाःथें खनेदइ ।

तिकमाः

अन्दाजि स्वलांगू स्वलांगूति बालायागु प्यकुं–प्यकुंलाःगु लुँया पाताय्‌ कलात्मक ढंगं बुत्ता कियाः ह्याउँगु मखमल कापतय्‌ कत्ताकाः ह्वनातइगु लुँयागु मालय्‌ लँुंयागु तारय्‌ ग्वलंग्वः पन्नामाः हनाः छचाःलिं फिनिफिनि संक घानाः दयेकातइगु, गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा मध्ये दकलय्‌ प्रचलित बःचाधिकःपिं मिसामचात निसें मचाल्यासेचापिंत तकं क्वखायेकीगु, फालाचिंगु छता विशेष तिसा खः – तिकमाः । थ्व नेवाः संस्कारया हे म्हसीका कथंया छता विशेष तिसा खः ।

तिलःरि व छड्के तिलःरिमाः
तिलःरि नांया लुँयागु बुत्तावाल त्वाःचा समेतया वाउँगु वा ह्याउँगु रंगयागु पूमाः हे तिलरिमाः खः । पूमाः क्वखायेगु याइपिं जातियापिंसं थ्व तिसां तीगु खः । तिलःरीमाःया विस्तृत रुप हे छड्के तिलःरिमाः खः । ल्हाःया म्हूछि धयाथें पाय्‌प्वाःगु पूमालय्‌

क्वलाछिति
पाय्‌हाकःगु तिलःरि छत्वाः तयाः माःहनातःगु पू प्वाँय्‌या माः हे छड्के तिलःरिमाः खः । देपा ल्हाः पिकयाः जवपाखें छड्के यानाः क्वखायेगु याइगुलिं थ्वयात छड्के तिलःरि धाइगु खः ।

पाकामाः
गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा मध्ये लुँयागु तिसा मखयां नं विशेष कथं महत्व दुगु छता विशेष कथंया तिसा खः – पाकामाः । मसीनुगु रेशमी कायात पू हे सी मदइकथं मसीनुक सतबत थुकातइगु कायात पाका धाइ । पाकामाःया पाका खास यानाः वाउँगु रंगयागु जुइ । थ्व मसीनुगु पाकायात प्वाँय्‌ चिनाः च्वतय्‌ प्यलांगूति हाकःयागु लुँयागु सुराहि नांयागु सुराहि हे थेंच्वगु लुँयागु सुराहि घानाः छाय्‌पाः दयेकातइगु तिसा खः ।

पूमाः (प्वत्यामाः)
नेवाःत मध्ये श्रेष्ठ जातिया तिसा सम्पदा कथं लुँगुलि तयाः सौभाग्यमाः धकाः सौभाग्यस्वरुपया छता विशेष कथं बुत्तावाल जडाउ लुँफ्वः तयाः सौभाग्यमाः धकाः प्वत्यामाः क्वखायेगु चलन दु ।

प्वाँय्‌गु सिखः

नवरत्नया फ्वलय्‌ चन्द्रमाया आकारय्‌ पाय्‌छिचाकथं तपुगु लुँया सिखः स्वपु घानाः प्वाँय्‌सिखःया नामं क्वखायेगु याइ । खास यानाः प्वाँय्‌सिखः शाक्य, बज्राचार्य जातियापिंसं न्ह्यागु कथंयागु तःजिगु भ्वजय्‌ नं क्वखायेगु याइ ।

भिम्पुमाः

भिम्पू नवरत्न मध्ये छता रत्न खः । भिम्पू नांया व हे रत्न वाउँगु रेशमया काय्‌ हरेक छगः भिम्पूइ छगथः सुर्केगथः चिनाः हनातइगु माः हे भिम्पूमाः खः । खास यानाः प्वाँय्‌सिखःया द्यःने सहायक तिसाया रुपय्‌ विशेष व्यक्तिं विशेष अवसरय्‌ थ्व तिसा क्वखायेगु याइ ।

मोतिमाः
नवरत्न मध्येया छता रत्न खः –मोति । थ्व हे मोति हनाः क्वखायेगु तिसायात मोतिमाः धाइ । न्हापा न्हापा थ्व तिसा तसकं तःमिपिंसं जक क्वखाइगु खः । सकलिगु मोति सामुद्रिक सिपिपाखें वइगु खः । थौंकन्हय्‌ नक्कली मोति नं वयाच्वंगुलिं न्ह्याम्हेसिनं नं मोतिमाः क्वखायेगु चलन वःगु दु ।

लुँसिखः

थीथी कथंयागु डिजाइनय्‌ लुँ मुक्कंयागु माः मसीनुक दयेकाः गःपतय्‌ क्वखाइगु तिसा हे सिखः खः । मिसातय्‌ लकेट घानाः सिखः क्वखाइसा मिजंतय्‌ छगू हे कथंया मसीनुक जक दयेकाः क्वखायेगु याइ ।

वहःया सिखः
लुँसिखः थें हे वहः मुक्कंयागु दयेकातःगु सिखः हे वहःया सिखः खः । येँ देय्‌या नेवाःतय्‌सं बाहेक स्वनिगःया गुलिखे थासय्‌ जनजातिपिंसं वहःया सिखः क्वखायेगु चलन दु ।

स्वफ्वः घाना जन्तर

अन्दाजि प्यलांगूया प्यकुं लाःगु बुट्टेदार फ्वःया लुँयागु जन्तर दइ । थज्याःगु स्वफ्वः जन्तरयात ह्याउँगु मखमलया कापतय्‌ झ्वःलिक कत्ताकाः थ्व तिसा दयेकातइ । अन्दाजि च्यादँ झिदँति दुपिं मिजंमचातय्‌त लंसुरुवाः, कोट फिकाः कोटय्‌ द्यःने जवगु ल्हाः पिकयाः देपापाखें छड्के यानाः थ्व तिसा क्वखायेकेगु याइ ।

हेराया यार्लिङ

न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु हेराया यार्लिङ नं हेराया हार थें हे (भमचा याइबलय्‌) छुं गुगुं विशेष उत्सवय्‌ जक तीगु तिसा खः ।

हेराया हारमाः
हारमाः धायेसातकिं हे हेरायागु माः जुइ । हारमाः तिसा मध्ये तःजिगु तिसा धकाः नालातःगु, गःपतय्‌ क्वखायेगु तिसा खः । हेरामाः विशेष परिवारया सुं गुम्हं विशेष व्यक्तिं जक क्वखायेगु याइ ।
तुतिइ न्ह्याइगु तिसाज्वलं
जंकु कल्लि
जंकु याइम्ह मचायात जंकुकुृन्हुनिसें तुतिइ न्ह्याकीगु वहः मुक्कंयागु त्याकंगु कल्लि हे जंकुकल्लि खः । थ्व कल्लि खास यानाः मचातय्‌गु निदँ बुन्हि तक न्ह्याका तयेगु याइ ।

नयागु कलिचा
खास यानाः गथांमुगःकुन्हु मचा मचापिं मस्तय्‌त ‘भूतं थी मफयेक’ धकाः परम्परागत विश्वास कथं पुलां मनूतय्‌गु मनोभावना कथं तुतिइ नयागु कलिचाःचा (गुम्हेसिनं छचाः) निचाः न्ह्याकेगु चलन दु ।

तुतिबगी

जातिय संस्कार कथं तुतिइ न्ह्याइगु मध्ये छता लक्षणस्वरुपी तिसा खः – तुतिबगी । थ्व सिजःया शुद्धगु तिसा जुइ । थ्व तिसा बालांगूति जक पाय्‌बालागु जुइ, अले तुतिइ दुहां वनीकथं तुतिया आकृति वयेकाः हलुका छाँटं बुत्ता कियाः दयेकातइ । मिसामचाया इहि, बाःह्रा पिकायेगु संस्कारबलय्‌ लक्षणया स्वरुपय्‌ न्ह्याकेगु याइ । गुगुं जातियापिनि (विशेषतः श्रेष्ठ जातियापिनि) इहिपाबलय्‌ भमचा काःवनीबलय्‌ बाःजु जुइम्हेसिनं भमचायागु तुतिइ तुतिबगी न्ह्याकेमाःगु चलन नं दु । छुं कथं धांचा यायेगुया लागि वा सुं गुम्हेसिया राशि कथं दशापाखें सुरक्षित जुइगु निंतिं तुतिया च्वलापचिनय्‌ वहःयागु सादागु सुं गुम्हेसिनं सितारा फ्वःचा छफ्वः बुट्टा तयाः वहःयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।

पाउजु

वहःयागु झिलिमिलि बुत्तावाल, वहःया हे सितारा थुनाः नापं वहःयागु हे मसीनुगु घंगलाचा घानाः दयेकातइगु उतिकं कलापूर्णगु, तःजिगु, मिस्तय्‌सं तुतिइ न्ह्याइगु तिसा हे पाउजु खः । थौंकन्हय्‌ पाउजुया बनावटय्‌ गाक्क हे हिउपाः वःगु दुसा थौंकन्हय्‌ हलुका छाँटयागु जक पाउजु न्ह्यायेगु चलन वःगु दु ।

वहः त्याकंयागु कल्लि

बःचाधिकःपिं मिसामचातय्‌त वहः त्याकंयागु वहःया कल्लि नांया कल्लि न्ह्याकेगु उगु बखतय्‌ चलन दु । न्यासि वनीबलय्‌ कल्लि कल्लि ल्वानाः ताकरां ताकरां न्याइगु वहःकल्लिया विशेषता खः ।

वहःया अंगू
पुजा याइबलय्‌ द्यःप्याखं ल्हुइबलय्‌ न्ह्याइगु प्याखंअंगू वहःयागु जुइ । कुमारी, गणेश, भैरव व मचात इहि याइबलय्‌, बाःह्राः पिकाइबलय्‌ स्वंकुंलाक निच्वः दुगु वहःया अंगू न्ह्याकेगु याइ । अथे हे छुं कथं धांचा यायेगुया लागि वा सुं गुम्हेसिया राशि कथं दशापाखें सुरक्षित जुइगु निंतिं तुतिया च्वलापचिनय्‌ वहःयागु सादागु सुं गुम्हेसिनं सितारा फ्वःचा छफ्वः बुट्टा तयाः वहःयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।

सिंख्वाः कल्लि तथा जंगिसेलया कल्लि

सेल मरि पाय्‌चाःगु व सेल मरि हे पाय्‌त्याःगु, सिंहया छ्यंया लसि वयेक, कलि छप्पां कलापूर्ण बुत्ता कियाः दयेकातइगु कल्लियात हे सिंख्वाः कल्लि वा जंगिसेलया कल्लि धाइगु खः । तुतिइ न्ह्याइगु तिसा मध्ये दकलय्‌ तःजिगु तिसा हे थ्व सिंख्वाः कल्लि खः ।

कानपासा
तपचा थें हे न्हाय्‌पंफ्वलय्‌ तप्पच्वंक सुइगु लुँयागु तिसा खःसा डिजाइन कथं न्हाय्‌पंया सिलिसे वंक भचा न्हाय्‌पं बांलुइक डिजाइन यानाः दयेकातइगु (लुँ मुक्कंया स्वयां) जडाउमय ल्यासेतिसा खः ।

गोकुल
बहाःपुजा, न्याःपञ्जरां, नरां आदि ततःधंगु धर्मकार्य याइबलय्‌ मूल पुरोहित गुरुजुयात विशेष सम्मानस्वरुप न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु वहःयागु ग्वल्लाःगु धर्मतिसा हे गोकुल नांया कर्णकुन्द तिसा खः ।

जंकु मारचाः

मिसामचा वा मिजंमचा निथीयात नं जंकु (अन्नप्रासन) याइबलय्‌ मचायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँत्याकंयागु मारचाःचा हे जंकुमारचाः खः । थ्व मारचाः खास यानाः मचाया निदँ बुन्हि तक सुइकातयेगु याइ ।

तपचा

लुँगुलियागु तथा हेरा, मोति, यू, पन्ना आदि थुनाः दयेकातइगु न्हाय्‌पंफ्वःया प्वालय्‌ तप्प च्वंक सुइगु तिसायात तपचा धाइ । भिंगु याकः हेरायागु वा पुचः थुनाः दयेकातःगु हेराया तपचा, न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु तिसा मध्ये दकलय्‌ तःजिगु तिसा खः । ल्यासेंनिसें बुरि तकया न्ह्यागु उमेरयापिंसं नं सुइगु याइ ।

तुकि

न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु तिसा मध्ये तुकि मुख्य खः । लुँ मुक्कंयागु दयेका तइगु थीथी कथंयागु तुकि छपा न्हाय्‌पनय्‌ प्यज्वः प्यज्वःया ल्याखं सुइगु याइ । थ्व तुकि मुख्य यानाः स्वताजि दु – १) सादागु तुकि २) चवन्नी विशेषया तुकि ३) पलःगुलि तुकि । पलःगुलि तुकि (गुलिगुलिसिनं बुत्ता कियातःगु तुकि नं सुइगु याः ।)
दकलय्‌ तःजिगु जूगुलिं थज्याःगु तुकि विशेष पर्वय्‌ जक सुइगु याइ । थज्याःगु तुकिइ चिचिग्वःगु लुँगुलि छचाःखेरं तयातःगु दइ । थ्व तुकि सुइत न्हाय्‌पनय्‌ थूचानं तयातःगु दइ । उगु थूचाय्‌ पलःतुकि दुछ्वयाः सुइगु याइ ।

तुकिचा
उगु बखतय्‌ मिजंतय्‌ नं तुकि सुइगु चलन दु । ग्वःजा थेंच्वंक पलःगुलिं छाय्‌पाः दयेकातइगु तुकियात तुकिचा धाइ ।
यक्व तःमिपिंसं न्हाय्‌पंया दकसिबय्‌ च्वय्‌ विशेष पर्वय्‌ पर्वय्‌ तुकिचा छफ्वः छफ्वः सुयातइ । तसकं हे इज्जत दुगु मिजंतिसा खः तुकिचा ।

तुकिफ्वःचा
मिसामचातय्‌त न्हाय्‌पनय्‌ झ्वःलिं तुकिप्वाः खंके स्वयां न्ह्यः बःचाधिकःपिं मिसामचातय्‌त न्हाय्‌पंया च्वकाय्‌ प्वाः छप्वाः खंकाः लुँयागु चिकिचाफ्वःगु तुकि छफ्वः सुइकेगु चलन दु । व तुकिचाय्‌ चं छचं तयाः न्याचा छम्ह नं फिनिफिनि घायेगु याइ ।

धुंग्री
लुँयागु चाकलाःगु डिजाइनय्‌ खास यानाः कुं कुं च्याकुं लुइक दयेकाः कुं पतिकं ह्याउँगु थी (पन्ना) थुनाः दयेकातइगु तिसा हे धुंग्री खः । न्हाय्‌पंया दथुइ गालय्‌ प्वाः खनाः गाः त्वपुक सुइगु याइगु खः थ्व धुंग्रि नांया तिसा । खास यानाः मुन्द्रि सुइपिंसं धुंग्रि नं सुइगु याइगु खनेदु ।

न्याचा तिसा वा न्याया फिनिफिनिचा
न्हाय्‌पंयागु मागाःचाया न्ह्यःनेयाथाय्‌ त्रिकोण आकारं पिहां वयाच्वंगु लाया छकूचा भागय्‌ तक्क नं प्वाः खनाः उकी लुँयाम्ह न्याचा तिसा फिनिफिनि सुइगु, गुलिखे नेवाःजातिया चलन दु ।

पँय्‌ति
शाक्य बज्राचार्यतय्‌ चूडाकर्म याइबलय्‌ चूडाकर्म याइम्ह मचायात न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु छगू विशेष कथंया बुट्टा कियातःगु लुँयागु प्यकुंलूगु तिसा । गुलिगुलिसिनं थ्व तिसा लीयागु दयेकाः सुइकीपिं नं दु ।

परःगुलि तुकि

लुँयागु चक्काय्‌ लुँयागु गुलिं चाःहुइकातःगु छाँटयागु तुकि हे परःगुलि तुकि खः । थीथी स्वरुपयागु तुकि मध्ये दकसिबय्‌ तःजिगु तुकि खः ‘परःगुलि तुकि’ । थ्व तिसा विशेष अवसरय्‌ विशेष व्यक्तिं सुइगु याइ । पन्ना वा माणिक स्वंगः थी ह्वनाः चिकिचा चायेक दयेकाः न्हाय्‌पंया च्वकाय्‌ प्वाः खनाः मुन्द्रिचाःचा छचाः सुइकातयेगु चलन दु ।

पुन्हाय्‌चा

ज्याःजंकु याइबलय्‌ जंकु याइपिं ज्याथजिथिपिंत द्यःभाःपियाः द्यःतिसाया स्वरुपय्‌ न्हाय्‌पनय्‌ सुइकीगु लुँयागु बालाचागु भिम्पू, मोति, पन्ना स्वंगू मूल थी थुनाः दयेकातइगु रिंगचा थेंच्वंगु चाःचा हे पूर्णनारायणचाः वा पुन्हाय्‌चा तिसा खः ।

बालबट्टा
झिलिमिलि तुलसि हः घानाः दयेकातइगु लुँ मुक्कंयागु अथवा जडाउ तिसा । न्हाय्‌पंया दकलय्‌ च्वय्‌यागु प्वालय्‌ (तुकिफ्वःचा सुयातःपिनि जूसा तुकिफ्वःचाय्‌ कत्ताकाः) सुइगु न्हाय्‌पं हे बापा धयाथें त्वपुइगु झिलिमिलि डिजाइनयागु तिसाया नां खः बालबट्टा । थ्व मेबलय्‌ स्वयां भमचा जुइबलय्‌ तीकीगु तिसा जुयाः थुकियात भमचा तिसा नं धायेगु याः । बालबट्टाया मेगु नां ‘झुप्पा’ खः ।

बिजकनि
लुँयागु ग्वःजाया आकारय्‌ ग्वलाकः छचाखेरं लुँगुलिं छाय्‌पियाः च्वकालुइक तुकि थें दयेकातइगु तिसायात बिजकनि धाइ । बिजकनि तःजिगु, स्तरिय व इज्जतयुक्त तिसाकथं नालातःगु दु । थ्व तिसा विशेषयानाः धनिमानि मिसातय्‌सं विशेष पर्व, उत्सव व भ्वजय्‌ तुकि थें न्हाय्‌पनय्‌ दकसिबे च्वय्‌ छफ्वः छफ्वः सुइगु याइ ।

माकःसि

काचाक्क स्वयेबलय्‌ अय्‌लाःकायेगु बाता थें च्वंगु ग्वःग्वय्‌ पाय्‌ग्वःगु लुँ मुक्कंयागु न्हाय्‌पंफ्वलय्‌ सुइगु, सुइत चु नं म्वाःगु, अंकुश नं म्वाःगु बुट्टाबाट्टा नं मदुगु, सादागु छगू अलग्ग कथंयागु न्हाय्‌पनय्‌ सुइगु तिसा हे माकःसि खः । पूवंक नेवाः पहः वःगु थ्व तिसा येँ, यल व शहरी क्षेत्रय्‌ स्वयाः ख्वप, बुंग, किपू आदि थासय्‌ तीगु चलन दु ।

मारचाः

मिसातय्‌ न्हाय्‌पंफ्वः याता गायेक सुइगु लुँ मुक्कंयागु अन्दाजि बातोला लुँया ल्याखं दयेकातइगु डिजाइनवाला तिसा हे मारचाः खः ।

मारवरिचाः तथा कलःचा घानाः मारचाः
मारचालय्‌ फरमाइस यानाः चं घानाः उकी फिनिफिनि संक कलःचा घानातइगुयात मारवरिचाः धाइ । मारवरिचाः मारचाः स्वयां छतँ च्वय्‌या तःजिगु तिसा खः ।

मुन्द्रि
लुँयागु तार सालाः व तारय्‌ गुम्हेसिनं भिम्पूचा छगः घानाःसा गुम्हेसिनं तुलसिहःचा फिनिफिनि घानाः न्हाय्‌पंया सिइ जायेक, झिंनिप्वाः झिंन्याप्वाः धयाथें प्वाः खनाः मुन्द्रि सुइगु चलन दु । मुन्द्रि नेवाःत मध्ये खास यानाः श्रेष्ठ, मुनंकर्मि, नायब आदि जातियापिंसं सुइगु छता तःजिगु लुँयागु तिसा खः ।

मुन्द्रिचाःचा
न्हापा न्हापा मचात बुक्व हे म्वाः धयागु मदु । म्वाःपिं मचात नं गुलिखे आइँपाइँ ल्वगाःपिं जुयाच्वनी । थज्याःपिं आइँपाइँपिं मस्तय्‌गु सुरक्षाया लागि जनोपचार कथं मिजंमस्त हे जूसांतबि भिम्पू, मोति तयाः न्हाय्‌पनय्‌ मुन्द्रिचाः न्ह्याकी ।

यार्लिङ
पेचं कत्ताकाः वा अंकुशं कत्ताकाः फिनिफिनि संक सुइगु, लुँ मुक्कंयागुलिइ थीथी कथंयागु बुत्तां छाय्‌पा तइगु अन्दाजि स्वलांगूति धयाथें ताःहाकःगु मारवरिचाः स्वयां तःजिगु तिसा हे यार्लिङ खः । खास यानाः थ्व तिसा अगतिं तीगु स्वयां नखःचखः भ्वय्‌ जात्राबलय्‌ सुइगु याइ ।

असर्फिया अंगू
असर्फि छचाः मुक्कं थुनाः दयेकातइगु तःजिगु अंगू हे असर्फिया अंगू खः । अंगूया असर्फि सुं गुम्हेसिया पूर्णरुपं सक्कलि असर्फि खःसा सुं गुम्हेसिया लुँ चक्कायागु घ्वानाः दयेकातःगु दइ ।

आधुनिक अनेक डिजाइनया अंगू
आधुनिक अंगूया डिजाइन व बुत्ताय्‌ थज्याःगु हे धकाः स्थायी स्वरुप दइमखु । न्ह्याम्हेसिनं न्ह्यागु कथंयागु अंगू नं न्ह्याः न्ह्याःबलय्‌ न्ह्याःथे न्ह्यायेगु याः ।

गथांमुगः अंगू
लोकोपचारया विश्वासकथं न्हापा न्हापा भूतप्रेत पिसाचतय्‌गु दोषपाखें मुक्त जुइत म्हय्‌ न घानातयेगु याइ । उगु नयात अंगूया रुपय्‌ (नयागु कल्लिचा नं खः) ज्यानाः गथांमुगःकुन्हु थःगु स्वइच्छां अथवा दुवातय्‌ थनातइम्ह गथांमुगःयात थीकाः नया अंगू वा गथांमुगः अंगू न्ह्यायेगु चलन दु ।

झुइ व यान्थियागु अंगू
यान्थियागु चुरा धयाथें यान्थियागु अंगू नं धातुयागु तिसा मखसे पत्थरिय वस्तुयागु तिसा खः । बुत्ता बात्ता मदुसे सादा ग्वल्लाःगु वाउँवाउँ नःगु लः रंगयागु जुइ ।

तुसिपुबाला अंगू
तुसिपुया बुत्ता ज्यानाः लुँ मुक्कंया दयेकातइगु विशेषस्तरयागु अंगूयात तुसिपुबाला अंगू धाइ । बाज्यः वनेधुंकूपिं तःमिपिंसं विशेष उत्सवय्‌ निपाः अंगू ज्वःलाकाः न्ह्याइगु थ्व अंगू मिसातिसा खः । तुसिपु अंगू नापं हेराया अंगू नं न्ह्यायेगु याः ।

नवरत्नया अंगू
नवरत्न थीयागु फ्वः तयाः दयेकातइगु लुँयागु तःजिगु अंगू खः । खास यानाः थुगु स्तरयागु अंगू नं हिरायागु अंगू थें हे विशेष उत्सवय्‌ न्ह्यायेगु याइ ।

पुजाअंगू
बज्रयान कथं छुं नं विशेष ततःधंगु भिं पुजा व होमादि विधिविधान कथं पुजाअंगू धकाः वहःयागु छगू अलग्ग कथंया अंगू न्ह्यायेगु याइ ।

प्याखंअंगू
लुँ मुक्कंयागु व वहः मुक्कंयागु पाताया, स्वापू छुं मदयेक ख्यें बांलुइकाः छुं विशेष डिजाइन कथं प्याखं अंगू दयेकी । ग्वःमलासे च्वःप्वः छुटय्‌ जूगुया डिजाइन जुइगुलिं अंगू न्ह्याइम्हेसिगु पचिंकथं तपाः चिपाः जुइक च्वका प्वका फायाः न्ह्याये जीक दयेकातइगु संस्कार स्वरुपया छता लक्षणया मिसाअंगू खः । बाःह्राः पिकाइम्ह मचा, इहिमचा, पय्‌नबिया छ्वइम्ह म्ह्याय्‌मचा, जंकु याइपिं ज्याथजिथिपिंत संस्कार स्वरुप लक्षणया अंगू कथं न्ह्याकेगु याइगु थ्व अंगू निपाःया छज्वः कथं जवय्‌ निपा देपाय्‌ निपा न्ह्याकेगु चलन दु । थ्व अंगू च्वलापचिनय्‌ व अंगूपचिनय्‌ न्ह्याकेगु याइ ।

हिनाअंगू
लुँ मुक्कंयागु छगू तःजिगु तिसा खः हिनाअंगू । छतोला वा सुं गुम्हेसिनं छतोला व चकंछि धयाथें तौलय्‌ भिंगु लुँ मुक्कंयागु, स्वहिं हिनाः दयेकातइगु तःजिगु अंगू खः थ्व । थ्व अंगू खास यानाः विशेष उत्सवय्‌ मिसामिजं निथीसिनं न्ह्यायेगु याः ।

हेराया अंगू
लुँइ हेरा थुनाः दयेकातइगु अंगू हेराया अंगू खः । छगः हेरा, पुचः हेरा आदि तयाः दयेकातइगु अंगू हेराया अंगू खः । हेराया अंगू लुँ वहलय्‌ दयेकेगु याइ । अंगू नांया तिसा मध्ये थ्व दकलय्‌ तःजिगु तिसा खः । खास यानाः यक्व तःमिपिंसं न्ह्याइगु थ्व तिसा अप्वः यानाः ब्याहा, कय्‌तापुजा आदि विशेष भ्वय्‌, उत्सवय्‌ जक न्ह्यायेगु याइ ।

कल्या
ल्हातय्‌ न्ह्यायेगु तिसा मध्ये ‘कल्या’ वहः, लँु वा सिजःपाताय्‌ बुत्ता कियाः दयेकातइगु अन्दाजि प्यलांगू बालागु छता विशेष कथंया जातीय संस्कार स्वरुपया तिसा खः ।

ल्हातय्‌ न्ह्याइगु जूसां थ्व ल्हाःफ्वलं
दुछ्वयाः न्ह्याइगु चुरा मखु । ट्वाइन कां नारिइ चिनाः न्ह्यायेगु चुरा खः । इहिपा न्याःपिं सुं गुम्हेसिया भमचा काःवने प्यन्हु न्ह्यः मिजंपाखें कल्यां न्ह्याकःवनेगु धकाः (कल्याकुयात माःगु सम्पूर्ण ज्वलं ताःलाकाः) थ्व कल्या भमचा जूम्हेसिया ल्हातय्‌ न्ह्याकःवनेगु चलन दु ।

झुइ वा यान्थियागु चुरा
थ्व धातुयागु तिसा मखसे पत्थरिय वस्तुयागु मूवंगु व तःजिगु तिसा खः । लः थें निर्मल जुयाः वाउँवाउँ नःगु छगू कथंया पत्थरिय वस्तुयात कुनय्‌ यानाः ग्वल्लाकाः दयेकातइगु तिसा खः । म्हो मनूतय्‌सं जक उपभोग यायेखनीगु थ्व तिसा मूवंगु वस्तुयागु मूवंगु तिसा खः । झुइयागु अंगू, लकेट नं दयेकेगु याः । ‘श्री पून्य’ नांया पत्थर नं सामुद्रिक मूवंगु पत्थरिय वस्तु खः ।

त्याकंगु सिंख्वाः चुरा
लुँया त्याकंलय्‌ सिंख्वाः बुत्ता कियाः दयेकातइगु चुरायात त्याकंगु सिंख्वाः चुरा धाइ । खास यानाः थ्व तिसा तसकं तःमिपिंसं न्ह्याइ । थ्व चुरा छपाया हे स्वतोला, प्यतोलाया जुइ ।

नवरत्नया चुरि
लुँ मुक्कंयागु चुरिइ थीथी बुत्ता कियाः उकी नवरत्न थुनातइगु बालाचिंगु चुरि । ल्यासेपिंसं न्ह्याइगु लुँचुरि मध्ये तःजिगु चुरि । थुकी हेरा, मोति, भिम्पू, नीर, पन्ना, गोमेद, लहसुन गोल्डेन, तोपाज, माणिक यानाः गुंगू रत्न दइ । नवरत्न थुनाः लुँयागु तप, लकेट, चन्द्रहारमाः फ्वःचुरि आदि नं दयेकाः तीगु याइ । थ्व न्हापांनिसें आतकं नं उलि हे प्रचलनय्‌ वयाच्वंगु दनि ।

पञ्चख्वाःया चुरि
पञ्चधातु धकाः न्याता धातुया थीथी तारयात छप्वाँय्‌ चिनाः दयेकाः लुँयागु सिंख्वालं छाय्‌पाः दयेकातइगु चुरि हे पञ्चख्वाःया चुरि खः । थ्व बांलाकेत जक न्ह्याइगु मखु, म्हया शुद्धता, ग्रहशान्तिया निंतिं नं न्ह्यायेगु याइ ।

फुस्कुलुगु सिंख्वाः चुरा
त्याकंगु सिंख्वाः चुराया लसि वयेक फुस्कुलुगु सिंख्वाः चुरा दयेकेगु याइ । लुँ त्याकंया मखुगु कारणं थ्व तिसा भचा बमलाइगु जूगुलिं चुरि न्ह्याये अःपुकेत, चुरि पकुमचिनेमा वा त्वःमधुलेमा धकाः बात्वाः थलाः न्ह्यायेजी कथं डिजाइन यानाः दयेकातइ ।

बाजु
कल्या थें हे भचा साल्लुक डिजाइन यानाः लुँपातायात वहः वा सिजःपाताय्‌ बनाः दयेकातइगु, बःचाधिकःपिं मिसामचातय्‌त नखःचखः, भ्वय्‌, जात्रा आदिबलय्‌ तःजिक न्ह्याकीगु बालागु चुरायात बाजु धाइ ।

मसिनुगु लुँचुरि
थःथःगु औकात कथं लुँयागु त्याकं, बाला, बुत्तावाल आदि डिजाइनया मसीनुगु (निपा, प्यपा वा प्वाँय्‌चिंक) लुँया चुरि न्ह्यायेगु नं चलन दु ।

लुँ त्याकंया याकःचुरि
खास यानाः बाज्यः वनेधुंकूपिं ध्यबावालतय्‌ लुँ त्याकंयागु पंत्वाः बुत्ता, कल्लिया छाँटयागु आदि डिजाइनयागु लुँत्याकंयागु चुरि छपा छपा न्ह्यायेगु चलन दु ।

ल्हाः भिम्पूमाः
भिंगु चिकिचिकिग्वःगु भिम्पू माःहनाः प्यूचाया नापं न्ह्याकेगु याइ । बःचाधिकःपिं मस्तय्‌त भ्वय्‌–भीबलय्‌ नं थ्व तिसा न्ह्याकेगु याइ ।

वहःया कल्लि बुत्तागु चुरि
दछिनिदँ दुपिं मचातय्‌त व बाज्यः वनेधुंकूपिंत कल्लि छाँटयागु वहःत्याकंयागु चुरा न्ह्याकेगु याइ ।

विश्व न्यंकया सांस्कृतिक व प्राकृतिक सम्पदा संरक्षण सरोकारया सम्बन्धय्‌ युनेस्कोयापाखें सन् १९७२ स अनुमोदनयाःगु अन्तरराष्ट्रिय अभिलेखयात नीगु देया सरकारपाखें हस्ताक्षरयायेवं सन् १९७५ निसें क्रियाशिल जुल । थुगु अन्तरराष्ट्रिय अभिलेख कथं स्वताजिया सम्पदा ब्वथलातःगु दु – सांस्कृतिक, प्राकृतिक अले मिश्रित । ऐतिहासिक महत्वया छेँ, लाय्‌कू, देगः, भौतिक संरचना, प्राचीन नगर, वस्ती, सभ्यता, पुरातात्विक थाय्‌, पुलां पुलांगु कलात्मक मूर्ति अले चित्रकला आदि थुकियादुने लाः । अथेहे न्हनावनेत्यंपिं जीव जन्तु, प्राणीत च्वनीगु वा पर्यावरणिय सन्तुलनया निंतिं महत्वपूर्ण जलश्रोत, गँु आदि गुगु मानव जातिया कल्याणया निंतिं सुरक्षित यानातयेमाःगु दु, थुज्वःगु थाय्‌यात विश्व सम्पदा कथं नालातःगु दु ।

नेपाः सरकारयापाखें २० जुन १९७८ स युनेस्कोया थुगु अभिलेखय्‌ हस्ताक्षर याये धुंकाः सन १९७९ स स्वनिगःया स्मारकत व सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जयात विश्व सम्पदाया धलखय्‌ दुथ्याकुगु खः । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज सन् १९८४ स अले बुद्ध बूगु थाय्‌ लुम्बिनी सन् १९९७ स विश्व सम्पदा कथं युनेस्कोपाखें नालाकाःगु खः । युनेस्कोयापाखें विश्व सांस्कृतिक सम्पदा कथं नालातःगु निगू प्राकृतिक थाय्‌ खः । मेगु गुलि नं दु उपिं फुक्क धर्म, संस्कृति, कलानाप स्वापू दुगु थाय्‌त खः । गौरवया खँ लुम्बिनी छगू त्वःताः मेगु खुगू विश्व सम्पदात नेवाः पुर्खापिन्स धस्वाका थकूगु स्मारक जुल । गुगु सकल नेवाःतय्‌ निंतिं अतिकं गौरवया खँ खत । थुपिं खः –

क)  ख्वप लाय्‌कू

ख) खास्ति चैत्य

ग)  पशुपति

घ)  यल लाय्‌कू

ङ)   येँ लाय्‌कू

च)  सक्व चाँगु

छ)  स्यंगु चैत्य

अजिछाये

मचाबू ब्यंकीबलय्‌ दीदिअजिं इमू चाकु, ग्वय्‌ मलय्‌, पिपी, लवं, यला, चि, पालु, भुयूसिन्हः द्यःयात छाये । थ्व धुंकाः इमु चाकु वासःया रुपय्‌ मचाबूम्हेसित, छेँया जःपिंत नं नकेगु याइ ।

अस्थि काये

सी उइधुंकाः नौ चुइके न्ह्यः सीम्ह मनू छ्वयाः ह्यंग्वाः जुइधुंकूगु क्वँय्‌ पुजा यायेत छेँय्‌ हये । उगु अस्थियात मन्दः च्वयेगु विधिकथं पुजा याइबलय्‌ म्ह्याय्‌मस्तय्‌सं बरोबर सिली । उगु क्वँय्‌यात आगमय्‌ तयाः पुजा यानातइ । उगु हे क्वँय्‌ मत छ्वयेकः वनीगु इलय्‌ नमोबुद्धया अस्थिधातु चैत्यय्‌ तइ । झिंनिगू तीर्थया श्राद्ध याइगु इलय्‌ तिर्थपतिं दयेकीगु चैत्यया दुने पलिस्था याइ ।

आखः ब्वंके छ्वये

कय्‌ताया ज्या क्वचाय्‌काः झिंनिदँसिबें न्ह्यः गुरुयाथाय्‌ वनाः शिक्षा कायेकेगु । थुकियात व्रतादेश छ्वयेगु नं धाइ ।

आगंब्व बिये

मचाबू ब्यंकीकुन्हु ब्यंकेगु ज्या क्वचाय्‌काः दिदिअजिं हासाय्‌ तयाः बजि, गुन्द्रु, मुस्या, वः, तुकंचा, ला, क्वातिकः, आलु, भुति तयाः पिनेयापिन्त इना बीगु ।

आचाःलुये

बरे छुइगु ज्या क्वचायेकाः चीबर त्वकेधुंकाः गुरुयाके आचार्य जुल धैगु दसिकथं गुह्य दीक्षा अभिषेक कायेगु ।

आरवाः

झिंनितु का तयाः उकी न्याता रंगया कपाय्‌ तयाः थानातःगु कापः । आरवाः चिकेबलय्‌ न्याता रंगया कपाय्‌ तयातःगु निगू ब्व चिकी । आरवाःयात थाय्‌ विशेष कथं आरुवाः, आदुवाः नं धाइ ।

इनाय्‌पुजा

गणेशया पुजा । छुं नं सांस्कृतिक व धार्मिक ज्याय्‌ दकलय्‌ न्हापां गणेशया पुजापाखें न्ह्याकी । द्यःप्याखंया ख्वाःपाः लःल्हायेगु गणेद्यःया पुजा यानाः उगु हे थासय्‌ लःल्हाइ । सापारुबलय्‌ साया ख्वाःपाः लःल्हायेगु । इहिपा सिधयेकाः पकनांपुजा वनेगु आदि ।

इहि

इलय्‌ हे म्ह्याय्‌मस्तय्‌त मांबौपिंसं संकल्प यानाः बीगु इहि खः । म्ह्याय्‌मस्तय्‌त गुगुं नं इलय्‌ थःगु इच्छाकथं इहिपा याःसां जिल धयागु स्वतन्त्रता बीगु ज्या खः । इहि संस्कार बालविवाह प्रथायात न्हंकेत याःगु क्रिया खः । मिसामचायात मिजंया ल्हातय्‌ लःल्हाये न्ह्यः अबुं मिसामचायात संकल्प याइगु क्रिया खः । थ्व न्यादँनिसें न्हय्‌दँया दुने याइ । जातकथं दँया ल्याः छुं भच्चा पाःगु खनेदु । छेँय्‌ इहि यायेमाःम्ह मचा दुम्हेसिनं इहि ग्वसाः ग्वइ वा त्वालय्‌ सुं नं छगू परिवारं इहि मुंकेगु ज्या याइबलय्‌ इहि याइपिंनाप स्वानाः याकःचा व अप्वः मस्त तयाः नं इहि याइ । थःपिन्सं ग्वसाः मग्वःसे ज्याःजंक्व, द्यः पलिस्था याइगु थासय्‌ इहि यायेमाःपिं मचात घाकाः नं याइ । इहि संस्कारय्‌ न्हापां मिसामचायात लसकुस याइ । मन्दलय्‌ दुकाइ । गुरुमण्डल दंकाः पंचगब्य बी । गुरुया न्ह्यःने फ्यतुकेधुंकाः अम्बः हाम्वलं म्वःल्हुकी । क्वंचिकनं समाः याकी । इहि पतासि बी । सिन्चा छाइ । मोकी ताइ । शतभेदिका माः क्वखायेकी । इहि याःम्हेसिया ल्हातय्‌ नन्दाबलि च्वइ । उकिया द्यःने ज्यःनां लप्ते तइ । खालि ग्वाःग्वय्‌ तइ । ताय्‌, आखे, ब्या, ल्हातय्‌ तयाः ल्हाः प्वःचिकाः सःखि खिपतं ची । बौम्हं ज्वंकाः अग्नि चाःहीकाः संकल्प यानाः इहि सलापातय्‌ ब्याः त्वःतके बी । थुलि क्रिया क्वचायेव मज्यू जूसां मांअबुया छेँय्‌ च्वने ज्यूम्ह जुल (वज्राचार्य, ११२५, पृ. ४३) । ब्याः फलयात सुवर्ण कुमार, विष्णु द्यःनाप याइगु इहिपाकथं कयातःगु दु । इहि याय्‌गु छन्हु न्ह्यः इहि याइम्ह मचायात इहिजा नकेगु धकाः पाजुपिन्थाय्‌ सःताः सुकुन्दा च्याकाः द्यः पुजा यानाः लं छपाः देछानाः ख्येँसगं बीगु नं चलन दु ।

इहिपा

मिसा व मिजंया दथुइ नापं जीवन हनेत सामाजिक रुपं मिसाया ल्हाः मिजंयात बियाः मान्यता बीगु ज्या । इहिपाया न्हापां मिसायात मिजंपाखें ग्वय्‌ बी । लाखा काइगु जूसा झिन्हु झिंन्यान्हु न्ह्यः हे लाखा बीयंकी । ब्याःयाये प्यन्हुन्ह्यः थकालिनकिंनापं क्वतलय्‌ पुजाज्वलं तयाः कल्यां न्ह्याकः वनी । गुलिसियां पाजु, लुँकःमि ब्वनायनी । वंपिंसं मिसायात धौसगं बी । मिसायात तिकाः ल्यंगु पुजा धौसगं मिजंयात लित ज्वनाः ब्याः याइम्ह मिजंयात पूसिन्हः तिकाः मिसाया जातः पुलिं क्वत्ययेकाः धौसगं बी । बांलाक पुजा यानाः याइगु जूसा इहिपा जुइगु छन्हु न्ह्यः मिसा व मिजंया छेंनं पीठय्‌ पुजा यानाः छेँय्‌ वयाः धौसगं काइ । मूदिनकुन्हु मिजंयात अबुम्हं लसकुस यानाः दुकाइ । थकालि नकिं नं लःधाः दुरुधाः व अबुम्हं हाम्वः कुश हायेकाः मिसाया ल्हाः मिजंयात लःल्हानाः बी । मिसां स्वांमाः व मिजं नं सिखःमाः गच्छे अनुसार क्वखायेकी । मिजं व मिसायात जज्ञशालाय्‌ नापंतयाः ह्वंकी । मिजं नं मिसायात सिन्चा छायेकी । मिसापाखें छेँजः फुकीपिंत ग्वय्‌ कायेकी । पुतुग्वय्‌ बी । मां व अबुं ज्वलान्हाय्‌कं व सिन्हःमू लःल्हाना बी । थुगु हे दिनय्‌ पय्‌नं भ्वय्‌ नकी । भ्वय्‌ वःपिंसं क्वसः बी । पितबी धुनेव मिजंया अबुं मिसा च्वंगु दू वा गाडिइ दूफांगा फायेकी । मिसा व मिजंपाखेंया पुरोहितत गणेद्यःयाथाय्‌ च्वनाः बिचाः खँ ल्हाइ । पुरोहित मतःपिनि नं मिसाया अबु व मिजंया अबुया दथुइ गणेद्यःया थाय्‌ च्वनाः दुवाः खँ ल्हानाः मिजंया छेँय्‌ हइ ।

उपनयन

काय्‌मचायात व्रतबन्ध वा कय्‌ता बियाः गुरुकुलय्‌ शिक्षा कायेके छ्वइगु संस्कार । थुगु संस्कारय्‌ गुरुं मिजंमचायात कय्‌ता व जनै बियाः गायत्री मन्त्र न्यंकेगु याइ । प्राचीन इलय्‌ वर्णकथं ब्राम्हणयात च्यादँ, क्षेत्रीयात झिंछदँ, वैश्ययात झिंखुदँय्‌ गुरुकुलय्‌ छ्वयेगु नियम दु । गुरुकुल वनेन्ह्यः व्यावहारिक व सामाजिक शिक्षा बीत याइगु संस्कारया ज्या खः । नेवाः ब्राम्हण समाजय्‌ मिजंमचा च्यादँ दयेधुंकाः स्वलातक व्रम्हचर्य धर्मय्‌ तइ । थ्व उपनयन संस्कार दुनेया छगू संस्कार खः ।

कथुप्वाः चायेके

मचाजंक्वया कन्हय्‌कुन्हु कलशपुजा यानाः तिंभालिंचाय्‌ वा चाकुमह्रि तयाः  हँय्‌या त्वाथं मचाया म्हुतुप्वालय्‌ वाय्‌केगु । हँय्‌यात सरस्वती वा मञ्जुश्रीया वाहनया रुपय्‌ काइ । मञ्जुश्री वा सरस्वतीयात विद्याया चिंकथं काइ । गुलिसियां गणेद्यःयाथाय्‌ वनाः ग्वःजा लानाः मचायात नकेगु याइ । थथे यायेबलय्‌ मचा याकनं खँ सइगु नापं ज्ञान दइ धैगु धारणा दु ।

कय्‌तापुजा

नेवाःतय्‌ सामाजिक बिधि ब्यबहारय्‌ कय्‌तापुजा बाय्‌ कय्‌ता लःल्हाइगु पुजा यानाः नं भ्वय्‌ यायेमाःगु रीति दु । कय्‌तापुजा याइबलय्‌ मचायात दिगुद्यःयाथाय्‌ बाय्‌ थःपिनि इस्तदेव कथं हनातयाम्ह द्यःयाथाय्‌् यंकाः पुुजा यायेगु याइ । मचायात कय्‌तां चिकाः गेरुवस्त्रं पुंकाः भिक्षा बियाः चल्लाया छ्यंगू, धनुष वाण व फोंसिकथि ज्वंकाः दिगुद्यःयाथाय्‌ पिखालखुइ न्हय्‌फ्वः स्वां, न्हय्‌हः ग्वाःहः व न्हय्‌गः ग्वचय्‌ न्हुइकाः त्वःताछ्वइ ।् थुकियात सांसारिक ज्ञान दयेकेबीत देय्‌ चाःहीके छ्वयेगु कथं कयातःगु दु । अथे वंम्ह मचायात पाजुं ह्ययेकाः लित ब्वनाहइ ।

मचा १२ दँ दये न्ह्यः हे कय्‌तापुजा यायेगु याइ । कय्‌तापुजा यायेत मचाया पाजुं लुँख्वःचा वहःख्वःचां बुसँ खाके भाय्‌ यानाः आङसा चिं तइ । निनिं सँ फइ । सँ खाकेगु व लुसि थीकेगु नौ÷नौनीनं याइ । सँ खाकीम्ह्ेसित भालिंचाय्‌ वा व ला तयाः दस्तुर बीमाःगु रीति दु । बिधिपूर्वक पुजा यानाः मचायात धलं दंकेगु नं याइ । कय्‌तापुजा यायेत आरुवाः कय्‌तां

चिकाः गुलिसियां पुरेत तयाः पुजा याइ, गुलिसियां थाकुलिं लुइ धुंकूम्ह थाकुलि जूसा थाकुलियात हे पुजा याकेगु याइ । मचा कुलय्‌ दुमतिउनिम्ह जूसा थुकुन्हु हे दुतीगु नं याइ । कय्‌तापुजा भ्वय्‌ नये न्ह्यः मचायात थाकुलि यानाः धौसगं ख्येँसगं बीमाःगु परम्परा दु । न्हापां छेँया सगं बी । पाजु, निनि व ससतीपिं थःथितिपिसं नं कोतः तयाः सगं ज्वनावइ ।

सगं बीबलय्‌ मचायात वसः, मेपिं मिजं छेँजःपिन्त बेतालिं चिकाः मिसापिन्त लंपाः बीगु याइ । सगं हःगु कोतलय्‌ खुता घासाता ब्वयाः दायेकाला, तकूगु व चिकूगु पुकाला आदि तयाः भ्वय्‌ब्व छब्व तयाः

थयेकाछ्वयेगु याइ । दिगुद्यःयाथाय्‌ पुजा यानाः कय्‌तापुजा याइपिनि दुगुचा बाहाँ (भोग) बीगु याइ । खाखेँय्‌ व खाया ला छ्यलाबुला याइमखु । सगं बीत नं हँय्‌खेँय्‌ छ््यली । मेमेपिं द्यःपिन्थाय्‌ याइपिनि खाखेँय्‌ व खाया ला नं चलय्‌ याइ ।कय्‌तापुजा भ्वय्‌बलय्‌ थःथितिपिं लिसें पासाभाई इष्टमित्रपिंं नापं थ्याकाः भ्वय्‌ याइपिं ंनं दु, थःथिति व जहान परिवारपिं जक च्वनाः याइपिं नं दु । इष्टमित्र पासाभाइपिसं मचायात थःथःपिनि गच्छे अनुसार उपहार बीगु याइ ।

आरुवाः कय्‌ता

कय्‌तापुजाबलय्‌ मचायात चिकीगु कय्‌ता । कचिकां जालि थें यानाः थानातःगु बिशेष कथंया कापतं दयेकातइ । बालाचा चिनी । कुछि कुत्याति हाकः जुइ ।

उपहार

लःल्हानाबीगु देछा । जंक्व व कय्‌तापुजा भ्वय्‌बलय्‌ जंक्व व कय्‌तापुजा याःपिन्त भ्वय्‌ वःपिसं देछा बीगु याइ । देछा थ्व हे बीमाः धयागु मदु । ल्वयेक न्ह्यागु बिउसां जिउ ।

गेरुवस्त्र

म्हासुगु धोति । कय्‌तापुजा याइबलय्‌ मचायात आरुवाः कय्‌तां चिके धुंकाः भिक्षा बियाः त्वःता छ्वइबलय्‌ पुंकीगु वस्त्र । म्हासु उनया जुइ । जव ल्हाः पिकायेकाः पुंकी ।

दिगुद्यः

कुलया इस्तदेव कथं हनातःम्ह द्यः । थुम्ह हे द्यः जुइमाः धयागु मदु । न्ह्याम्ह नं जुइफु । ख्यलय्‌ स्थापना यानातइ । कुलया पुजा याये मालीबलय्‌ थन हे यायेगु याइ ।

दुतीगु

कुलय्‌ थ्याकेत याइगु बिधि । दुमतिकं कूलय्‌ थ्याइमखु । न्हूम्ह भमचा व नःलिम्ह मचायात दुतीगु याइ । दुतीबलय्‌ दिगुद्यःयाथाय्‌या पिखालखुइ तयाः सिँफं लुनाः लसकुस यानाः यंकी ।

धलं दंके

विधिपूर्वक पुजा याके । छगू कथं द्यःपिन्त साक्षी तये । कय्‌तापुजा याइम्ह मचायात कय्‌तापुजा याये न्ह्यः थीथी कथंया द्यःपिन्त पुजा याकाः धलं दंकेबी ।

धौसगं

ख्येँसगं बीन्ह्यः बीगु सगं । ग्वःधौ ज्वनाः क्वतलं पुजा यानाः धौसिन्हः तिकी । मिजंत जूसा जव व मिसात जूसा खवगु न्यतालय्‌ तिकेगु याइ ।

फोंसिकथि

कय्‌तापुजां कय्‌तापुजा याःम्ह मचायातज्वंकीगु फोंसिमाया सिँकथि । थ्व कथि निकुति हाकः जुइ । थुकी चल्लाया छ्यंगू व नसा म्हिचा खायाः पाछायेकी ।

बुसँ खाके

बुसेंनिसें पाचुक मखाःनिगु सँ खाके । थज्याःगु सँ कय्‌तापुजां मचाया पाजुं खाकेगु याइ । पाजुं सँ मखाकूतले सँ खाइबलय्‌ ख्वःचां थीकी मखु ।

बेतालि

सगं बीबलय्‌ छ्यंनय्‌ हिंकीगु कापः । कय्‌तापुजां धौसगं बीबलय्‌ मिजंपिन्त कापतं छ्यनय्‌ हिनाः बेतालिं चिकी । सगं बी क्वमचाःतले चिनातयेगु याइ ।

लुँख्वःचा वहःख्वःचा

कय्‌तापुजां पाजुं भिंचित सँ खाकीगु ख्वःचा । ख्वःचा बांलूगु म्हासुगु व तुयूगु सालुगु पाता । आङसा चिं तयाः निगुलिं ख्वःचां पालंपाः प्यखेरं सँ खाके भाय्‌ याइ ।

लित ब्वनाहये

हानं छेँय्‌ दुत हये । गेरु वस्त्रं पुनाः वंम्ह मचायात पाजुं नापलाकाः लित ब्वनाहइ । थुबलय्‌ तपुलिं पुइकाः तु छपु ज्वंकाः ध्यबा बियाः ह्ययेका हइ धयागु मान्यता दु ।

सँ फये

कय्‌तापुजां सँ खाकीबलय्‌ बँय्‌ मलाके । निनिं सँ बँय्‌ मलाक फइ । सँ फयेत थाय्‌भुइ लँपाःयात गाःगु न्हूगु कापः लायाः फयाः सँ जक खुसिइ चुइकाछ्वइ ।

कलः वाये

छेँया मू संस्कारया ज्याय्‌ थकालि न्वकुपिं च्वनाः नःगु चिप वा ल्हाःस्यूगु बाता धुमांगारीयाथाय्‌ प्वंके । थुकियात चिप वायेगु नं धाइ ।

कल्यां न्ह्याके

ग्वय्‌ बीधुंकाः इहिपा मजूनिगु ईयादुने मिजंपाखें पाजुयात छ्वयाः समाःज्वलंया रुपय्‌ मिसायात ल्हातय्‌ न्ह्यायेगु तिसा छ्वयेगु । वज्राचार्यतय्‌ भम्चा काःवनेगु प्यन्हुन्ह्यः शाक्ययात ब्वनावनी । शाक्यतय्‌ न्ह्याकेत पाजु ब्वनायनी ।

कल्याकु

शाक्य व वज्राचार्यतय्‌ इहिपा यायेगु प्यन्हुन्ह्यः कल्यानाप कोतः, मरिकसि, दुरुदाइ, दुरुकोरिंचा कुमि व लमियात बियाः मिसाया छेँय्‌ छ्वइगु कु ।

खुला

मनू मदयाः खुला दयेकाः याइगु पिण्ड । गुलिसियां चचा हालाः जाया पिण्ड थयाः जाभ्वय्‌ नइ । गुलिसियां चुं जाकि बजि खाजा केरा तयाः पिण्ड न्हायाः पिण्ड दयेकाः पुजा यानाः भ्वय्‌ नइ ।

ग्वय्‌ बिये

मिसा व मिजंया इहिपाया ज्या पक्का यायेत मिजंपाखें मिसाया छेँय्‌ लमिं झिगः ग्वय्‌, लं व धौसगं यंकीगु ज्याझ्वः ।

ग्वय्‌ साये

इहिपाय्‌ मिसायात पितबीन्ह्यः मिसायाके गुरुजु, मांबौ फुकीपिन्सं ग्वय्‌ लःल्हानाः कायेगु । मिसायात बियाछ्वय्‌धुंकाः मिजंया छेँय्‌ नं मिसायाके मिजंया फुकीतय्‌सं ग्वय्‌ लःल्हानाः कायेगु ।

ग्वय्‌दां तये

बरे छुइ प्यन्हुन्ह्यः थःगु विहारया दिगीया क्वाःपाःद्यःयाथाय्‌, गुरु, उपाध्याय व न्याम्ह थकालिपिन्त चाया सलिखय्‌ जाकि, ग्वय्‌ व ध्यबा तयाः किसली द्यःयात छायेगु । क्वाःपाःद्यःयात पुजा तयाः पुजा यानाः ग्वःगु ग्वय्‌ झिगः, ग्वाः निपाः तइ ।

ग्वय्‌पलाः छिके

संस्कारया ज्याय्‌ लवं, दाफस्वां, ग्वाः, ग्वय्‌, ध्यबा न्याता वस्तुयात बेवास्ता यानाः न्ह्याःवनेगु भावकथं खराउ लाकां न्ह्याकाः न्हय्‌पलाः छिकेगु संस्कारया ज्या ।

घ्यःकस्ति नके

मचा जन्म जुइधुंकाः मचाया शारीरिक विकासनाप माःगु तत्व नकेजिल धैगु निर्देशकथं मचायात वंगलसिया हलय्‌ तयाः घ्यःकस्ति व साखः फ्ययेके । थुगु संस्कार याइबलय्‌ बोधिसत्वपिनिगु प्रतिमा, पौभाः तयाः कलशार्चन पुजा याइ । थौंकन्हय्‌ थुगु संस्कार नं मचायात जा नकेगु संस्कारय्‌ याइ ।

चीबर क्वत्ययेके

शाक्य व वज्राचार्यया मिजंमचा बरे छुइबलय्‌ फिकीगु भिक्षुया चीबर प्यन्हु दुकुन्हु विधि पूवंकाः त्वःतकेगु ज्या । थुकियात जनमानसय्‌ च्यःकुति नं धाइ ।

छ्वय्‌लाभू

ततःधंगु छुं नं पुजा वा जात्राय्‌ ब्वति काइपिं मूमू मनूतय्‌ मू दिंया छन्हुन्ह्यः झ्वःलिं च्वनाः प्यताघासा तयाः छछाः जक नइगु । पुलांगु अभिलेखय्‌ छसराभू न्ह्यथनातःगु दु ।

छ्वास

नेवाः वस्ती दुने त्वाःया पिने दुवातय्‌ सांस्कृतिक प्रयोजनकथं छेँया फोहरगु ज्या मवःगु वस्तु वाय्‌त दयेकाःतःगु थाय्‌ । मचा बुइबलय्‌ पिचा वाय्‌गुनिसें मनू सीबलय्‌ छ्वासय्‌ वायेगु ज्या थन याइ ।

छ्वासय्‌ वाये

मनू सिनाः सिथं यंकीगु ई जुइव मिसा फुकीतय्‌सं सीम्ह मनूया वसः व सीम्ह मनुखं छ्यलातःगु वस्तुयात छेँय्‌नं निसें ख्वयाः वनाः छ्वासय्‌ वायेगु ।

जातः क्वत्ययेके

कल्यां न्ह्याकाः लिहां वःगु दिंया बहनी गुरुजुपाखें मंगल वाक्य ब्वनाः मिजंया मांम्हं सगं बी न्ह्यः मिसाया जातःयात मिजंया पुलिं ल्हाके ।

जातः सिथं यने

सुं नं मनू परदेश वनाः अन हे सित धाःसा उम्ह मनूया लाश मथ्यन धाःसा गुगु इलय्‌ सुचं वःगु खः उगु हे दिनय्‌ उम्ह मनूया जातःयात धकिइ तयाः सिथं यंकेगु संस्कारकथं यंकाः थःपिनिगु दीपय्‌ यंकाः उइगु । जातः उइ धुंकाः मनूयात सिथं यंकाः यायेमाःगु फुक्क संस्कारया ज्या दछितक यायेगु ।

दकिला

मनू सिनाः दछि दयेकाः थइगु पिण्ड । थुकियात श्राद्ध नं धाइ । थाय्‌ व जात स्वयाः जाया पिण्ड थयेगु, जाकि, बजि, चुं ल्वाकछ्यानाः न्हायाः पिण्ड दयेकी । कन्हय्‌कुन्हु भिंपुजा यानाः वा सिन्हःपुजा यानाः बर्खि फुके याइ । गुलिसियां दच्छिया पिण्ड ज्या क्वचायेकाः वहे दिनय्‌ तपुलि व बर्खि वसः फुके याइ ।

दुकापिकां तिये

छ्यलिइ सीम्ह मनू ग्वतुकीगु थासय्‌ सौनं स्वस्तिक च्वकाः उकिया द्यःने सीम्ह तयाः सीम्हेसिया कायं तुयू कापतं भुंकाः गुंगू थासय्‌ मुलुं सुयाः प्वाःतीगु ज्या ।

दूब्यंके

मनू सीबलय्‌ छेँजः व फुकीतय्‌ जातकथं न्हय्‌न्हु, वा झिन्हुतक दुःखं क्यनाच्वनीगुयात लिक्कच्वंगु खुसि वा तीर्थय्‌ वनाः म्वःल्हुयाः शुद्ध यानाः बर्खि वसः पुनाः ज्वलान्हाय्‌कं स्वयाः पंचगब्य कयाः भिंकेगु ज्या ।

धौबजि नके

म्ह्याय्‌या प्वाथय्‌ दयाः मचा बुइ थे च्वनेव थःछेँ खलःपाखें थःछेँय्‌ वइगु इलय्‌ धौबजि, यःमरि छुनाः नके । लिपा वनाः मिजंया छेँय्‌ वनाः नकेगु चलन जुल ।

निक्षाभू

इहिपाया ज्याझ्वलय्‌ कायमचा जवय्‌ भौमचा खवय्‌ तयाः मिजंया मांम्हं भौयात माजुया चिप नकेगु क्रिया । थ्व क्रियायात मिसाभू नं धाइ ।

नीम्वः

घःसूया कन्हेय्‌कुन्हु सुथन्हापां छेँ छखां बँ थिलाः म्वःल्हुइ । दुखं च्वनाच्वंपिं नी जूगु ल्याखं देके वनी । गुलिसियां लोकोत्तरपिण्ड धकाः जापिण्ड थयाः जाभ्वय्‌ नइ ।

न्हय्‌न्हुमा

मनू सिनाः न्हय्‌न्हु दुकुन्हु नीसी यानाः म्ह्याय्‌मचां दक्व ज्वरजाम याकाः दक्व हासाय्‌ ब्वयाः क्वंचाय्‌ लः मनापु तइ । क्वंचाया न्ह्यःने न्हय्‌ता घासा, न्हय्‌गू ब्व जा तयाः पिखालखुइ तयाः म्ह्याय्‌मचा ख्वयाः सीम्ह मनूयात नसा नके ।

पाःछ्वये

दूब्यंकेधुंकाः घःसूया न्ह्यः म्ह्याय्‌मचा व भिनामचातय्‌सं सीगु छेँय्‌ कःसू, मुस्या, पालु, ला, भुति, वाउँचा ज्वनाः वय्‌गु । थ्व घासा गुलिसियां बुकाः गुलिसियां कचिकं वइसा गुलिसियां वय्‌म्वाः । थाय्‌ व जात कथं पाः ।

पाखाकुँ थने

सिथं यंकेन्ह्यः छेँ पाखाया कुनय्‌ तयाः मि च्याके । उगु मिपाखें सप्पा च्याकाः भाजनय्‌ तयाः दिपतक यंकी ।

पाखाजा

मनू सिनाः न्हय्‌न्हु दुकुन्हुया बहनी मनू लँय्‌ जू मदयेकाः म्ह्याय्‌मचां खःमुलिइ दथुइ जा तयाः न्हय्‌ता घासा (लाग्वः, लापी, ताःतू, खेँ, न्या) तयाः छचाःखेरं न्हय्‌गः सलिखय्‌ ह्याउँथ्वँ, अय्‌लाः, सादुरु, मेय्‌दुरु, धौ, नीलः तयाः छेँया पाखा कुनय्‌ तये ।

पाग्वय्‌

इहिपाबलय्‌ भम्चा पित बी न्ह्यः मिजंया पाजुं मिसाया पाजु व छेँजःपिन्त समृद्धिया चिंकथं क्यनीगु पतिचिंगु जवंखवं पा दुगु न्याया बान्किया ग्वय्‌ ।

पाथ्याकः वने

मचा बुयाः कन्ह्य्‌कखुन्हु थःछेँ खलःपाखें छेँया भ्वछिसित मह्रि, ख्येँ वः अय्‌ला ज्वनाः चिपं थीके । शाब्दिक अर्थकथं परिवारया सुयां दशा फायेकेत द्यःया थाय्‌ वनाः गुरु पुरोहितयात पाठ याकः वनेगु खः ।

पाहां ब्वने

मनू सिनाः दछिया दुने थःथिति, म्ह्याय्‌मस्त भिनामचात ब्याः वःपिं ल्वःचाः वःपिं फुक्कसित दकिलाकुन्हु बर्खि ब्यंकाः भ्वय्‌ सःताः नके । ख्वपय खुलाया क्रियाय्‌ सिन्हःपुजा यानाः पाहाँ सःते भ्वय्‌ नकी ।

पि ध्यने

नकतिनि बूम्ह ह्याउँमचाया पि मचाबू ब्यंकेन्ह्यः जिफ्वलय्‌ दिकाः लुँवहःया ख्वःचां चाये । पि ध्यनेत नेवाः समाजय्‌ ब्यागलं पिछिनीया व्यवस्था यानातःगु दु ।

पि वाये

मचा बुयाः ब्यंके सिमधःतले मचायाके साःपाँय्‌ त्यपुचाय्‌ दयाच्वनी । उकियात पिछिनीपाखें जिफ्वः तःलय्‌ तयाः ब्लेडं चाये धुंकाः क्वथाया पिचाय्‌ तइ । उगु पिचाय्‌ मचा बूम्हं छु छु नःगु खः उगु नं छानाः नयेमाः । ब्यंके धुनेवं उगु पिचाय्‌ पि वा साः तयाः दिदीअजिं छ्वासय्‌ वांछ्वइ ।

पिखालखु

छेँया मू लुखाया पिने च्वंगु मन्दः । छुं नं सांस्कृतिक ज्याय्‌ नेवाःतय्‌ पिखालखुइ थनाः बलिं पियाः, फँबारां छुनाः शुद्ध यानाः छेँय्‌ दुकाइ । पुजाआजाया ज्याय्‌ दकलय्‌ न्हापां पिखालखुया मन्दः पुजा याइ । पिखालखुयात छेँया सुरक्षा याइम्हकथं काइ । गुलिसिनं कुमारया रुपं पुजा याइ ।

पिचा वाये

सिथं यंकेन्ह्यः मिसाफुकीतय्‌सं छेँ छखां बँ पुनाः धू दक्व पिचाय्‌ तयाः, सीम्ह थ्यनातःगु थासय्‌ बँ पुनाः सफा यानाः सुकूसमेत छ्वासय्‌ वायेगु ।

पुतुग्वय्‌

इहिपाःबलय्‌ म्ह्याय्‌मचा पित बीन्ह्यः मां अबु व छेँ जःपिन्त म्ह्याय्‌मचां तासया कापतय्‌ दुने ग्वय्‌ छगः व ध्यबाः छगः प्वःचिनाः सुयातःगु ग्वय्‌ लःल्हायेगु ।

प्यूचां न्ह्याके

मचा बुयाः थःछेँय्‌ लहिकः वंथाय्‌ ससःअबुम्ह वा ससःअबु मदुसा भाःतं हे थः मचायात लुँया बाला न्ह्याकः वनेगु ।

बदे (रे) छुये

शाक्य व वज्राचार्य कुलय्‌ जन्म जूम्ह मिजंमचायात न्हय्‌दँनिसें झिंछदँया दुने प्यन्हुतक भिक्षु दयेकीगु ज्या । ख्वपय्‌ छन्हु जक भिक्षु यानाः क्वचायेकी । स्वयम्भुइ निकः बरे छुइ । बरे छुइ प्यन्हुन्ह्यः ग्वय्‌दां तइ । ग्वय्‌दां तयाः निन्हु दयेकाः गुरु, उपाध्याय, न्याम्ह आजु, निनि, पाजु, मां, अबु व बरे छुइपिं मस्त च्वनाः बहनी न्याता घासा तयाः छ्वय्‌लाभू याइ ।

छ्वय्‌लाभूया कन्हय्‌कुन्हु दुस्वः याइ । दुस्वःया कन्हय्‌कुन्हु बरे छूपिन्त चीवर लःल्हानाबी । थुगु दिंनिसें बुद्धया शासनय्‌ दुहां वंगु सूचंया ल्याखं येँयापिनि लाय्‌कुलिइ ग्वय्‌दां तइ । बरे छुइगु दिनय्‌ पाजुं मचायात लुँख्वःचा वःख्वचां आङसा ध्यनी । निनिं थाय्‌भुइ लं छपाः तयाः सँ फयाः उगु सँ तीर्थय्‌ चुइकी । भिक्षुया वसः पुंकी । न्हाय्‌पनय्‌ पँय्‌ति सुइकी । ल्हातय्‌ तो न्ह्याकी । गःपतय्‌ सुता क्वखायेकाः गुलुपाः सिलाय्‌कू लःल्हाइ ।

साइतय्‌ लाकाः मचातय्‌त विहारया न्याम्ह थकालिं न्यागू महासागरया लःया चिंकथं कुलिचाय्‌ लः तयाः लखं लुइ । छत्रं कुइकाः देजला वनाः लाय्‌कुलिइ यनी । न्हापा लाय्‌कुलिइ बरे छूम्ह मचायात जुजुं स्वीकृति ब्यूकथं दक्षिणा बियाहइ । थःथिति फुकीपिन्सं बारां छुइ । बरे छूपिन्त प्यन्हुतक आजुपिन्थाय्‌ थःथितिपिन्थाय्‌ भिक्षा फ्वंकी । प्यन्हुया बहनी थःगु विहारय्‌ वनाः विधानकथं चीवर त्वयाः गृहस्थी च्वनी । शाक्य जूसा थुलिं बरे छुइगु ज्या क्वचाइ । वज्राचार्य जूसा प्यन्हु धुंकाः वज्राचार्यतय्‌त पंचाभिषेक बियाः आचार्य मन्त्र बी । थुगु संस्कारं भिक्षुचर्या पूवंकाः गृहस्थय्‌ च्वनाः पुजापाठ यायेगु अधिकार दुम्ह जुइ ।

बलिं पिये

पिनेपाखें ज्वनाः वःगु बांमलागु तत्वयात छेँ दुने दुमकायेत म्ह शुद्ध याये । मनू सिनाः दिपय्‌ वनाः वइगु इलय्‌ पिखालखुइ तयाः सलिखय्‌ मि तयाः इताः च्याकाः ईकापःका छ्वयेकाः कुं वयेकी । च्वकाबजि म्हय्‌ पियाः जवखवय्‌ स्वकः स्वकः ह्वली । तानातःगु सकि स्वकः स्वकः नये भाय्‌ याइ । ईँचा वा न लल्हानाः क्वय्‌ तयेधुंकाः ल्हाःसिलाः शुद्ध यायेगु ज्या । थथे बलिं पीगु ज्या इहिपाबलय्‌ न्हूम्ह भौमचा दुकायेगु इलय्‌ नं च्वकाबजि तिनाः तिँप्वाः च्याकाः ताःचां थीकाः लसकुस यानाः दुकाइ ।

बारां छुये

इहि, बाःह्राः, बरे छुइबलय्‌,  बुराबुरी जंक्व याइबलय्‌ थःथिति फुकीपिन्सं मण्डलया न्ह्यःने तयाः कुलेचाय्‌ वा ल्हातं स्वपासः सरुवा जाकि वा जाकि संस्कार याःम्हेसित लःल्हाइगु । थुगु इलय्‌ जाकि नाप लं ध्यबा तयाः बी । फँय्‌ तयाः छुइगुयात फँ बारां धाइ । फँ बारां छेँया मू नकिं नं संस्कार याःम्ह मनूयात छेँय्‌ दुकाये न्ह्यः पिखालखुइ तयाः फँय्‌ वा जायेक तयाः लःल्हाइ ।

बाःह्राः तये

मिसातय्‌ झिंनिदँ दसांनिसें हि कुहां वइगुयात व्यवस्थित वा थुइकाः बीगु लागि याइगु संस्कार खः । थुगु संस्कारयात बाधाः ब्यंके संस्कार नं धाइ । नेवाः समुदाय दुने मिसाचिंनं हि खने दये न्ह्यः हे थुगु संस्कार याइसा नेवाः बाहेकया समुदाय दुने हि खनेदइगु दिंकुन्हु हे याकःचाः कुने यंकेगु याइ । न्हापान्हापा नेवाःसमुदाय दुने नं हि खनेदइगु दिनय्‌ हे कुनेगु याःगु खनेदु । बाःह्राः च्वनीम्ह मिसामचायात क्वथाय्‌ सुचिनिचि यानाः बँ थिलाः निभाःया जः हे दुहां मवइगु क्वथाय्‌ झिंनिन्हुतक तइ । बाःह्राः तयेन्ह्यः मिसामचायात म्वःल्हुकाः, पूमजूगु वसतं पुंकाः छेँया थकालि नकिंनं धौसगं बियाः क्वथाय्‌ दुत यंकी । झिंनिन्हुतक निभाःया जः व मिजंया ख्वाः क्यनीमखु । चिभ्याः नकेगु व अमय वस्तु थीकीमखु । बाःह्राः क्वथाय्‌ बाःह्राःख्याः तइ । उगु हे थासय्‌ सलिखय्‌ जाकि, ग्वय्‌, ध्यबा छगः तइ । छुं नं नयेन्ह्यः ख्याःयात छानाः नइ । बाःह्राः पासा धकाः मिसामचा छम्ह पासा तइ । झिंनिन्हुतक मिसामचायात क्वथाय्‌ तयाः मिसातय्‌सं पालना यायेमाःगु ज्याखँ स्यनेकनेया लिसें यौनशिक्षा बीगु याइ । उगु हे क्वथाय्‌ म्वःल्हुकी । प्यन्हु वा खुन्हु दुकुन्हु मिसामचायात क्वंचिकं सायेकाः क्वलं बुइकी । बाःह्राः पिकाये कुन्हु लुसि ध्यंकाः अलः तयेकाः बांलाःगु वसतं पुंकी । प्वाकःसपः हिंकाः, अजलं उइकाः समाः यानाः गाभलं भुंकी । पिने हयाः न्हापां सूद्र्यःयात दर्शन याकी । बौम्हेसिया न्हापां ख्वाः क्यनाः मण्दलय्‌ फ्यतुकी । वयांलिपा कुमारी पुजा याकाः स्थान गणेश दर्शन याके छ्वइ । फुकीतय्‌त पासःबजि लःल्हाकाः भ्वय्‌ नकी ।

बाःह्राः पासा

बाःह्राः च्वंम्ह मिसामचायात क्वथाय्‌ म्हितेत झिंनिन्हुतक मद्दिक च्वनीम्ह ज्वलिंज्वःम्ह मिसा पासा । झिंनिन्हुया दुने मेमेपिं नं मिसा पासा च्वनेत वनी ।

बाःह्राः स्वयेगु

बाह्रा तःम्ह मचायात क्वथाय्‌ तयातःगु झिंनिन्हुया दुने निनिपाजु, थःथितिपिन्सं छुस्यामुस्या मरि, सिसाबुसा ज्वनाः नकःवयेगु ।

बाःह्राःख्याः

बाःह्राः क्वथा दुने बाःह्राः तःम्ह मिसामचाया पासाया रुपय्‌ ग्वाखंप्वालय्‌ कपाय्‌याम्ह मनू बान्किइ दयेकाः किसली तयाः स्वनातःम्ह ख्याःया चिं ।

बिचाः फये

मनू सीगु छेँय्‌ सीगुयां कन्हय्‌कुन्हु थःथिति, पासाभाइ, जःलाखःला व सिक्वताक्व मनूत छु गथे जुयाः सीगु धैगु न्यनेकने याःवयेगु । थुगु इलय्‌ छेँया पिने सुकू लायाः मि तःम्ह काय मिजंपिं छेँजः व दुःखं च्वंपिं स्याःपिं फुकीत गाभलं पुयाः झ्वःलिं दुःख शोकय्‌ च्वनाच्वनी ।

बुराबुरि जंक्व (ज्याःजंक्व)

न्ह्य्‌न्हय्‌दँ न्हय्‌ला, न्हय्‌न्हु व न्हय्‌गू पला (७७ वर्ष ७ महिना ७ दिन ७ पला) दयेकाः बुराबुरियात न्हापांगु जंक्व याइ । थुकियात भीमरथारोहण धाइ । थुकी ग्रहमण्डल दर्शन याकी । चय्‌च्यादँ, च्याला, च्यान्हु व च्यागू पला (८८ वर्ष ८ महिना ८ दिन ८ पला) दयेकाः निक्वःगु जंक्व याइ । ८० दँनिसें ८८ दँ दुने निक्वःगु जंक्व यायेज्यू धकाः न्ह्यथनातःगु दु । अष्टाशिति च वर्षाणि मासानि च दिनानि च । देवरथति विख्यातं सहस्रचन्द्रं दृश्यते ।। उकिं ८१ दँय्‌ नं निक्वःगु जंक्व याःपिं दु । ८३ दँ ४ ला दयेकाः नं याःपिं दु । थुकियात देवरथारोहण धाइ । थुकी बसुन्धरा मण्डल दर्शन याकी ।

ग्वीगुदँ, गुला, गुन्हु व गुंगू पला (९९ वर्ष ९ महिना ९ दिन ९ पला) दुकुन्हु स्वक्वःगु जंक्व याइ । नव नवति वर्षाणि मासानि च दिनानि च । महारथेति विख्याता द्वादश शतचन्द्र धृक् ।। थुकियात महारथारोहण धाइ । उकी उष्णीषविजयीमण्डल दर्शन याकी । भिंmनिसः चन्द्र दर्शन जुइ । न्हापांगु जंक्व यायेगु दक्वसियां छगू हे ई खःसां निक्वःगु व स्वक्वःगु जंक्व पाः । गुलिसियां निक्वःगु जंक्व मलमासयात ल्याः तयाः ८१ दँय्‌ याइसा गुलिसियां ल्याः मतसे ८३ दँ ४ लाय्‌ याइ ।

येँया वज्राचार्यतय्‌ ८८ दँ ८ ला, ८ दिनय्‌ यानाच्वंगु दु । थुगु इलय्‌ जन्म जूम्ह मनुखं द्वःछि चन्द्रमा खंगु ल्याखं चन्द्रमा खनेदइगु बहनी पुन्हिकुन्हु याइ । उकिं निक्वःगु जंक्वयात सहस्रचन्द्र दर्शन नं धाइ । सछि व च्यादँय्‌ न्याक्वःगु जंक्व याइ । न्याक्वःतक जंक्व याःगु खनेदु । स्वक्वःगु जंक्वय्‌ जंक्व याःम्हेसित स्वर्गया प्रतीककथं झ्यालं थकायेगु प्यक्वःगु जंक्वय्‌ हाकनं जन्म काःगु ल्याखं क्वंचाय्‌ तयाः तछ्यानाः पिकाइ ।

जंक्वय्‌ द्यःया आसनकथं रथ वा खतय्‌ तयाः देय्‌ चाःहीकी । रथ वा खः दयेकीबलय्‌ न्हापांगु जंक्वय्‌ सूर्यग्रह दशापाखें फायेकेगु व सूर्य देवताया वाहनकथं न्हय्‌म्ह सलया किपा च्वइ । निक्वःगु जंक्वया रथय्‌ चन्द्रमाया वाहनकथं न्हय्‌म्ह हँय्‌या किपा च्वइ । स्वक्वःगु जंक्वय्‌ विष्णुया वाहनकथं न्हय्‌म्ह गरुडया किपा च्वइ ।

अय्‌लिंमय्‌लिं

जंक्व यायेत कुमाःतय्‌थाय्‌ कयाहइम्ह द्यः । चीभाः बाय्‌ स्तुपया आकार जुइ । जंक्व याइपिनि निम्ह म्ह्याय्‌मस्त वनाः अय्‌लिंमय्‌लिं द्यः काःवनी । नाय्‌खिं व काहाः बाजं न्ह्यः न्ह्यः तयाः क्वतः व पुजा कलश ज्वनावनी । द्यः छीम्ह नीसी यानाः द्यां लानाच्वनेगु याइ । द्यः न्हूम्ह छिनाः बियाहइ । थ्व छीत अय्‌लिंमय्‌लिं काःवंपिसं ज्वनावंगु पुजा याये धुंकाः जक छीगु याइ । द्यः ज्वनावःपिं पिखालखु न्ह्यःने थ्यन धायेव लसकुस यानाः दुतहइ ।

जंक्वखः

जंक्व याइपिं तयाः सालीगु खः । सिँयागु दयेकी । प्यचाः घःचाः दइ । घःचाः नं सिँयागु दयेकी । घःचालय्‌ स्वथाय्‌ मिखा बां च्वइ । मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ छिं कथं थाय्‌ जुइकी । न्ह्यःनेपाखे जवं खवं सिंहया प्रतिमा तइ । च्वय्‌ छत तयाः झल्लरं छाय्‌पी । लिधनेत लिउने छिंक सिपौ धंकातइ । खिपत. चिनाः खः साले अःपुकातइ । हासाय्‌ वा व ध्यबा तयाः आसन दयेकाः फ्यतुकेगु याइ । बसा लायाः जहान परिवार दक्वसिनं खः सालेगु याइ ।

बसा लाये

बँय्‌ कापः लाये । जंक्वखः सालीबलय्‌ बँय्‌ लाकीमखु । बसा लायाः जक साली । कापः निथू स्वथू दयेकातइ । लिउनेच्वंगु तुलायंकाः न्ह्यःने लाइ ।

मत काये

ल्हाः च्वख याये । जंक्वभ्वय्‌ क्वचायेकाः कन्हय्‌कुन्हु मत कायेगु याइ । थुकियात ल्हाः च्वख यायेगु धाइ । मत काइबलय्‌ ल्हातिइ वा तयाः उकी द्यःने इताःमत तयाः भागि यानाः बँय्‌ तइ ।

बुसँखा

बुसाँनिसेंयागु सँ न्हापां खायेगु ज्या । मचाया छ्यनय्‌ च्वंगु सँ लँुवहःया ख्वःचां खानाः अम्बः हाम्वः तयाः न्याम्ह थकालिं कलश लखं म्वःल्हुइकेगु ज्या । बुसँखायात बसखा नं धाइ ।

ब्यंकेकु छ्वये

मचाबूब्यंकेकुन्हु थःछेँखलःपाखें थःम्ह्याय्‌यात माःगु वसः मचायात माःगु सामान फुक्क तयाः कुमियात तयेकेछ्वयेगु ।ं

ब्यंपाःलाः

गुथिइ नियमकथं दछियंक ज्या याय्‌त पाः बियातइ । थथे पाः बियातःगु दछि क्वचायेधुंकाः उम्ह पाःलाःयात धाइगु खँग्वः । पाः ब्यने धुंकूपिं पाःलाःत ।

ब्याः (बेल)

इहि याइबलय्‌ मदयेक मगाःगु छता सि । इहि याइबलय्‌ ब्याःयात सुवर्णकुमारया प्रतीककथं काइ ।

ब्याः वनेगु

मनू सिनाः प्यन्हुनिसें खुन्हुया दुने थःथितिपिं बजि, धौ, साखः÷चिनि, पालु ज्वनाः सीगु छेँय्‌ ब्याः वनेगु याइ ।

भम्चा खँल्हाये

इहिपाबलय्‌ भम्चा पित बीधुंकाः मिजंपाखेंया गुरुजु व मिसापाखेंया गुरुजु दुवातय्‌ च्वनाः वा गणेद्यःया न्ह्योने च्वनाः मिसा व मिजंया बारे खँल्हाये ।

मचाजंक्व

जा नकेगु संस्कारयात मचाजंक्व धाइ । मिसामचा जूसा मचा बुयाः न्याला वा न्हय्‌ला, मिजं जूसा खुला वा च्यालाया दुने मचायात संस्कार यानाः साइतय्‌ जा नकी । थुगु दिनय्‌ मचायात तिन्खाःतासया जंक्व लं फिकाः वहःया कलिं न्ह्याकी । थःछेँ खलःपाखें मचायात जुछि वसः ज्वनावइ । मचायात धौ, खेँ, न्या, अय्‌लाः सगं बी । थुगु इलय्‌ थकालिपाखें मचायात न्यापतिंचां न्याय्‌ नकी । न्यापतिनं नकूगु धैगु प्राणवायु, अपानवायु, समानवायु, उदानवायु व ब्यानवायुया चिं खः । गुलिसियां पुरोहित तयाः पुजा यानाः गुरुपारें नकी । गुलिसियां अबुं न्हापां नकेगु चलन दु । वयांलिपा छेँजः सकसिनं नकेगु चलन दु ।

मचाजंक्वयात जंक्व जक नं धाः । जंक्व जन्मकुण्डलीपाखें वःगु खः । जन्मकुण्डलीयात जातः धाइ । मचा जंक्व व बुराबुरि जंक्व निथी दु । थ्व निगू हे संस्कारय्‌ जातः पुजा यानाः ग्रहदशा फाय्‌केगु याइ । मचायात पंचगब्य बियाः कलशया लखं स्नान याकाः ग्रहपाखें रक्षा यानाः मंगल जुइमाः धैगु कामना याइ । जा नकीगु दिनकुन्हु हे घ्यःकस्ति फ्ययेकेगु, फलफूल नकेगु अले खीर वा जा नकी । न्हापा घृतमहप्राशन्न, फलप्राशन्न धकाः ब्यागलं याइगु खःसा आः अन्नप्राशन्नया ज्याय्‌ छक्वलं याइ । चायागु थलय्‌ नैंक्याः झम्सि, मिश्री तयाः नकी । फल नकेधुंकाः कँय्‌या देमाय्‌ वा ज्याभः, तिसा, कलम, मसिथल, सफू, थाज्या थायेगु ज्वलं, चा, अप्पा, वसः व ग्रहरक्षामाः तयाः मचायात मायेकाः लक्षण स्वयेगु याइ । वहे लक्षणकथं लिपा ज्या स्यनेगु याइ । ग्रहरक्षामाः क्वखायेकाः, थाय्‌भु नकी, वसतं पुंकाः, तिसां तीकाः, तपुलिं पुइकी (वज्राचार्य, ११२५ः ३०) । जा नके क्वचायेकाः निनिं द्यः पुजा याकाः पाजुं मचायात बुयाः द्यःयाथाय्‌ ब्वनायनी ।

मचाबू लहीके

मचा बुयाः लछि लत्या दयेव न्हापां थःछेँपाखें सुसाःकुसाः याकेत वनेगु । दिदिअजिं मचा ज्वनाः मचायात च्वकिं पीकाः थःगु पिखालखुंनिसें थःछेँया पिखालखुतक च्वकि ह्वलाः मचायात थःछेँया लुखा भागि याकाः दुत यने । लँय्‌ दुछि दुवातय्‌, दुवातय्‌ छ्वासय्‌ च्वकि ह्वलावनी । दिदीअजिं मचा बुयाः थःछेँतक तये यनी । दिदीअजिं ग्वाहालि याःगुकथं थःछेँखलं वसः वा काप बियाः लितछ्वयाहइ ।

मचाबू स्वःवने

मचा बुयाः लछि मदुवं मचाबू लह्यू वय्‌न्ह्यः थः छेँखलःपिन्सं बजि, ला, चुंला, वः, मह्रि तयाः ज्वरेयानाः मिजंया छेँय्‌ वयाः मचाःबूम्ह म्ह्याय्‌यात नकःवयेगु ।

मन्दः च्वये

मनू सिनावनाः स्वन्हु दुकुन्हु छेँय्‌ छगू क्वथाय्‌ क्वतलय्‌ न्याता रंग छ्यलाः दथुइ अक्षोभ्य बुद्ध च्वयाः अस्थि सिले विधिकथं कलशपुजा याये । थुकियात रजमण्डल, दुर्गती परिशोधन मण्डल धाइ । थुगु मण्डलय्‌ सिनाः स्वन्हु, न्यान्हु व न्हय्‌न्हु बिजोर दिनय्‌ पुजा यानाः म्ह्याय्‌मस्तय्‌त मन्दः उलाः क्यनी । सीम्ह मनूया पलाःख्वाँय्‌ छु दिशाय्‌ खनेदुगु खः उगु दिशापाखें सीम्ह दुहांवंगु धैगु विश्वास याइ । मन्दःया छचाःखेरं पाल्चा मत च्याकाः तइ । थथे मन्दः च्वयेगु ज्या बौद्ध परम्परा खः । दक्व जातय्‌ च्वयेम्वाः ।

मुकाबजि

सीम्ह मनूयात उयाः दिपया ज्या दक्व क्वचायेधुंकाः मि तयाः वःपिं काय्‌पिं, दिपय्‌ वंपिं फुकी व छेँजःपिंत बलिं पियाः छेँय्‌ दुकायेधुंकाः बजि पालु चि चाकु वा मह्रि तयाः नकेगु ।

मोकि

मो धैगु कपाः, कि धैगु किपा खः । भ्वँतय्‌ अष्टमंगलनापं पूर्णकलश, वज्रया किपा च्वयाः इहि मचाया कपालय्‌ कुम्हःकां चिकातःगु किपा ।

यःमह्रि क्वखायेके

इहिपा जुयाः न्हापांम्ह मचा बुइबलय्‌ मचा निदँ दइबलय्‌ निगः, प्यदँ दइबलय्‌ प्यगः व झिंनिदँया बुदिंबलय्‌ झिंनिगः यःमह्रि माः हनाः क्वखायेकी । दुने हाम्वः तयाः जाकिचुंया चैत्य बांलुइकाः यःमह्रि दयेकी । माः दयेकीबलय्‌ चिचिग्वःयानाः ल्वंचामह्रिया दथुइ तयाः क्वखायेकी ।

रक्षामाः

नवग्रहपाखें वइगु दशा फायेकेत क्वखायेकीगु माः । थुकियात ग्रहरक्षामाः नं धाइ । थुगु मालय्‌ झिता तत्व तयाः दयेका तइ । हिंगुलि, कौ, कुठ (सिँ थें जाःगु वस्तु), पलेस्वां पु, अगुरु (भच्चा पालु व खायू बुटि), म्हः, न, हथं, सिजः तइ ।

आदित्य रक्तपाषाण किचड् सोमं तथैव च ।

कूठमङ्गारकं ज्ञेय श्रीपद्मं बुधमेव च ।।

बृहस्पत्या गुरु विद्या शुक्र ज्योति सीसम्तथा ।

लोह शनिश्चरं ज्ञेय राहोश्च हठ बीजफलम् ।।

ताम्रं केतुश्च विज्ञेया जन्मतोरोप्य मेव च ।

एतैश्च ग्रह रक्षन्तु बालानां हित हेतवे ।।

लय्‌प्यं थये

मनू सिनाः लछि दयेकाः लय्‌लय्‌ पतिं तीर्थय्‌ वनाः वा छेँय्‌ पिण्ड थये । झिंनिगू तिर्थय्‌ झिंनिकः पिण्ड थयेगु । तीर्थय्‌ वनाः पिण्ड थल धाःसा फिया चैत्य व नाग दयेकी । जातकथं थाय्‌कथं पिण्ड दयेकीबलय्‌ जाकि बजि व छ्वचुं तयाः न्हायाः पिण्ड दयेकी ।

लाखा बिये

मिसायापाखें गुलि लाखा काय्‌गु खः धाइ वहे कथं इहिपा याय्‌न्ह्यः मिजंपाखें मिसायात ज्वःपस्ताः मह्रि बीगु । थ्व हे मह्रि थःथितिपिन्त ब्वनापौया रुपय्‌ चकंछि, बापा, छपा यानाः इनाबी । उगु मह्रि स्वयाः मिसाया इहिपा भ्वय्‌बलय्‌ क्वसः ज्वनाः भ्वय्‌ वइ । लाखामह्रि छपाया छधार्नी दइ । उज्वःगु झिंनिपायात छलाखा धाइ । ब्वनापौ बीगु चलन मदुगु इलय्‌ मह्रिपाखें ब्वनापौया ज्या यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय्‌ लाखा कायेगु चलन खनेमदु ।

लिकुपिण्ड

मनू सिनाः सिथं यकीबलय्‌ सिपँय्‌ थ्यनाःतइगु इलय्‌ वा क्यलेबलय्‌ वइगु म्व तयाः सीम्हेसिया तुति क्वय्‌ च्वनाः पुरोहितपाखें दयेकीगु पिण्ड वा श्राद्ध ।

ल्वःचाः

मनू सिनाः दूमाला च्वंपिं मिसात मुनाच्वंगु इलय्‌ निभाः बीधुंकाः थःथितिपिं पिनेनिसें थः नाता क्यंकाः ख्वयाः सीगु छेँय्‌ विचाः वये ।

ल्वःचाःबजि

मनू सीगु खुन्हु दुकुन्हु बहनी दुःखंच्वंपिं फुकीत सकलें च्वनाः म्ह्याय्‌मचां हलू मतसे प्यता घासा ज्वरे याकाः नकीगु भ्वय्‌ ।

वःलाछिब्यंके

मचा बुलकि मब्यंकूतले दुखं क्यनी । उगु इलय्‌ तःधंगु बांलाःगु ज्या यायेमज्यूगुलिं फुकीतय्‌ छुं ज्या यायेगु मपंकेत मचा बुयाः कन्हय्‌कुन्हु हे ब्यंकेगु ।

सँ प्याके

ह्वंकाः कन्हय्‌कुन्हु मिसाया थःछेँपाखें छ्वयाहःगु समाःज्वलं च्वलामू, ज्वलान्हाय्‌कं, चुसापा, भत्तुनतू कुम्वःका छ्यलाः भाःतम्हं कलाम्हेसित सँ छ्यंकाः न्यागः सपः हिंके ।

समिलु

इहिपाबलय्‌ मिसायात मिजंया छेँय्‌ छ्वया हइबलय्‌ प्यन्हु वा थःछेँ मवःतले माःगु व्यवस्था यायेत छ्वयाहःम्ह मिसा पासा ।

सरुवा जाकि

वा व जाकि ल्वाकछ्यानातःगु अन्न । संस्कार व संस्कृतिया पुजाआजाय्‌ द्यःया आसन तयेत छ्यलीगु छतजि जाकि ।

साब्वंम्हिचा

कय्‌तापुजाबलय्‌ कय्‌तापुजा याःम्ह मचायात धनुष लःल्हाइबलय्‌ उकी घाका तइगु जाकि बजि दुगु तुयूगु व म्हासुगु म्हिचा । थुगु म्हिचायात लिछिम्हिचा व न्हिछिम्हिचा नं धाइ ।

सिसापालु क्यने

मिसाया मचा बुइव थःछेँखलःयात इमू चाकु, ग्वय्‌ मलय्‌, पिपी, लवं, यला, चि, पालु, भुयूसिन्हः छम्ह मनूयात बियाः थःछेँय्‌ छ्वयेगु । थथे बियाः छ्वइबलय्‌ कायमचा जूसा चाकु छग्वारा वा छत्याः, जिफ्वः, ग्वय्‌ क्वपुइकाः छ्वइ ।

मिसामचा बूसा चाकु बाग्वः वा बात्याः ग्वय्‌ वा जिफ्वः थपुइकाः छ्वइ । थुकिं धायेम्वाःक थःछेँ खलकं काय वा म्ह्याय्‌ बूगु सीकाकाइ । थःछेँ खलःपाखें नं उलि हे तनाः छ्वयाहइ ।

सिथारपुजा

मचा जंक्व यायेन्ह्यः मचायाके ज्ञान व शिक्षा दयेमा धकाः याइगु संस्कार । न्हापां मचायात पुजा यानाः लसकुस याइ । मचायात निराञ्जन यानाः खुफा वा तयाः भुइ श्रीखण्ड च्वलाः मञ्जुश्रीया मन्त्र च्वयाः वा द्यःने तइ ।

खुइप्यप्वाः मतं वायात चाःहीकी । उगु श्रीखण्डं च्वयातःगु मन्त्रया रस मचायात त्वंकी । थ्व हे वायात सुनाः मचाया जंक्वबलय्‌ भुजा (जा) थुइ ।

सिन्चा छाये

संस्कारया ज्याय्‌ मिसातय्‌त जवंखवं फायातःगु सँया दथुइ भुयूसिन्हः च्वय्‌ थ्यंक तये । इहिपाबलय्‌ व्हंकेधुंकाः मिजंनं मिसाया छ्यनय्‌ भुयूसिन्हलं सिन्चा तयेकी । इहिपाया वंजला वनीबलय्‌ मिजं नं द्यःया न्ह्यःने च्वनाः सिन्चा छाइ । शाक्य वज्राचार्यतय्‌ देपुजा दशमीपुजा व मेमेगु पुजाय्‌ मोहनी फयाः पुजा याइगु इलय्‌ थःगु परिवारया मिसातय्‌त सिन्चा छाइ ।

सिसाबुसा नके

ग्वय्‌ बीधुंकाः इहिपा मजूनिगु ई दुने मिजंयापाखें मिसाया छेँय्‌ इलय्‌ब्यलय्‌ ऋतुकथंया फलफूल बियाः छ्वयेगु । थ्व दक्वसियां चलन मखु ।

होम्पिदने

वज्राचार्यतय्‌ बरे छुइगु व आचार्याभिषेक क्वचायेकाः पीठय्‌ वनाः बरे छूम्ह मचायात मूलाचार्य यानाः चचा हालाः याइगु होम पुजा ।

ह्वंके

मिजं व मिसाया छ्यं ल्वाकाः मिजंया ल्हातय्‌ मिसाया ल्हाः लःल्हायेगु । मिसा व मिजंया छ्यं ल्वाकीबलय्‌ थकालिं निम्हसियां छ्यंया द्यःने कलश तयाः बाताय्‌ लः हायेकी ।

नेपाल मण्डलय् जुइगु थीथी खः जात्रा मध्ये बखुंमदः जात्रा नं छगू महत्वपूर्ण जात्रा खः । नेपाल मण्डलया दक्षिण पश्चिमय् लाःगु बःखु खुसिया लिक्क विष्णुदेवीयाथाय् बखुंमदः जात्राया मू जात्रा जुइ । थ्व हे इलय् किपू लागाया न्हय्गू गामय् नं जात्रा जुइगुलिं थ्व जात्रायात न्हय्गां जात्रा नं धायेगु याः । थ्व जात्राया इलय् न्हय्गुलिं गामं बःखुइ विष्णुदेवीयाथाय् पुजा वइसा प्यंगू गांया द्यःखः नं थन हयेगु याइ ।
न्हय्गां जात्राबलय् किपू, पांगा, नगां, ब्वसिगां, सतुंगः, मच्छेगां व ल्ह्वंखाय् इन्द्रायणी, विष्णुदेवी, बालकुमारी व भैरवया खः जात्रा जुइ । थ्व जात्राबलय् किपुली इन्द्रायणीया जात्रा जुइसा पांगाय् विष्णुदेवी व बालकुमारीया जात्रा जुइ । अथे हे मच्छेगां व सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । नगामय् बालकुमारीया जात्रा जुइसा बोसिगां व ल्ह्वंखाय् भैरवया जात्रा जुइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् मूजात्रा मार्गशुक्ल अष्टमी (बखुमदः अष्टमी) निसें दशमी तक न्ह्याइ । जात्राया झ्वलय् सतुंगः, मच्छेगां, ल्ह्वंखा व बोसिगांया विष्णुदेवी व भैलःद्यःयात बःखुइ हयेगु चलन दुसा किपूया इन्द्रायणी, पांगाया विष्णुदेवी व बालकुमारी व नगांया बालकुमारी द्यः धाःसा थःथःगु थासय् जक जात्रा याइ ।
न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुइगु बःखु, दिप व इन्द्रायणी द्यःयाथाय् जुइगु होमयात नं महत्वपूर्ण रुपं कयातःगु दु । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् न्हय्गांमितय् तःजिक नखः नं हनी । थ्व झ्वलय् थ्वँ थुइगु, छ्वय्लाभू, छेँय् पाहां ब्वनाः भ्वय् नकेगु, सनाःगुथिया दँपुजा, गुथिया पाः हिलेगु, द्यःपाः हिलेगु ज्या नं जुइ । अथे हे थ्व हे जात्राया झ्वलय् इन्द्रायणीया लिक्क लाखेपाः च्वनेगु ज्या नं जुइ । न्हय्गां जात्राया झ्वलय् जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग हयेमाःगु चलन नं दु ।

येँया लिच्छविकालीन मू बौद्ध विहारमध्येया छगू लगंबहाः अर्थात् कीर्तिपुण्य महाविहारया नां क्वकयाः लगंबहाःया हे पश्चिमय्‌ पलिस्था यानातःगु बही खःया नां नं कीर्तिपुण्य महाविहार खः । चलनचल्ती भासं थ्वयात न्हाय्‌कं बही धयावयाच्वंगु दु । थ्व बहिलय्‌् दुहां वनेवं खवपाखें महांकाःद्यः व हनुमान पलिस्था यानातःगु दु । न्ह्यःनेसं काउलीया म्हय्‌ ल्वहंया थामय्‌ मञ्जुश्री विराजमान याकातःगु दु । बहीया क्वाःपाःछेँ स्वतँ जाः दु ।

दकलय्‌ क्वय्‌ क्वाःपाःद्यःया रुपय्‌ विश्वभूकरण मुद्राय्‌ दनाच्वंम्ह पश्चिमाभिमुख लोकेश्वर खः । मू लुखाया जवंखवं थीथी शिलापत्र, लुखा क्वसं जज्ञमन्दः गाः, न्ह्यःनेसं जवंखवं धलौटया सिंह निम्ह दु । तोरणय्‌ तिथिमिति तया मतःसां थ्व कलात्मक दु । दथुइ लाक्क दना च्वंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर, वया च्वसं अमिताभ, हाकनं वया च्वसं वैरोचन दु । स्वम्हेसितं बोधिसत्व व तान्त्रिक सिद्धा वा द्यःपिंसं छचालिं चाःउकातःगु दु । थ्व तोरं १००–१५० दँ पुलांगु अनुमान दु ।

मातं तलाय्‌ पसुकाझ्याः, जवंखवं याकःझ्याः, च्वतय्‌ गाःझ्याः, जवंखवं याकझ्याः अले सिजःपौ तयाः च्वय्‌ बुर्जा पिकयाः गजू तयातःगु खनेदु । क्वाःपाःद्यया न्ह्यःने मन्दःपाः, चीग्वःगु चिभाः, च्याह पलेहया चाकलाःगु मन्दःपाः व छुं गाः दु । नापं स्वयम्भूया प्रतीककथं तुयू चिभाः व वया क्वसं पूर्वपाखे लुकुमाःद्यः नं दु । बहीया लाक्क पंचबुद्धया तग्वःगु चिभाः दु, गुकी बिराजमान बुद्धपिंत म्ह्यय्‌खा, गरुड, किसि, सलया आशनय्‌ तयातल ।

थ्व चिभाःयात इलां व छत्रं कुइकातःगु दु । थ्व बहीया कुलपुत्रपिं थौकन्हय्‌ नःबहीया संघय्‌ दुतिनाच्वंगु खनेदु । थ्व बहिली सुथय्‌ व बहनी बापाः यायेमाः । थ्व विहारया संघया आगंद्यः सक्वया बज्रयोगिनी खः । सन् १८८८ (वब.सं.१९४४) पाखे थ्व बहीया क्वाःपाःछेँ दयेकूगु अनुमान दु । ने.सं. १००८ पाखे बहीया व्यवस्थापन यायेत गुथि दयेकाः नीन्यापि जग्गा तयाथकूगु खः, आः व फुक्क मदया वनेधुंकूगु अवस्था दु ।