बुद्ध मण्डलय्‌ चैत्यय्‌ ब्वइपिं न्याम्ह बुद्ध वैलोचन, अक्ष्योभ्य, रत्नसंभव, अभिताभ व अमोघसिद्धि खः । वैलोचन दथुइ खनेदइ । तुयूगु वर्ण, शुविशुद्धज्ञान, चक्रकुल, लः तत्व, बोध्याङ्गमुद्रा, सिंहवाहनकथं ब्वयातःगु दइ । अक्ष्योभ्य बुद्ध पूर्व दिशाय्‌ वँचुगु वर्ण, आदर्श ज्ञानया चिं, वज्रकुल, आकाशतत्व, भूस्पर्शमुद्रा, किसि बाहनकथं ब्वयातःगु दइ । रत्नसंभव बुद्ध दक्षिण दिशा म्हासुगु वर्ण, समताज्ञानया चिं, रत्नकुल पृथ्वीतत्व, वरद मुद्रा, सल वाहनकथं ब्वयातःगु दइ । अमिताभ बुद्ध पश्चिम दिशाया मालिक, ह्याउँगु वर्ण, मि तत्व, प्रत्यवेक्षण ज्ञानया चिं पलेस्वां चिं, ध्यान मुद्राय्‌ म्हय्‌खा वाहनकथं ब्वयातःगु दइ । अमोघसिद्धि बुद्ध उत्तर दिशाया मालिक, वाउँगु वर्ण, फय्‌ तत्व, अभयमुद्रा, कृत्यानुष्ठान ज्ञानया चिं, गरुड वाहन, विश्ववज्रकुल चिंया रुपय्‌ ब्वयातःगु दु । थुपिं न्याम्ह बुद्धयात पंचोपचार पूजाय्‌ पुष्प, धूप, दीप, गन्ध, रसया रुपय्‌ कयातःगु दु । इन्द्रियया रुपय्‌ मिखा, न्हाय्‌पं, न्हाय्‌, म्ये व छ्यंगूया रुपय्‌ कयातःगु दु । थुपिं न्याम्ह बुद्धपाखें न्याम्ह बोधिसत्व समन्तभद्र, बज्रपाणी, रत्नपाणी, पद्मपाणी, विश्वपाणी उत्पन्न जूगुकथं काइ । पंचस्कन्धकथं रुप शब्द, गन्ध, रस व स्पर्शया रुपय्‌ काइ । ओँ हुँ त्राँ ह्रिँ ख थ्व न्यागः आखः पंचबुद्धपाखें उत्पन्न जूगुकथं काइ । भ्वय्‌या घासाय्‌ तक नं पंचबुद्धया प्रतीकात्मक रुपकथं पालु, मुस्या, वः, खय्‌पि, वाउँचायात कायेगु याइसा आखःया वर्णय्‌ वैलोचनपाखें क, अक्ष्योभ्यपाखें च, रत्नसंभवपाखें ट, अमिताभपाखें त, व अमोघसिद्धिपाखें प वर्ग उत्पन्न जूगुकथं काइ । गुलि नं तुयू वर्णया द्यःपिं दु वैलोचनपाखें, वँचुपिं द्यःपिं अक्ष्योभ्यपाखें, म्हासुपिं द्यःपिं रत्नसंभवपाखें, ह्याउँपिं द्यःपिं अभिताभपाखें व वाउँपिं द्यःपिं फुक्क अमोघसिद्धिपाखें उत्पन्न जूपिं द्यःपिंकथं कयाः पंचबुद्धपाखें हे संसारया दक्व वस्तु उत्पन्न जूगु विश्वास याइ ।

दँय्दसं परम्पराकथं पिहां वइगु तःतःधंगु जात्रा अप्वः यानाः झिंनिदँय् छक्वः विशेष जात्राकथं हनेगु चलन दु । थुकथं हे हनीगु जात्रा मध्ये पचलि भैरव जात्रा नं छगू खः । पचलि भैरवया जात्रा कौलाथ्व पञ्चमी, पचिंमह्रःबलय् जुइगु खःसा थुकिया झिनिदँया जात्रा धाःसा मोहनिया चालं अर्थात् कौलाथ्व दशमीकुन्हु न्ह्याइ । झिंनिदँया जात्राबलय् परम्परा कथं जुजुु व पचलि भैरव दथुइ खड्गसिद्धि यायेगु धकाः खड्ग हिलेगु परम्परा दु । येँया मरुसतः लिक्क च्वंगु भुतिसः न्ह्यःने जुजु व भैरवया खड्गसिद्धि जुइ ।झिंनिदँया जात्राया न्हापांगु न्हिकुन्हु क्वःने व थःने थीथी सांस्कृतिक बाजागाजालिसें देय् चाःहुलेगु याइ । उगु इलय् लँपुइ सर्वसाधारणया पुजा फफं भुतिसलय् थ्यंकी । थ्व प्याखं च्यादँया छक्वः यंगाः लागाय् व प्यदँया छक्वः यम्पु लागाय् च्वनाः स्यनेगु याइ ।
यंगाः लागाय् प्याखं पिकाइगु दँय् मरुसतःया न्ह्यःने व यम्पु लागाय् प्याखं पिकाइगु दँय् मखंत्वालय् पचलि भैरवया खड्ग जुजुनाप हिलेगु परम्परा दु । झिंनिदँया खड्गसिद्धि हिले धुंकाः विधिपूर्वक पचलि भैरवया झिंनिदँया प्याखं न्ह्याकी । दकलय् न्हापां
पचलि भैरवया थःगु छेँ ज्याःबहालय् प्याखं हुइकी । अनं लिपा छसिकथं थकूजुजुयाथाय्, हनुमानध्वाखाया नासःचुकय् हुइकी । अनं लिपा तिनि मेमेगु थाय् गथेकि वँटु, तोखा, मालिगां, नंसाः (नक्साल) व मेमेगु थासय् हुइकेगु याइ । थ्व प्याखनय् देवगणपिं भैरव, अजिमा (चामुण्डा), बाराही, कौमार्य, नारायणी, मनमय्जु (इण्द्रायणी), रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, गणेश, सिम्बाःद्यः (सिंहनी), धुम्बाःद्यः (ब्याघ्रिनी) यानाः मुक्कं १२ म्ह दु । नापं विशेष कथं श्वेतभैरव नं पिकाइ ।

यें दक्षिणपाखे टेकु दोभानय् च्वंम्ह पचलि भैरवया जात्रा नवरात्रीया न्यान्हुया न्हिकुन्हु पचिमह्रः जात्रा कथं हनावयाच्वंगु दु । पचलि भैरवयात पंचदीमण्डल, पञ्चलिंगेश्वर, पञ्चमुखी लिंगेश्वर, पञ्चदिपचार, पञ्चहिमण्डल, आजुद्यः आदि नं धाः । अथे हे पचलि भैरवयात महाद्यःया रुपय् नं कायेगु याः । हिन्दुतय्सं पञ्चलिंगेश्वर महाद्यः व बौद्ध मान्यताकथं श्री स्वच्छन्द भैरवकथं हनातःगु दु । न्हापा चायाः त्यपय् भैरवया ख्वाःपाः दुगु त्यप जात्रा याइगु यानाच्वंगु खःसां लिपा शिवसिंह मल्लया पालय् लीयागु त्यप दयेकाः जात्रायाःगु खः । त्यपजात्रा वा पचलि भैरवया जात्रा यायेबलय् उगु त्यपयात गुथियारया लिसें भक्तजनपिंसं ब्वहलय् कुबियाः छचाःखेरं ल्हातं ज्वनाः जात्रा याइगु खः । लिपा थीथी इलय् जुजुपिंसं त्यपद्यःया न्हूधाः यायेगु झ्वलय् वि.सं २०७३ सालय् पुलांम्ह जुजुु ज्ञानेन्द्र शाहं त्यपया न्हूधाः याःगु खः । उगु हे इलय् त्यपयात चिधंगु खः थें कुबिइजिइक दयेकूगु खः ।
थ्व जात्रा न्ह्यः नःलास्वनेकुन्हु त्यपयात द्यःपाःलाःया छें पुंयाथाय् यंकी । पुंनं द्यःयात न्हूधाः यानाः दृष्टि कंकी । अनंलि पचलि भैरवयात भिंद्यःत्वाःया थकू जुजुयाथाय् पुजा फयेत यंकी । अनं लित हयाः पचलिइ गमय् तइ । चान्हय् होम पुजा याइ । थ्व हे न्हि कुन्हु वःलाः तयेगु धकाः क्वःनेपाखेया ज्यापु मस्तय्त पचलिइ तयेहइ । कन्हय्कुन्हु सुथय् पचिंमह्रःकुन्हु सर्वसाधारणया पुजा फइ । न्हिनय् नैं अजिमाया प्रतीक पात्र व महाद्यःया काय कथं मुस्काः गणेद्यःया प्रतिमूर्ति पचलिइ हइ । बहनी नैं अजिमा व रुद्रगणेशया लिसें पचलि भैरवयात गमं थनाः बाजंया लिसें टेकु भंसार, ग्वःफः, लगं, ज्याःबहाः, न्हूघः, मजिपाः, चिकंमू, मरु, भुतिसः, लाय्कू जुयाः कागेश्वर महाद्यः चाःहीकाः हनुमानध्वाखाय् सरकारी पुजा कयाः लाय्कू कुमारीं दर्शन यानाःलि बलि बी धुनेवं पचलि भैरवयात द्यःपाःलाःया छेँय् दुतयंकी, जात्रा क्वचाइ ।

बज्रयानी बौद्ध संस्कृतिइ पश्चिम दिशाया मालिक वा रक्षक खः । छपाः ख्वाः क्यनेमाःसा ह्याउँगु वर्ण जुइ । थुम्ह द्यःया स्वपाः ख्वाः व खुका ल्हाः दइ । स्वपाः ख्वाः मध्ये छगू ह्याउँ, मेगु वँचु व ल्यं दुगु तुयू वर्णया जुइ । छका ल्हातं ह्याउँगु पलेस्वां, खड्ग, रत्न व चक्र ज्वनातःगु दु । मेगु निका ल्हातं प्रज्ञायात घय्‌पुना तइ । थुज्वःगु मूर्ति नेपालय्‌ म्हो जक दु तर ल्हातं च्वयातःगु सफुलिइ चीधंक कियातःगु खनेदु ।

येँया ३२ कि.मी. दक्षिणपूर्वय् काभ्रे जिल्लाय् लाःगु, उत्तरपाखे पुण्यमाता खुसि, दक्षिणपाखे रोशी खुसिं चाःहुलाच्वंगु शंख आकारया धार्मिक, ऐतिहासिक बस्तीयात हे पन्ति धाइ । पलाँति, अस्मनगर, पान्चालनगरया नामं नांजाःगु, लिसें सांस्कृतिक दृष्टिं महत्वं जाःगु पन्तिइ ज्याःपुन्हिकुन्हु तःजिक जात्रा जुइ । थुकियात हे पन्ति जात्रा बाय् ज्याःपुन्हि जात्रा धाइ । तःगू किंवदन्ती मध्ये छगूया कथं सत्ययुगय् यौनचाहनां भय्बियाः उगु चाहना पूवंकेत ६४ म्ह योगिनीपिंसं महाद्यःयात लित्तुलिउगु अवस्थाय् महाद्यवं उमिगु इच्छा पूवंके मफइगु खनाः त्रिवेणी खुसिइ क्वब्वानाः सुलाबिउगु धइगु दु । लिपा महाद्यः उन्मत्त भैरवया रुपय् खुसिं पिहां वयाः येचास्वापूया नितिं ब्रम्हायणी देवीया लिसें मेमेपिं देवीपिंत स्वापू तयेगु नितिं ल्यूल्यू वनेवं दक्वं ग्यानाः बिसिउँ वनाः भद्रकाली देवीयाके समाहित जूगुलिं महाद्यवं भद्रकालीनाप जक येचास्वापू तःगु धयागु कथन दु । थुगु जात्राय् विशेष यानाः इन्दे्रश्वर महाद्यः, भद्रकाली, व उन्मत्त भैरवया जात्रा जुइ । थुगु जात्राया सुरुवात तछलाथ्व दशमीनिसें तछलागा तृतीया तक खःसां मू जात्रा कथं चतुर्दशीनिसें पारु तकया दिंयात कयातःगु दु ।
भद्रकाली व उन्मत्त भैरवया रथजात्रा जुइसा इन्द्रेश्वर महाद्यःया खः पंयागु क्वथाक्वथा दयेकाः वर्गाकार जुइकथंया आकारया जुइ, गुकियात मनूतय्सं ब्वहलय् तयाः न्ह्याकेगु याइ । जात्राकुन्हु पन्तिया लाय्कुलिइ भद्रकाली व उन्मत्त भैरवयागु खःया घःमाः ल्वाकी, गुकियात प्रतीकात्मक रुपं निम्हेसिया दथुया येचास्वापू तःगु कथं कयातःगु दु । थ्व हे जात्राया मू आकर्षण खः । उकथं हे इन्द्रेश्वर महाद्यःया उगु पंया खःयात ब्वहलय् तयाः मनूतसें तिंतिंन्हुयाः प्याखं हुइकी । थ्व जात्राया मेगु आकर्षक पक्ष खः ।

अहिल्या
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पूर्व कुंचाय्‌ छगः ल्वहं दु । परापूर्वकालय्‌ देवराज इन्द्रया छलकपटया कारणं गौतम ऋषिया सराः फयाः ल्वहं जूम्ह अहिल्याया प्रतीक खः, थ्व ल्वहं । त्रेतायुगय्‌ भगवान रामया तुतिं थ्वातकि वा थिलकि जक पापं मुक्त जुइ, अबलय्‌तक ल्वहं जुयाच्वनेमा धकाः भाःतम्ह गौतम ऋषिं अहिल्यायात सराः बिउगु खः । भदौ १ गते सायात छ्व नकीगु नखःकुन्हु थ्व मूर्तिइ पुइँ हायाः पुज्याइ । बासुकी नाग च्वंवइगु धार्मिक विश्वास दुगुलिं पुइँ हायाः पुज्याइ ।

इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यः
शितलामाइ दुथासं उत्तरपाखे इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः ल्वहँतं दयेकातःगु दु । पन्तिया पुलांगु देगः– मध्ये छगः थ्व नं खः । देगः दुने निबः जलद्रोणी च्वय्‌ शिबलिङ्ग दु । थ्व देगःया लिकसं गाः छगाः नं दु । गाः लिक्क गं छगः नं यख्खानातःगु दु । थ्व गालय्‌ इन्द्रं पं तिउगु धाइ । लिसें गौतम ऋषिया सराः फयाः व पापं मुक्त जुइत भिंmनिसः दँ तक महाद्यःया शिवलिङ दयेकाः व थासय्‌ तपस्या याःगु जनविश्वास दु । देगः न्ह्यःने त्रिशूल नं धंकातःगु दु । थन इलय्‌ब्यलय्‌ रुद्री पाठ याइ । सिलाचः¥हे कुन्हु थन विशेष पुजा याइ ।

इन्दे्रश्वर महाद्यःया देगः
स्वतँजाःगु थ्व देगः पन्तिया तिसा खः । राष्ट्रिय महत्वं जाःगु आकर्षक प्राचीन सम्पदा खः । थ्व देगःया प्यखेरं पःखाः दनातःगु दु, पूर्व, पश्चिम उत्तर व दक्षिणया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू हे लुखा दु ।
गोपालराज बंशावलीइ बनेपाया युवराज्ञी वीरमा देवीं सन् १२९४ (वि.सं. १३५१) य्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यः (लिङ्ग) पलिस्था याःगु खँ उल्लेख यानातःगु दु ।
थ्व देगः दुने नं ब्यागलं कथंया निगः अंगः दुसा दकलय्‌ दुने सिँयागु थां दु । उकिं इन्द्रेश्वर महाद्यःया मूर्ति (लिङ्ग) पिने खनेदुगु देगः दुने नं स्वंगः देगः दुने दु । नेपालया ६४ लिङ्गमध्ये इन्द्रेश्वर नं छगू खः । परापूर्वकालय्‌ थःत पापं मुक्त यानाबिउगुलिं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःम्ह व महाद्यःया नां इन्द्रेश्वर महाद्यः जूगु खः धयागु जनश्रुति दु । द्यःया कलात्मक देगः सुनां, गबलय्‌ दयेकल धयागु दसि आःतक लुइकेमफुनि, तर जुजु आनन्ददेवं भिंmस्वंगूगु शताब्दीइ पन्ति देय्‌ निर्माण यायेगु झ्वलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगः नं निर्माण याःगु जुइमाः धयागु धापू दु ।
इन्द्रेश्वर महाद्यःयात लुं भुनाः देगःया गजूयात नं लुं सियाबिउम्ह व इलय्‌या महामन्त्री जयसिंहरामवद्र्धन खः धकाः देगः दुने ने.सं. ५२१ या छगू पतिइ च्वयातःगु खँ अभिलेखय्‌ दु । बनेपाया व जयसिंहरामं मुस्मांतय्‌गु हःतालं ध्वस्त जूगु पशुपतिनाथया शिवलिङ्ग ने.सं. ४८० पाखे हानं निर्माण यानाः पलिस्था याःगु खँ नं अभिलेखय्‌ उल्लेख दु । इन्द्रेश्वर लागा दुने उन्मत्त भैरव व मेमेपिं द्यःया देगः नं दु । इन्द्रेश्वर द्यःया पुजारि जंगम समुदायया खः । द्यःयात न्हिंन्हिं सुथय्‌ पुज्याइ । सन्ध्याइलय्‌ न्हिंन्हिं आरती याइ । सिलाचः¥हे, अक्षय तृतीया, दशमी व नवमि अले ज्याःपुन्हि जात्राकुन्हु विशेष पुजा यायेगु चलन दु । सिथिनखः छन्हु न्ह्यः देगः दुने बासुकी नागया पुजा यायेगु चलन दु । मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः इन्द्रेश्वर महाद्यःया दर्शन यातकि पापं कर्मं मुक्ति दइगु जनविश्वास दु ।
किंवदन्ती कथं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःगु इन्द्रेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग थीथी कारणं ल्हात । व इलय्‌ पन्ति देय्‌ जंगल तिनि । प्राचीन बस्ती जेंलादेय्‌ च्वंपिं मनूत व जंगलय्‌ वयाः सा जःवइगु जुयाच्वन । छम्ह साजवाःया सां दुरु मबिउगु यक्व दत खनी । छन्हु सा जयेगु इलय्‌ साया नापनाप वन । छथाय्‌ थ्यंकाः व सा तक्क दित, वया दुरुप्वलं दुरु हाल । थ्व घटना खनाः अन छु दु धकाः म्हुयाः स्वःबलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया लिङ्ग लुयावल धयागु जनश्रुति दु ।

उन्मत्त भैरब
महाद्यःया रौद्र रूप उन्मत्त भैरव दुगु देगः (आगंछँे) इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगलं दक्षिणपाखे दु । उत्तर स्वःगु छगू तल्लाया थ्व देगः १६ शताब्दीइ दयेकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । देगलय्‌ स्वंगू लुखा दु, तर दुहां वनेत दथुइ लुखा जक छ्यली । दुने देपापाखे पश्चिम स्वयाच्वंम्ह सिँयागु ८ फीट तजाःगु भैरव मूर्ति दु । सिखलं चिनातःम्ह व भैरवया छपा तुति छुँ मेगु तुतिं नागयात न्हुयाच्वंगु दु । जं क्वय्‌या ब्वय्‌ कापतं त्वपुयातःगु दु । वहःया मिखा व म्हुतु दुम्ह भैरवया प्यपा ल्हाः दु । थुखे पूर्व स्वयाच्वंम्ह ५ फीट ति तजाःम्ह लीयाम्ह भैरव मूर्ति दु, गुगु मूर्ति ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । अनया अंगःनाप झ्वःलिक सिँयापिं कुमार, गणेद्यः व अष्टमातृका दु । देगःया दथुइ यज्ञ याइगु गाः दु । देगः व देगः दुनेया द्यःपिं दयेकेत छमा सिमा जक छ्यःगु खः धयागु जनश्रुति दु । थन सुवाल थरया पुजारी दु । नित्यपुजा व इलय्‌ब्यलय्‌ चापुजा व मेमेगु पुजा याइ । देगःया लुखाच्वसं दुगु स्वपाः झ्यालय्‌ भक्तत स्तुति यानाच्वंगु सिँयागु मूर्ति दु ।
किंवदन्तीकथं, परापूर्वकालय्‌ पन्तिया मू जात्रा थ्यंकः वल, तर उन्मत्त भैरव थःगु थासय्‌ मदु । पन्तिया जुजुं भारदारत व तान्त्रिक सःताः सहलह यात । तान्त्रिकं धाल, भैरव सक्वया बज्रयोगीनीयाथाय्‌ च्वंच्वन । अले जुजु, भारदारत व तान्त्रिक सक्वय्‌ वनाः भैरवयात सःतःवन । तर भैरवं लिहांवयेगु खँ मल्हाः । अनं तान्त्रिकं भैरवयात ‘छलपोल पन्तिइ बिज्यातकि च्यापा तुति दुम्ह जीव बलि बी, हासा थें चाकलाःगु बजि छाये’ धकाः ह्ययेकल । थ्व खँ न्यनाः बल्ल भैरव पन्तिइ लिहां वल ।
तान्त्रिकं थःगु तन्त्र बिद्या छ्यलाः भैरवयात पुज्यात, च्यापा तुति दुम्ह जीव धकाः कःलि बलि बिल, हासा थें चाकलाःगु बजि धकाः चतांमरि व वः छात । थ्व खनाः भैरवब जिल्ल जुल, छुं धायेमफुत । थुबलय्‌ तकया दुने तान्त्रिकं तन्त्रमन्त्रया विद्या छ्यलाः भैरवयात गनं वनेमजीक चिनाबीधुंकल । उकिया प्रतीककथं आः नं उन्मत्त भैरवया मू मूर्तिइ सिखलं चिनातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मू भैरवयात हे खतय्‌ तयाः जात्रा याइगु खः, लिपा जक जात्रा यायेत मेगु हे मूर्ति दयेकूगु खः धयागु धापू दु ।

कपाः मदुम्ह गणेद्यः
पन्तिया लायकू लागां सतिक पश्चिम स्वःम्ह कपाः मदुम्ह (छ्यं मदुम्ह ) गणेद्यः दु । देगः च्वं खुल्ला, दुहां वनेगु लुखा दु । त्वाःया मनूतय्‌सं न्हिंन्हिं पुज्याइ । मंगलवाः व गणेद्यः चौथीकुन्हु विशेष पुजा जुइ ।

काठंकुमारी गणेद्यः
पन्तिया पश्चिम लागाय्‌ वडा नं. ७ य्‌ काठंकुमारी गणेद्यःया देगः दु । देगलय्‌ ल्वहंया गणेद्यःया मूर्ति दु, लिसें भगवती, कुमार भैरव, भद्रकाली, महाद्यःया प्रतीक ल्वहंया मूर्ति झ्वःलिक दु । थ्व देगःया लिउनेसं भजन छेँ व फल्चा दु । मल्लकालया इलय्‌ क्वाथ (पुलिस ब्यारेक) लिक्कसं लाःम्ह द्यः जूगुलि क्वाथ शब्द अपभ्रंश जुयाः काठंकुमारी गणेद्यः जूवंगु धापू दु । यःमरिपुन्हिबलय्‌ थ्व द्यःया जात्रा याइ ।

काशी विश्वेश्वर
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पश्चिमय्‌ २० फीट ति तजाःगु नितँ पौ दुगु ल्वहंया व गजू दुगु थ्व देगःया प्यखेरं लुखा दु, दथुर शिवलिङ काशी विश्वेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग दु । लुखाय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु ।

कुमारी
पन्तिया लाय्‌कू दुने तुलजा भवानीया देगः मदयेधुंकल तर अन मोहनि सुरु जुइवं तुलजा भवानीया प्रतीक म्वाःम्ह देवी कुमारी हयाः तइगु चलन दु । सुवाल जातिया मिसामचा कुमारी याइगु परम्परा दु । पन्तिइ कुमारी प्रथा न्हापा न्हापा दुगु, दथुइ मंत, हानं २०७१ साल चैत १४ गते सुवाल थरनाप सतीगु घुल्लु थरया ओजस्वी कुमारीयात पलिस्था याःगु खः । पन्तिइ सुवाल थरया मिसामचा कुमारी छाय्‌ यात धयागु खँय्‌ जनकथनकथं भारतया सिम्रौनगढय्‌ मुस्मांतय्‌सं हःताः यायेधुंकाः तुलजा भवानी ज्वनावःपिं जुजु हरिसिंहदेव व लानी देवलदेवीपिं नेपालय्‌ वल । हरिसिंहदेव लँय्‌ हे सित, देवलदेवी व भारदारत पन्तिं जुनाः ख्वपय्‌ वन । पन्तिइ छन्हु च्वंबलय्‌ सुवाल मिसामचां तुलजा भवानीया सेवा याःगु जुयाच्वन । मोहनि ज्वःछि कुमारीयात
लाय्‌कुलिइ तयाः पुज्यायेगु चलन दु।

कुशादेवी
भगवतीया तःगू नां मध्ये छगू नां कुशादेवी खः । पन्ति वडा नं. २ या वडा कार्यालय न्ह्यःनेसं कुशादेवीया देगः दु, देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा दु । देगः दुने देवीया मूर्ति दु । थन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थन राणातय्‌गु कुश विर्ता दुगु जुयाच्वन । इमिसं कुमाई जातया बर्मूतय्‌त छुं जग्गा कुश ज्वनाः दान याःगु जुयाच्वन । अले व बर्मूतय्‌सं दानय्‌ वःगु छुं जग्गा पुजा यायेत देवीया नामय्‌ तःगुलिं लिपा देवीया नां हे कुशादेवी जूवंगु खः धइगु जनश्रुति दु ।

कृष्ण देगः
पन्ति वडा नं. ९ जाकिडोल धयागु थासय्‌ नेवाःतय्‌गु बस्ति दु । जाकिया अर्थ नेपालभाषां जा नयेगु जाकि खः । बुँइ वा जक सइ, तर परापूर्वकालय्‌ थनया बुँइ जाकि हे सइगु जूगुलिं थ्व थाय्‌या नां जाकिडोल जूवंगु जनश्रुती दु । थन भगवान कृष्णया देगः दु । देगः दुने धातुया कृष्णमूर्ति दु । मूर्ति नापनापं मेमेगु द्यःया मूर्ति नं दु । देगःया उत्तरपाखे भजन यायेत फल्चा छगू दु । थन नित्यपुजा जुइ । कृष्ण जन्माष्टमीकुन्हु थ्व द्यःयात खटय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

केदारनाथ
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु मेगु बांलाःगु देगः खः तुयुगु केदारनाथया देगः । ल्वहँतय्‌ बज्र इलाः दयेकातःगु थ्व देगः दुने नागया आसनय्‌ दुम्ह केदारनाथया ल्वहंमूर्ति दु । शिवलिङ्गया प्यखेरं प्यंगू व च्वय्‌ छगू महाद्यःया प्रतिमूर्ति कियातःगु दु । शिवलिङ्गया च्वय्‌ सिजःया छत्र दु, देगः दुने पश्चिमपाखे सिजःया चिकचाधिकःम्ह द्वं छम्ह नं दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ । अक्षय तृतीयाकुन्हु थन विशेष रुद्री पुजा जुइ ।

गुह्येश्वरी
पन्तिया लाय्‌कुलिइ पशुपति देगःया पूर्वय गुह्येश्वरी द्यः दु । द्यःया देगः न्हापा दुगु खःसां आः मदु । ल्वहंया छुं आकृति मलूगु गुह्येश्वरी द्यःयात त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ,्र मेबलय्‌ नखःबलय्‌ द्यइके वइपिं भक्तजनत यक्व दइ ।

गोरखनाथ
कुन्जगिरी पर्वत अथवा दलिन्चोक पर्वत अथवा गोरखनाथ डाँडाय्‌ त्रिवेणीघाट व ब्रम्हायणी देगःया उत्तरपाखे गोरखनाथ दु । न्हापा न्हापा अन लाय्‌कू दुगु, व लायकू पिने दलानचोक (चुक) नं दुगु खः । लिपा वनाः दलानचोक शब्द अपभ्रंश जुयाः दलिन्चोक जूवंगु धाइ । अनया लायकू व मू देगः आः ल्यं मदयेधुंकल । तर तर अन पःखालं हय्‌भुनातःगु दु । छ्यं जक दुगु म्ह मदुगु गोरखनाथया मूर्ति नापनापं सीताया पलाः धाइगु ल्वहं व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं दु । देशय्‌ वा मवलकि ‘वा वयेमा’ धकाः थन वयाः लः फ्वनेगु चलन आः नं दु । थ्व मू देगः दुथासं दक्षिणपाखे छुं दँ न्ह्यः गोरखनाथया न्हूगु मेगु देगः दयेकूगु दु । देगः दुने दुरुल्वहंया कलात्मक प्रतीक गोरखनाथया मूर्ति दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ ।
मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः द्यः दर्शन यायेगु झ्वलय्‌ गोरखनाथयात ल्हातय्‌ लुयायंकूगु जल छानाः दर्शन यायेगु चलन दु । थथे यातकि मनया इच्छा पूवनी धयागु धार्मिक विश्वास दु ।
किंवदन्तीकथं त्रेतायुगय्‌ राम व रावणया दथुइ युद्ध जूबलय्‌ इन्द्रजीतया नागपासं लक्ष्मण मूच्र्छा जुल । वैद्यया सल्लाहकथं हनुमान सन्जीवनी बुटी काःवन । तर वं बुटी सयाच्वंगु पर्वत हे ल्ह्वनाहःबलय्‌ लँय्‌ लाःगु पन्तिइ उगु पर्वतया छकूचा अंश कुतुं वन । व हे पर्वतया अंशयात कुन्जगिरी पर्वत (गोरखनाथ डाँडा) धायेगु यात । उकिं व पर्वतय्‌ संजीवनी बुटी दयेफु धइगु जनश्रुती दु । व पर्वतं पन्तिया प्राचीन बस्ती, नमोबुद्ध, फूलचोकी पर्वत व उत्तरपाखे हिमालय बांलाक खनेदु ।

जज्ञ चउर
लड्केश्वर महाद्यःया देगलं सतिक दुगु लड्कु दोभानय्‌ ‘जज्ञ चउर’ धयागु थाय्‌ दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगया महाभारतकालय्‌ पञ्च पाण्डवत १४ दँ बनवास वःगु इलय्‌ व थासय्‌ यज्ञ याःगु जुयाच्वन, उकिं व थाय्‌या नां ‘यज्ञ चउर’, लिपा वना ‘जज्ञ चउर’ जूवंगु जनश्रुती दु । ख्वपया जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८३१ य्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु अन वयाः म्वःल्हूगु कारणं व थाय्‌या धार्मिक महत्व अझ च्वन्ह्याःगु खः धयागु नं धापू दु ।

तुलानारायण
पूर्वपाखे स्वःगु थ्व तुलानारायणया देगः पन्तिया नांजाःगु देगः खः । मल्लकालीन पन्तिया स्वतन्त्र महाद्यः (शासक) जयसिंहरामं निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ फीट ति तजाःगु भगवान बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु । छगः ल्वहँतं निर्माण याःगु थ्व मूर्ति पलेस्वां द्यःने दनाच्वंगु दु । शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह मूर्तिया देपा ल्हातय्‌ दुगु शंखय्‌ छगः तग्वःगु जाकि दु । व जाकिया जा थुलकि पन्ति देय्‌या दक्व जनतायात नकेत गाइ धइगु जनविश्वास दु । देगलय्‌ दुहां वनेत सिँयागु कलात्मक लुखा दु । देगः न्ह्यःनेसं ल्वहँतं सियातःगु दबू दु, दबुलिइ महाथ जयसिंहरामं व इलय्‌ तुलादान यायेत छ्यःगु ल्वहंया तग्वःगु थां दु । जयसिंहरामं थ्व देगः निर्माण याःगु इलय्‌ तुला दान याःगुलिं देगःया नां तुलानारायण जूगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

त्रिपुरासुन्दरी
यलाछेँ त्वालय्‌ दुगु लायकू, लाय्‌कूया पूर्वपाखे दुगु अंगःया ग्वाखंचाय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । महाकाली नं धाइगु थ्व मूर्ति च्वसं मोहनिबलय्‌ स्वांतकी तयेगु चलन दु ।

थाम्पा भैरव
इन्द्रेश्वर महाद्यः लागां पूर्वय्‌ लाःगु थ्व पुलांगु थाम्पा भैरवया देगः दुने ल्वहंमूर्ति दु । मूर्ति च्वसं स्वबः ल्वहंया तोरण दु । मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह सिंहया मूर्ति दु । च्वय्‌ गं निगः नं दु । नितँया पश्चिम स्वःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, गजू धाःसा धातुया दु । देगलय्‌ दुहांवनेत सिँयागु लुखा दु्, लुखाय्‌ बछि ब्व तिकिझ्याः थेंच्वंगु बार दु, देगःया उत्तर व दक्षिणपाखे खुल्ला तर लुखाया बच्छि ब्व सिँयागु बार तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ सिँयागु तोरण दु । तोरणया देपापाखे म्येय्‌या न्यकू यख्खानातःगु दु । थ्व देगःया दक्षिणपाखे गणेद्यःया देगः नं दु । ज्याःपुन्हि जात्रां छन्हु न्ह्यः थन म्येय्‌ छम्ह बलि बी । उन्मत्त भैरवयात बलि बीमजिउगुलिं थन बीगु खः ।

द्रौपदा देवी
पन्तिया वडा नं. १० य्‌ लाःगु खोपासीइ महाभारतकालीन द्रौपदी अथवा द्रौपदा देवीया शिलामूर्ति दु । दक्षिण स्वःगु देगलय्‌ वनेत स्वाहाने त्वाथः दयेकातःगु दु । देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा छमा दु, मेमेपिं द्यःपिं नं अन दु । देगः लिउने चउर दु । अन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला हनी । न्हिंन्हिं अन पुज्याइगु, जप याइगु चलन दु ।
किंवदन्तीकथं खोपासीइ विराट जुजुया दरबार दु । महाभारतकालय्‌ दछि गुप्तवास च्वनेत पाण्डवतय्‌सं द्रौपदीलिसें व हे दरबारय्‌ ज्या यात । छन्हु किचकं द्रौपदीयात बांमलाःगु दृष्टिं स्वल । थ्व खँ न्यनाः तंचायाः भीमसेनं किचकयात स्यानाबिल, थ्व लु द्रौपदीं गुँच्वय्‌ च्वनाः स्वल । लिपा अनया जनतां थ्व खँ सिल, अले गुँच्वय्‌ द्रौपदीया मूर्ति थापना यात ।
धनञ्जय बासुकी नागराजा पन्तियात बासुकी नागया बासस्थान धाइ । उकिं पुण्यमती खुसि सिथय्‌ बासुकी नागया प्रतीक छगः ल्वहं (ताःचाहाकःगु) पलिस्था यानातःगु दु । ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ थ्व ल्वहंतय्‌ दुरु छायेगु चलन दु । भिंmनिदँया मकर मेला ज्वःछि ल्वहँतय्‌ नागया मतू (मुकुट) पुइकाः पुज्यायेगु चलन दु । बासुकी नागया मतू देउला जातिया मनूतय्‌के दइ । पन्ति नगरयात रक्षा यानाच्वंम्ह बासुकी नागयात यलया तान्त्रिकं तन्त्रविद्या छ्यलाः यलय्‌ यंकूगु किंवदन्ती नं दु । उकिं पन्तिया ततःधंगु जात्रा, मेलाबलय्‌ प्यन्हु न्ह्यः बासुकी नाग पन्तिइ वइगु जनश्रुति दु।

धनेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. ५ य्‌ लाःगु धनेश्वर महाद्यःया देगः दुने गाः दु, व गाःयात चतुर्मुखी शिवलिंगं त्वपुयातःगु दु । देगः लिकसं भजन याइगु फल्चा दु । अनं सतिक शिवालय जलकुण्ड, तमागु वंगलसिमा छमा व मेमेपिं द्यः नं दु । सतीदेवीया जवगु न्हाय्‌पं कुतुंवंगु थ्व थासय्‌ धनेश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः धयागु जनश्रुती दु । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ छम्ह गरिब मनुखं थ्व शिवलिङ्गयात पुज्यानाः तपस्या च्वंबलय्‌ सिलाचः¥हे कुन्हु महाद्यवं दर्शन बिल । व मनुखं थःत धन प्राप्ति जुइमा धकाः फ्वन । महाद्यवं ‘तथास्तु’ धकाः वरदान बिल, उबलय्‌निसें व शिवलिङ्गया नां धनेश्वर जूवन धयागु जनश्रुति दु ।

धर्मधातु महाविहार
पमाडि त्वालय्‌ सोह्रखुट्टे पाटिं सतिक दुगु धर्मधातु चैत्य पन्तिया पुलांगु खः । चैत्यया प्यंगू दिशाय्‌ भगवान द्यःया मूर्ति दु, गजुलिइ नं छम्ह भगवानया मूर्ति दुगुलिं व चैत्ययात पञ्चबुद्ध बिहार नं धायेगु याः । चैत्यय्‌ दुपिं पञ्चबुद्ध अक्षेभ्य, अमिताभ, रत्नसम्भव, अमोघसिद्धि व वैलोचन खः । थ्व चैत्यय्‌ विशेष यानाः शाक्य, बुद्धाचार्य थरया भक्तजनत वयाः पुज्याःवइ, मत च्याकःवइ । भाद्रकृष्ण त्रयोदशीकुन्हु नमोबुद्ध, दीपंकरया जात्रा यानाः थन हइ । थन विशेष पुजा जुइ ।

नरसिंह नारायण
पमाडी त्वालय्‌ दुगु धर्मधातु चैत्यया पश्चिमपाखे नरसिंह नारायणया ल्वहं मूर्ति दु।

नवदुर्गा
पन्ति वडा नं.छ खोपासीइ वि.सं. २०६६ साल चैतय्‌ देगः दुने नवदुर्गा द्यःया प्राणप्रतिस्था याःगु खः । पश्चिम स्वःगु, नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, सिजःया गजू दु । देगः दुने ५ फीट तजाःगु ३ फीट ब्या दुगु देवी भगवतीया ल्वहंया मूर्ति दु । धुँ गयाच्वंम्ह भगवतीया च्यापा ल्हाः दु । दुर्गा भवानीया गुंगू रूप नवदुर्गायात आश्विन शुक्लपक्ष प्रतिपदाकुन्हु निसें महानवमी तक नवरात्री ज्वःछि पुज्याइ । नवदुर्गायात पुज्यातकि सुख, बल, यश, मोक्ष, धर्म, सिद्धि दइगु धार्मिक मान्यता दु ।

पंचमुखी महाद्यः
त्रिवेणीघाटया, कृष्ण देगःया पूर्वपाखे पंचमुखी महाद्यः (न्यागः शिवलिङ्ग) दुगु चिकचाग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया उत्तरपाखे पुण्यमति खुसि बाःवनाच्वंगु दु, दक्षिणपाखे तुलसीया मठ दु । निगू फीटति तजाःगु पेटि द्यःने दुगु पंचमुखी महाद्यःया देगः प्यखेरं खुल्ला, च्वय्‌ टिनया
पौ दु । पन्तिइ सुं सित धाःसा दछितक थ्व महाद्यःयात जल छायेमाःगु परम्परा दु । शिवलिङ्गया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं छम्ह नं दु ।

पशुपति
पन्तिया वडा नं. ७ लाय्‌कुलिइ थ्व पशुपति महाद्यःया देगः दु । देगः दुने शिवलिङ्ग दु । दक्षिण स्वःगु लुखां द्यः दर्शन याइगु चलन दु, प्यखेरं लुखा दुसा लुखानापं बुट्टा कियातःगु निगः निगः थां तयातःगु दु । देगःयात सुरक्षा यायेत तयातःगु थ्व थामं यानाः देगः बांलाः । देगःया गजू ल्वहंयागु दयेकातःगु दु । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ, अले सोमवाः, सिलाचः¥हे व मेमेगु नखःबलय्‌ भक्तजनत यक्व वइ ।

फड्केश्वर महाद्यः
कल्पेश्वर व जलेश्वर नं धाइगु थ्व महाद्यः सदां जल हायाच्वनीगु थासय्‌ चीधंगु झ्वाला क्वसं खुल्ला थासय्‌ दु । पन्ति वडा नं. १० या खोपासिइ रोशी खुसि सिथय्‌ दुम्ह महाद्यःयाथाय्‌ तःधंगु एकादशी, सिलाचः¥हे, बालाचः¥हे व कात्तिक महिनाय्‌ विशेष मेला जुइ । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ समुद्र मन्थन याःबलय्‌ पिहांवःगु कालकूट विष त्वंम्ह महाद्यःयात डाहा जुल । डाहा जूगु शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिं सिलु वन । अथे वंगु इलय्‌ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःथाय्‌ लङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जू थें वयां लिउ पलाः
तःथाय्‌ फङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः । उकिं व महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थ्व थासं सतिक पुखू छगू नं दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगय्‌ गुप्तवास च्वंम्ह भीमसेनं किचक बध यायेधुंकाः थ्व पुखुलिइ म्वःल्हूगुलिं व पुखूया नां हे ‘भीमसेन कुण्ड’ जूवंगु खः ।

बद्रिनारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ केदारनाथया देगःया भचा उज्यां बद्रिनारायणया देगः दु । देगलय्‌ वि.सं. १९८२ च्वयातःगु लीया पाता दु । देगः दुने ५ फीट ति तजाःगु बद्रिनारायणया ल्वहंगु मूर्ति दु । छगः हे ल्वहँतं दयेकूगु प्यपा ल्हाः दुम्ह बद्रिनारायण गरुडय्‌ च्वनाच्वंगु दु । बद्रिनारायणया जवय्‌खवय्‌ सूर्य, चन्द्र, इन्द्र व अप्सराया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे क्वसं लक्ष्मी,
कुबेर, गणेद्यः, ऋषि आदिया आकृति कियातःगु दु । स्थानीतय्‌ धापूकथं न्हापा न्हापा थ्व देगः लुँयागु पौ दुगु खः । व पौ खुयायंकल, अनं लिपा वि.सं. २०१८ य्‌ भारतं हःगु टायलया पौ तयाः गजू जक लुँ सियातःगु सिजःया तल ।

बाघभैरव
पन्ति वडा नं. १ रयाले बिहावरया ऐतिहासिक रानीकोट गढी लिक्कसं लाःगु जंगलय्‌ धुँ आकृतिया तग्वःगु ल्वहंमूर्ति दु, गुगु मनूतय्‌सं दयेकूगु मखु, प्राकृतिक खः । थ्व बाघभैरवबया देगः मदु । महाद्यःया मेगु रूप बाघभैरवयात बलि बीमजिउ । थन विशेष यानाः आइतवाः, पुन्हि, संल्हू व नखःचखःबलय्‌ पुज्यायेगु याइ । थन वयाः पुज्यातकि ल्वचं मकइगु, भाकल पूवनीगु, कल्याण जुइगु जनविश्वास दु । यःमरिपुन्हि व स्वांयाःपुन्हि यानाः दँय्‌ निकः स्थानिय नेवाः व तामाङ समुदायपिंसं बाघभैरवया जात्रा याइ ।

बिष्णु नारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ २ फीट ति तजाःगु पेटिइ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अथे हे ३० इञ्चति तजाःगु बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु ।

ब्रम्हायणी
काभ्रे जिल्लाया हे शक्तिशाली देवी व शक्तिपीठ खः ब्रम्हायणी । देवीया देगः त्रिवेणीधामया पारि सिथय्‌ कुञ्जगिरी पर्बःया क्वसं दु । स्वतँया व देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु, मू लुखा उत्तर खः । देगः दुने ब्रम्हायणीया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ खवय्‌ मेमेपिं देवदेवीया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पश्चिमपाखे दुगु शिलालेखय्‌ ने.सं. ८३६ असार महिना, शुक्लपक्ष नवमी तिथिइ जुजु भूपतिन्द्र मल्लया लानी विश्वलक्ष्मीं ब्रम्हायणी पुजाया लागी जग्गा दान यात धयागु खँ उल्लेख दु । पमाडी त्वालय्‌ दुगु ब्रम्हायणी द्यःछेँ नं लानी विश्वलक्ष्मीं निर्माण याःगु खः धइगु धापू दु ।
ब्रम्हायणी देवीयात छकः हँय्‌ बलि बियाः पुज्यायेगु चलन दु । ज्याःपुन्हि जात्राय्‌ ब्रम्हायणीयात तःधंगु पुजा याइ, बलि बी । थन पन्तियापिं नेवाःतय्‌ ब्याहा याइबलय्‌, कय्‌तापुजा याइबलय्‌ पीठपुजा याःवइगु चलन दु । देगः दुनेया अंगलय्‌ बांलाक सीमदुगु थीथी चित्र दु । ब्रम्हायणी मूर्तिया न्ह्यःने छगः गाः दु, व गालय्‌ मकरमेला ज्वःछि तुयूगु जल पिहांवइ, थ्व हे रुद्रावती (गुप्तमति) खुसि खनेमदयेक बाःवयाच्वंगु खः अले थुकियात स्वीनिता लक्षण लाःपिंसं अक खनी धइगु जनश्रुति दु ।
थ्व देगःया उत्तरपाखे फल्चा छगू दु, अले न्ह्यःनेसं छगः ताःहाकःगु ल्वहं दु । थ्व ल्वहंया महत्व च्वन्ह्याः । पन्तिइ सुं सितकि सिथं हयाः थ्व ल्वहँतय्‌ दिकी । अन सनाः वःपिंसं त्रिवेणीया जल हयाः सीम्हय्‌ छायेगु चलन दु । त्रिवेणीया जल छाइगु इलय्‌ तक यदि व सीम्ह म्वानावल धाःसा वयात लसकुस यानाः छेँय्‌ लितयंकेमाः । तर व ल्वहंतं ल्ह्वनाः देगःया पूर्वपाखे दुगु दिपय्‌ (सिँपँय्‌) दिकलकि अनं लिपा व सीम्ह म्वानावल धाःसा न्ह्याथे यानाःसां व म्वानावःम्ह मनूयात उनाछ्वयेमाः धयागु जनधारणा दु ।

भगवती
भगवती द्यःया ल्वहंमूर्ति यलाछेँ त्वालय्‌ दु । पश्चिम स्वःगु छतँ जाःगु देगःया दक्षिण व उत्तर मोहडा खुल्ला जू । द्यःनाप मेमेपिं द्यः गथेकि ः कुमारी, मनकामना, दक्षिणकाली आदिया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगः दुने छगू शिलालेख नं दु ।
मू ल्वहंया मूर्ति च्वसं ल्वहंया हे तोरण तयातःगु दु । छखे चिचीधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । त्रिवेणीघाटं सतिक दुगु शक्तिया स्वरूप थ्व भगवतीयात दुष्टया संहार याइम्ह देवीकथं पुज्यायेगु याइ । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइसा नखःचखःबलय्‌ भक्तजनतय्‌गु
हूल जुइ ।

भद्रकाली द्यःछेँ
पन्तिया वडा नं .५ अधात्वालय्‌ भद्रकालीया द्यःछेँ दु । द्यःछेँय्‌ भद्रकालीया मूर्ति दु । कालिकाननि धयागु चुक द्यःछेँया न्ह्यःनेसं दु । अन हे कालीका दबू नं दु । नितँ जाःगु थ्व द्यःछेँय्‌ आचाजु (कर्माचार्य) थरया मनू पुजारी दु । थन सुथय्‌ नित्यपुजा व सन्ध्याइलय्‌ आरती याइगु चलन दु । द्यःछेँया लुखा तिनातइ । उकिं लुखाय्‌ हे पुज्याइगु चलन दु । सर्वसाधारणयात दुत छ्वइमखु । छुं विशेष दिं नखःबलय्‌ जक दर्शन दइगु भद्रकाली माइया जात्रा ज्याःपुन्हिकुन्हु जुइ ।

भालेश्वर महाद्यः
पन्ति नगरपालिका वडा नं. १२ य्‌ इन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग दुथासं भचा पश्चिमपाखे रोशी खुसि व सुखस्रभा खुसि दोभानया गन्धर्व तीर्थय्‌ दुम्ह थ्व भालेश्वर महाद्यः ६४ शिवलि·मध्ये छगू खः । सत्ययुगय्‌ सतीदेवीया कपाः (भाल) कुतुंवंगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जूगुलिं नां ’भालेश्वर महाद्यः’ जूवंगु खँ शास्त्रय्‌ उल्लेख दु ।
देगः दुने सिजःया पातां भुनातःगु शिवलि· दु । दक्षिण स्वःगु थ्व देगःया पौ व गजू नं सिजःया हे, अले गजूया प्यंगू कुनं स्वर्णाकृति नागत क्वय्‌ स्वकातःगु दु । थन सिलाचः¥हे, घ्यःचाकु संल्हू व साउन संल्हूकुन्हु भक्तजनत वयाः दर्शन याःवइ । जंगम जातिया पुजारिं थन नित्य पुजा याइ । महाद्यःया छुं ब्व त्वाःल्हानातः थें खनेदु । किंवदन्ती कथं भौगोलिक हिउपालं व महाद्यः ल्हात । थ्व खँ सुनानं मसिल । छकः थन बाय्‌ च्वंम्ह मनुखं जा थुइत्यंबलय्‌ भारा फातापुल, हानं देछुत, हानं फातापूगु खनाः तमं व मनुखं पन्यूचां बँय्‌ दाल । थथे दाःबलय्‌ अनं हि बाःवल । थ्व खबर न्यनाः अनया मनूतय्‌सं उत्खनन यानास्वःबलय्‌ भालेश्वर महाद्यः लुयावल ।

मत्स्यनारायण
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे ग्वाखंचाय्‌ दुम्ह मत्स्यनारायणया देगः बासुकी नागया प्रतिमा दुथासं सतीक लाः । भगवान बिष्णुया छगू अवतार मत्स्यनारायण क्वय्‌या ब्वय्‌ न्या जुयाच्वनी । थन दुम्ह मत्यनारायणया ल्वहंया मूर्तिइ प्यका ल्हाः दु । प्यका ल्हाः मध्ये निका ल्हातं शंख व चक्र, अले क्वय्‌ निका ल्हातं गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु सीदु । मूर्तिइ थीथी तिसा नं सीदु ।

माधवनारायण
त्रिवेणीघाटया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे पञ्चमुखी महाद्यःया पूर्वय्‌ माधवनारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व द्यःया उत्तरपाखे नवग्रह नारायण मूर्ति व दक्षिणय्‌ गणेद्यः, पश्चिमय्‌ सूर्यनारायणया ल्वहंमूर्ति नं दु । माघं ख्वप व सक्वं माधवनारायण हइबलय्‌ थ्व हे थासय्‌ द्यःया मूर्ति तयाः भक्तजनतय्‌सं व्रत च्वनिगु व स्वस्थानी बाखं न्यनेगु याइ ।

मानेश्वरी
शक्तिपीठ मध्ये छम्ह बाराही नं धाइगु मानेश्वरी देवीया देगः पन्ति वडा नं. ७ य्‌ लाःगु बसपार्कं सतिक दु । देगः दुने मानेश्वरीया ल्वहंमूर्ति दु । देगः दुहांवनेगु लुखाया न्ह्यःने कुमार व गणेद्यःया कलात्मक मूर्ति नं दु । थ्व द्यःया जात्रा भिमाद्वादशीकुन्हु याइ । जुजु मानदेवं मानेश्वरी देवीया स्थापना यात धयागु खँ गोपालराज वंशावलीइ उल्लेख दु । मानेश्वरी देगः दुने अष्टमातृका नं दु । देगलं सतिक मेगु देगः छगः दु, अन मानेश्वरी देवीया मां दु धाइ । थ्व बारे किंवदन्ती थथे दु– परापूर्वकालय्‌ तिब्बतया पहाडय्‌ यक्ष, यक्षनीत च्वनीगु जुयाच्वन । छम्ह यक्षनीपाखें मानेश्वरीया जन्म जुल, गुम्ह भगवतीया अंश धाइ । मचांनिसें मानेश्वरीयात पन्तिइ वनाः च्वनेगु इच्छा जुल । थ्व खँ भगवतीं सिउ खनी । छन्हु द्यनाच्वंम्ह मचाम्ह मानेश्वरीयात भगवतीं इमाया रूप कयाः ब्वयेकाः पन्तिया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ त्वःताथकल । मांम्ह यक्षनी लिउ लिउ वल, तर खुसि छिइमफयाः खुसि वारिइ लात । देवीशक्तिया कारणं निम्हं ल्वहंमूर्तिइ हिल ।

यःमरि स्तम्भ
पन्तिया बसपार्कं सतिक अघात्वालय्‌ बजारय्‌ वि.सं. २०७२ सालय्‌ पन्ति पर्यटन विकास केन्द्रं ‘यःमरि स्तम्भ’ निर्माण यानाः उलेज्या याःगु दु । वयां न्ह्यः वि.सं. २०७० सालय्‌ लाय्‌कू दबुलिइ न्हापांगु यःमरि पन्ति सम्मेलन नं याःगु खः ।२२ फीट तजाःगु स्तम्भय्‌ ४ फीट ताःहाकःगु व २२ इन्च ब्यागु ग्वल्लाःगु सिजःया यःमरि दु । काचाक स्वयेबलय्‌ देगः थें खनेदुगु व स्तम्भया गजूया थासय्‌ यःमरि दु, क्वय्‌ क्वथा दु ।

राम मन्दिर
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे रामया देगः दु । देगः दुने २ फीटति तजाःगु राम व सीताया दनाच्वंगु ल्वहंमूर्ति दु । राम व सीताया जवपाखे गदा ज्वनाच्वंम्ह हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु अले खवपाखे लक्ष्मणया ल्वहंमूर्ति नं दु । न्ह्यःने शिवलि·, शिवलिङ्गया क्वसं भरत व शत्रुघ्नया चिचीधंगु मूर्ति नं दु । देगः पिनेसं ल्वहंया थामय्‌ वि.सं. १९६९ य्‌ देछाःगु कँय्‌या तग्वःगु गं दु । देगःया उत्तरपाखे हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु । देगः न्ह्यःनेसं उत्तरवाहिनी नांया घाट व घाटया पेटिइ गुकु ताःहाकःगु ल्वहं दु । पन्तिया सीम्ह मनूयात मोक्षया लागी थ्व ल्वहँतय्‌ दिकेमाः धयागु जनविश्वास दु ।

राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु केदारनाथया न्ह्यःनेसं दक्षिणपाखे राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती दुगु साधारण देगः दु । देगःया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू ग्वाखंचाय्‌ द्यःया मूर्ति दु । वि.सं. २०५४ सालय्‌ तिनि निर्माण याःगु थ्व न्हूगु देगः खः । देगःया छचाःलिं मत च्याकेत ढलौटया पाल्चा तयातःगु दु । श्रीराम कर्माचार्य व वया छेँजःपिंसं थः अबु न्हुच्छेदास कर्माचार्यया लुमंतिइ देगः दयेकूगु खँ अन दुगु शिलालेखय्‌ उल्लेख दु ।

लक्ष्मीनारायण
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपूर्वपाखे साधारण खनेदुगु देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः दुने लक्ष्मी व नारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगलं उत्तरपाखे दिप दु, भचा उज्यां फल्चा छगू दु ।

लक्ष्मीनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ च्वंगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अर्धनारीया लक्ष्मीनारायणया ल्वहंमूर्ति दु । मतू पुयातःम्ह व ल्वहंमूर्तिया च्यापा ल्हाः दु, जवगु ल्हातं चक्र, शंख, गदा, पद्म ज्वनातःगु दुसा देपागु ल्हातं सफू, पलेस्वां, कलश, आदि ज्वनातःगु दु ।

लडकेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. १२, बल्थली धयागु थासय्‌ रोशी खुसिया सिथय्‌ लडकेश्वर महाद्यःया देगः दु । अन चिचीग्वःगु स्वंगः शिवलिङ्ग दु । शिवलिङ्गया च्वसं साया दुरुप्वः आकार वःगु ब्व दु, अनं मदिक्क लः (जल) तपतप तिकिननाच्वनी । देगलं सतिक छगू गुफा थें च्वंगु, लुखा दु, उकियात पापद्वार व पुण्यद्वार धाइ । अनसं १०८ फीट तजाःगु सिजःया त्रिशूल निर्माण यानाः स्थापना याःगु दु । किंवदन्तीकथं सत्ययुगय्‌ द्यः व दैत्यत जानाः क्षीरसमुद्र मन्थन यात । मन्थन याःगु इलय्‌ अमृत पिहां वल, अथे हे कालकूट विष नं पिहांवल । व बिषं संसारया जीवजन्तु दक्व नाश जुइत्यन । उकिं संसारया सृष्टिया रक्षा यायेत महाद्यवं व कालकूट विष त्वनाः कथुइ थाकातल । बिषं यानाः महाद्यःया गःपः वँचुयावन, उकिं व हे इलंनिसें महाद्यःयात ‘नीलकण्ठ’ धायेगु यात ।
बिष त्वनाः थःत जूगु डाहा शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिया लं सिलु तीर्थय्‌ वंबलय्‌ न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जुल । उगु शिवलिङ्ग लडकेश्वर महाद्यःया नामं बय्‌बय्‌ जुल ! जगतया कल्याण यायेत कालकूट विष त्वनाः नीलकण्ठ जूम्ह महाद्यः, अनं लिपा सिलु तीर्थय्‌ वनाः द्यंवन धयागु खँ हिन्दूग्रन्थय्‌ नं उल्लेख दु । नीलकण्ठ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ उत्पन्न जूगु लडकेश्वर महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थन सोमवाः व पुन्हिपतिं भक्तजनत वयाः पुज्याइ । थन हरिबोधनी एकादशी (तःधंगु एकादशी)कुन्हु तःधंगु मेला हनी । थुकुन्हु दिनय्‌ क्षीर सागरय्‌ द्यनाच्वंम्ह बिष्णुया न्ह्यलं चाइगु जुयाच्वन । बिष्णुया न्ह्यलं चाःगु दिनय्‌ पन्तिया लडकेश्वर महाद्यःयाथाय्‌ पन्ति व मेगु थीथी थासं भक्तजनत वयाः बिष्णुया भक्ति यायां महाद्यःया दर्शन यायेगु चलन दु । अथे यातकि अक्षय फल दइगु, पुण्य लाइगु धार्मिक विश्वास दु ।

शारदा देवी
पन्तिया वडा नं. ९, देवीस्थान गुँ (पहाड) क्वसं शारदा देवीया शिलामूर्ति दु । नकतिनि नितँया न्हूगु देगः नं दयेकूगु दु । थन रामनवमीया दिनय्‌ मेला जुइ । वा मवलकि थन पुज्यानाः लः फ्वनेगु परम्परा नं दु । छगू इलय्‌ पृथ्वीनारायण शाहं थन क्वाथः (कोट) दयेकाः सैनिकतय्‌त तालिम बिउगु खः अले थन च्वनाः न्हय्‌गू गामय्‌ हःताः (आक्रमण) यानाः त्याकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । थनं सतिक छगः तग्वःगु ल्वहं दु, व ल्वहंयात ‘लाखे ल्वहं’ अथवा ‘बोक्सेढुंगा’ धायेगु याः । किंवदन्तीकथं न्हापा अन छम्ह लाखे दुगु, वं भ्वय्‌ यायेत माःगु थलबल बियाः अन मनूतय्‌त ग्वाहालि यानाच्वंगु, छकः छम्हेस्यां भ्वय्‌ सिधयेकाः थिकेगु थलबल लिकयाः ल्यंदुगु जक लितबीयंकल । थ्व खनाः लाखे तंचाल, उबलय्‌निसें वं थलबल बीगु दिकल ।

शितला माइ व वत्सलादेवी
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु द्यः मध्ये शितला माइया महत्व नं म्हो मजू । बःचाग्वःगु देगःया ग्वाखंचाय्‌ ल्वहंया मूूर्ति दु । ल्वहंया आसनय्‌ तयातःम्ह शितला माइयाथाय्‌ मस्तय्‌त तःकै वलकि पुज्यायेगु प्रचलन दु । शितला माइनं तःकै लंकाबी धयागु जनविश्वास पन्तिया जनतायाके न्हापांनिसें दु । शितला माइया उत्तरपाखे ग्वाखंचाय्‌ वत्सलादेवीया मूर्ति खनेमदु । अन गणेद्यः व नारायण द्यःया मूर्ति जक खनेदु ।

शेषनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ शेषनारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । नागं कुइकाः च्वंच्वंम्ह हाकुगु ल्वहंया मूर्ति दनाच्वंगु दु । द्यःया प्यपा ल्हाः दु ।

शेषनारायणया देगः
त्रिवेणीघाटया दक्षिणय्‌ रोशी खुसि सिथय्‌ शेषनारायणया देगः दु । चीधंगु देगः दुने भगवान विष्णुया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पूर्वपाखे छगू फल्चा दु । वि.सं. २०५३ साल साउन महिनाय्‌ निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ दुगु शिलालेखय्‌ हरिदास सोनामया नां उल्लेख दु । पुचः नागं कुइकातःगु थ्व मूर्तिइ प्यपा ल्हाः दु । ल्हातं शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु दु ।

श्री कृष्ण (वंशगोपाल)
राधाकृष्ण देगः नं धाइगु थ्व देगः पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दु । ल्वहंया प्यंगू पेटी च्वय्‌ झिंखुगः सिँया कलात्मक थां दुगु स्वतँजाःगु थ्व देगः पूर्व स्वः । देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु । पूर्व स्वःगु लुखां जक द्यःया दर्शन यायेगु याइ । देगः दुने ल्वहंया ३ फीट ति तजाःगु बाँसुरि ज्वनाच्वंम्ह कृष्णया मूर्ति दु, लिक्कसं जवय्‌ खवय्‌ निम्ह गोपिनीया मूर्ति नं दु । देगःया पूर्वपाखे छगू शिलालेख दु । उकी ने.सं. ७८४ बैशाख शुक्ल तृतीया, रामभारों देगः दयेकूगु, पुजाया लागी बुँ दान याःगु खँ उल्लेख दु । कृष्णजन्माष्टमीया दिनय्‌ थन भव्य पुजा व जात्रा जुइ ।

श्री कृष्ण नारायण
इन्द्रेश्वर देगःया पश्चिमय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ ३ फीट ति तजाःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह कृष्णया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ व खवय्‌ रुक्मणीया मूर्ति नं कियातःगु दु । बाँसुरी ज्वनातःगु व मूर्तिया क्वसं निम्ह बाहांया आकृति नं दु ।

श्री विश्वरुप
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ उत्तर स्वःगु चिकिचाग्वःगु देगलय्‌ (ग्वाखंचाय्‌) विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति दु । झिंखुका ल्हाः दुम्ह भगवान विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति कलापूर्ण खनेदु । थीथी ज्वंसा ज्वनातःम्ह विश्वरुपया देगः वि.सं. २०५४ सालय्‌ स्थापना याःगु खः ।

सत्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वपाखे लुखा मदुगु तुयुगु देगः दु । देगलय्‌ ३० इन्च ति तजाःगु सत्यनारायण व जवखवं लक्ष्मीया ल्वहंमूर्ति दु ।

सूर्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पश्चिमय्‌ पूर्व स्वःगु सूर्यनारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति ७ फीट ति तजाःगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ दु । सूर्यनारायण खतय्‌ च्वंच्वंगु, खः सारथीं न्ह्याकाच्वंगु लिसें चाकःछिं नवग्रह (गुंगू ग्रह) दुगु अन्दाजी २ फीट ६ इन्चति ताःहाकःगु मूर्ति, क्वसं न्हय्‌म्ह सल व निम्ह द्यःया आकृति नं दु । सूर्यनारायणया थ्व मूर्ति छगः हे ल्वहँतय्‌ कियातःगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

संकटा देवी
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपाखे रोशी खुसि पारिइ संकटा देवीया ल्वहंयागु मूर्ति देगलय्‌ दु । नेवाः भासं संकटा देवीयात ‘इताबुलुं द्यः’ नं धाः । उत्तर स्वःम्ह द्यःनाप मेमेपिं द्यःया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगलय ने. सं. ९६२ च्वयातःगु शिलालेख नं दु । देगःया चाकःछिं खुल्ला चउर दु । ‘चामुण्डा देवी’ नं धाइम्ह थ्व द्यःया जात्रा फागुपुन्हि कुन्हु याइ । थीथी रंग व अबीर छ्वाकाः जात्रा हनीगु परम्परा दु ।

संकष्ट नारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ कृष्ण देगःया दक्षिणपाखे संकष्ट नारायण द्यःया देगः दु । ल्वहंया पेटि च्वय्‌ ८ फीट ति तजाःगु देगः दुने संकष्ट– नारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दनाच्वंगु दु । थ्व मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह ल्वहंयाम्ह सिंहया मूर्ति दु । पन्तिइ प्वाथय्‌ दुपिं मिस्तय्‌त मचाबू ब्यथा जुलकि थ्व देगलय्‌ चिकं लुनाः पुज्यातकि अथवा थन लूगु चिकं यंकाः ब्यथा जूम्ह मिसायात बुकल कि मचाबू ब्यथा म्हो जुयावनी, याउँक मचा बुइ धयागु जनविश्वास दु ।

अजीर्ण जुयाः प्वाः स्याःसा

अजीर्ण, वायु आदि जुयाः प्वाः स्यात धाःसा त्यपुचिया छचाःलिं हिं चुलाः पायेगु याइ । बेय्‌चि, मलय्‌ निगः, हलूपालु छचाः, इमू, पालु छकूचा तयाः पाख वंक काढा लः दायेकाः त्वनेगु याइ ।

अप्वः च्व फायेमालीगु ल्वय्‌

गुलि च्व फायेमालीगु खः व सिबें अप्वः च्व फायेमालकि सियातःगु चाना छपासः व छकूचा साखः नापं नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु याइ । गुलिगुलिसियां थथे जुइबलय्‌ माय्‌कँे वा माय्‌वः नं नकीगु चलन दु । गुम्हे गुम्हेसितं चाना व साखलं मजीफु । अबलय्‌ आयुर्वेदिक वासः हे नकी । गोक्षुरादि गुग्गुल १–२ गुलि, चन्द्रप्रभा वटी १–२ गुलि व चन्दनादि चूर्ण छगू चम्चा (३ ग्राम) लुमुलुमु धाःगु लः नाप नकी ।

गुम्हेगुम्हेसितं स्वता मध्ये छता जक वासलं नं ज्या याइ । यदि छता जक वासलं ज्या मयात धाःसा स्वता मध्ये निताजि वा स्वताजिं हे वासः छक्वलं नकी । थ्व स्वताजिं वासः बन्या पसलय्‌ व आयुर्वेदिक वासः पसलय्‌ याउँक हे न्यायेगु दु ।

अम्बः

नये मयइबलय्‌ वाउँगु अम्बः दुसा वाउँगु, मदुसा अम्बः सुकूयात लखय्‌ फ्वयाः ध्याध्या यानाः जीचुं व चिचुं सवाः कथं तयाः अचार दयेकाः जानाप नयेगु चलन दु । थुकिं म्हुतु चकनी, नसा नये यइ ।वाउँगु अम्बः नयेबलय्‌ फयांफतले चिग्वःगु अम्बः हे भपियादिसँ । थुकी आपाः हे गुण दइ । तग्वःगु अम्बः विकासे जूगुलं उलि बांलाः मजू ।

अम्बः चुंयात मुसु वःगु इलय्‌ कस्तिनाप ल्वाकछ्यानाः नयेगु चलन दु । प्वाःया ल्वचय्‌ लःनाप नयेगु चलन दु । अथेहे तागत दयेकेत घ्यः नाप नयेगु चलन दु ।

अय्‌लाखं काःसा

अय्‌लाखं काःसा कागति पाउँ, प्याज नकेगु याइ । ख्वाउँक फसय्‌ तयाः पालि तःलय्‌ चिकं थाकेगु याइ ।

अलःकै

– न्हूगु अलःकै (हि खनेदुगु वा मदुगु) वयाच्वंगु इलय्‌ क्वाःक्वाः हे सियातःगु चाना छम्हू नकेगु याइ । थथे यायेबलय्‌ हि वःगु नं दिनावनी, अलःकै नं सुनावनी ।

–हि खनेदुगु अलःकै वइबलय्‌ ज्यःनां बेलि यायेबलय्‌ मुसू केँनाप पाउँसे च्वंगु महि नं त्वंकेगु चलन दु ।

– हि खनेमदुगु अलःकै वइबलय्‌ हाकु हाम्वः ३–५ ग्राम नचुक्क न्ह्ययाः ख्वाउँगु लः त्वनेगु याइ । हाकु हाम्वःयात नचुक्क निनाः भतिचा क्वाकाः अलःकैचय्‌ पायेगु नं याइ ।

– हि खनेदुगु अलःकै वइबलय्‌ ककःचिया ति १ चम्चा व साखः छकूचा ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः निसें स्वकः तक नकेगु याइ । हि वःगु दिनावनी नापं कै नं सुनावनी । नापं भिंगु हलू (हलूपालु निनातःगु) व कुनूया लाः ल्वाकछ्यानाः मलम थें दयेकाः अलःकै वःथाय्‌ पायेगु याइ । अलःकै हिइसे च्वंगु नं लनी, कै नं सुनावनी ।

– अलःकै वइबलय्‌ प्याजया ति १ चम्चाय्‌ साखः छकूचा ल्वाकछ्यानाः नकेगु चलन दु ।

– अलःकै वइबलय्‌ कचिगु लैं नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु चलन दु । गनं गनं लैंयात चिचीकुक तानाः सिंचि हाहा यानाः चछि अथेहे तयाः सुथन्हापां छुं हे मनःनिबलय्‌ लैं नयेगु याइ । उलि जक मखु, झारा च्वने धुंकाः अलःकैयात लैंया तिं सिलेगु नं याइ ।

– हि खनेदुगु अलःकै वःगुलिइ मस्र्यासोंप, जी व ग्वःसंचा १–१ चम्चा छगू ग्लास लखय्‌ तयाः दायेकाः बछि सुपाः वंकाः उकी १ चम्चा घ्यः ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः त्वंकेगु चलन दु । विशेष यानाः प्वाथय्‌ दुपिं मिस्तय्‌त अलःकै वइबलय्‌ थथे त्वंकेगु याइ ।

आउँ जूसा

आउँ जुइबलय्‌ निभाः जलय्‌ व मिइ पनाः अप्पा क्वाकाः उकी साल्लुक कापतं भुनाः आउँ जूम्हेसित क्वाक्क फ्यतुकी । कुन्हःबुँ व सिमलया तरकारी नं नकी । ब्याः फ्वयाः उकिया रस त्वंकी ।

आँतय्‌ ज्वर वःसा

आँतय्‌ ज्वर वयाः म्ह हरन्त जुइबलय्‌ जीलः दापाःवंक दायेकाः त्वंकी ।

उकै वइबलय्‌

उकै वइबलय्‌ मकलय्‌ च्वंगु गुनुमिइ ख्येंय्‌ छुनाः लुमुलुमु धाःगु अवस्थाय्‌ ख्वला मप्वःगु ख्येँचं हे उकै वःथाय्‌ क्वाः तयेगु चलन दु । थुकथं क्वाः तयेधुंकाः व ख्येँय्‌ प्वलाः नकेगु नं चलन दु । कमजोर जुयाः उकै वइगु व उकैयात क्वाः तलकि कै याकनं सुनावनी । ख्येँय्‌ नलकि तागत नं दइगु स्वाभाविक जुल । उकिं कमजोर जूसां ख्येंचं कमजोरीयात म्हो यानाबीगु नं जुल ।

कचिघाः, ला च्वतूसा

कचिघाः जूसा वा दयाः ला च्वतूसा ई भचा तयाः ब्वय्‌ब्वय्‌ स्यायेगु चलन दु । थथे यायेबलय्‌ कचिघाः व ला च्वतूगु याकनं लनी ।

कथु स्याःसा

कथु स्याःसा वा टनसिल वःसा सिंचि लखं गल्ल यायेगु, अजूस्वांमायागु हः दायेकाः त्वनेगु ।

कफ थानाच्वंसा

कथुइ कफ थानाः कथु वालावाला मिनाच्वंसा दुरुइ हलू तयाः दायेकाः त्वनी । थुकिं कथुइ थानाच्वंगु कफ पिहां वयाः याउँसे च्वनी ।

कब्जियत जूसा

दिसा कसे जुल, न्हियान्हिथं पिथा च्वने म्वाःल, प्वाः ग्वःग्वः धालधाःसा राजवृक्ष निचाः प्यचाःति लखय्‌ फ्वयाः रस त्वनाबीगु । थ्व रस अप्वः त्वने मज्यू । हाकुगु हलः छुयाः म्हुतुइ तयातयेगु व त्रिफला फ्वयाः रस त्वनेगु नं याइ ।

कह्रः जूसा

कह्रलय्‌ कताबसि तयाः कताबसिया चुं भचाछ्याकः छ्याकः जुइक छ्यानाः कह्रलय्‌ ग्वाराचिंक तिकाः प्वःचिनातइ । थथे यातकि कह्रः लनावनी ।

कँथं कःसा

कथं कःसा कं लिकयाः वाखि (वाया खिति) तयाबिलकि याकनं क्वलाइ ।

किमि दाःसा

अक्षयतृतियाकुन्हु पालाःभियात लखय्‌ चुलाः भचा फ्ययेकेगु याइ । पालाःभिया रसं प्वाथय्‌ च्वंपिं किमि स्यायेगु याइ । दच्छिइ छकः किमि स्यायेगु यात धाःसा दच्छियंकं किमिं दुःख मबीगु जनविश्वास दु । मस्तय्‌त जन्तर थें पालाःभि क्वखायेकेगु नं चलन दु ।

किलं न्याःसा

किलं वा छाःकिलं न्यानाः फ्वातः फ्वातः वःसा लाभा निनाः अथे फ्वातःफ्वातः वःथाय्‌ पानाबीगु याइ । तर लाभा निनाः मिखाया जःखः इले मज्यू ।

क्वलः

पत्थरी जुइबलय्‌ पिसाबया ल्वय्‌ वा किड्नी (जलास्येँ)या ल्वय्‌ जुलकि क्वलः केँ नयेगु चलन दु । क्वलंयाके किड्नी दुने च्वंगु पत्थरयात बुलुहुं बुलुहुं नायेकेगु शक्ति दइ । थ्व यक्व नलकि गरम नं जुइयः ।

गर्मिं कपाः स्याःसा

गर्मिं कपाः स्याःसा कपालय्‌ व न्हकुइ कुनू इलेगु याइ । कुनू बाफलाः यानाः छ्यनय्‌ नं तयेगु । न्हिंन्हिं छकूचा छकूचा नयेगु याःसा झन् फाइदा जुइ । श्रीखण्ड चुलाः कपालय्‌ छ्वालुक्क पायेगु याइ ।

गर्मिं छ्यं स्याःसा

ताल्लाया इलय्‌ तांन्वयाः छ्यं स्याःसा आलेहः दायेकाः रस त्वन धाःसा क्वलाइ । आलेहःचुयागु अचार दयेकाः नं नयेगु याइ ।

गःपतय्‌ हरिचा प्वः वःसा

गःपतय्‌ हरिचा प्वः वःसा ल्वहंमाया मचा क्वाकाः क्वाः तइ । नेपाली भ्वँतय्‌ ख्वाखःया लेपन तयाः तिकेगु वा पावासः पायेगु याइ ।

ग्वःसंचा

न्ह्यः मवइबलय्‌ ग्वःसंचा फ्वयाः उकिया ति त्वनेगु याइ । उकी सिचुसे च्वंकीगु गुण दुगुलिं दिमागयात सिचुका बी । उकिं यानाः याउँक न्ह्यः वइ । सुथय्‌ फ्वयाः बहनी द्यने त्ययेकाः त्वनेगु चलन दु ।

ग्वालि तज्याःसा

चिकुलां ग्वालि तज्याइबलय्‌ च्युरिघ्यः नायेकाः बुलेगु याइ ।

चाकिलं नःसा

लखय्‌ यक्व सनीपिनि व ताःई तक ल्हाः वा तुति माःबुक प्यानाच्वनीपिनि ल्हातय्‌ व तुतिइ चाकिलं नयेयः । चाकिलं नलकि पतिंकापिइ बांलाक गंक हुयाः हलू तयाबीगु याइ ।

चिकनं पूसा

क्वाःगु चिकं तिचाः वयाः पुत धाःसा कस्ति पानाबीगु याइ । कस्तिं पूगु नं शान्त याइ, घाः हे जूसां लंकाबी ।

चिकुलां ल्हाःतुति तज्याःसा

चिकुलां ल्हाःतुति तज्याःसा च्यूरि घ्यलं बुली । ग्वालि हे भज्यंक तज्याःसा तज्याःथाय्‌ च्यूरिघ्यः स्वचाक्क बुलाः इताः छप्वाँय्‌चा बुलाः मत च्याकाः मतं ग्वालिइ भाराक्क भाराक्क दायाः क्वाः तयेगु याइ । जाकिम्व वा हिम्वं बरोबर तुति सिलाः प्याःप्याकं हे चिकनं थानाबीगु याइ । न्यताः व म्हुतुसि तज्याःसा दुरुपुइँ वा घ्यलं बुलेगु याइ ।

छ्यं वा कपाः स्याःसा

छ्यं, कपाः स्याइबलय्‌ दुरुइ जिफ्वः चुलाः कपालय्‌ इलेगु यात धाःसा छ्यं सिचुसे च्वनाः छ्यं वा कपाः स्याःगु क्वलाइ ।

जँ स्याःसा

जँ स्याःसा भिंगु अय्‌लाखय्‌ पालुति तयाः क्वाकाः स्याःथाय्‌ बुलेगु याइ । सुकुलिइ वा सिपू लायाः द्यनेगु याइ । नायूगु तजाःगु लासाय्‌ द्यनीमखु ।

झारा जूसा

तःधिकःपिंत झारा जूसा जिफ्वःयात लखय्‌ फ्वयाः ल्वहंतय्‌ चुलाः फ्ययेगु चलन दु । छगः जिफ्वः न्हिछिया दुने चुलाः नकलकि झारा जूगु दी ।

मस्तय्‌ झारा जुयाच्वंगु इलय्‌ छोहरा चुलाः फ्ययेकाबीगु याइ । तःधिकःपिनि झारा जुयाच्वंसा जिफ्वः लःया काढा दायेकाः त्वंकी । थथे यायेबलय्‌ झारा जुयाच्वंगु क्वलाइ ।

टन्सिल जूसा

– टन्सिल जुइबलय्‌ प्यभि चिभ्येगु लाभायात ध्याध्या यानाः निगू कप लः तयाः ग्वाराग्वारा दायेकाः बछि सुपाः वंकाः लुमुलुमु धाःगु इलय्‌ हे गरगर

यायेगु चलन दु । थुकथं गरगर यायेबलय्‌ टन्सिल याकनं लनी ।

– टन्सिल जुइबलय्‌ म्येय्‌छ्यं (सिंघाडा)यात मनाः नयेगु चलन दु, छुं दिं तक थथे नलकि याउँसे च्वनी । म्येय्‌छ्यनय्‌ आयोडिनया मात्रा माक्व दइगुलिं टन्सिलय्‌ फाइदा जुइगु खः ।

– टन्सिल जुइबलय्‌ चि लः गुलि फु उलि क्वाक्क गरगर याइ । थथे गरगर याइबलय्‌ न्हिथं नयेगु चि सिबें सिंचि तयाः याःसा अझ अप्वः प्रभावकारी जुइ ।

– टन्सिल जुयाच्वंबलय्‌ स्तमि (जेठी मधु)या कुचायात म्हुतुइ तयाः बुलुहुं न्ह्ययेगु याइ  चाकुचाकु धाःगु स्तमिया रसं कथु स्याःगु, कथु मनावःगु क्वलाकी ।

– टन्सिल जूबलय्‌ स्वाग (सुहागा) व फटकिरी २–२ ग्राम तयाः छगू कप लखय्‌ दायेकाः लुमुलुमु धाःगु अवस्थाय्‌ गरगर यायेगु चलन दु, थथे यायेबलय्‌ टन्सिल जूगु लनी ।

तागत दयेकेत

ज्वर वयाच्वंबलय्‌ व ज्वर लनेधुंकाः ग्वःमूयात चौलानिइ तयाः जीचुं, पालु, हलू व चि तयाः मू तज्याक दायेकाः मूक्वाति त्वंकेगु याइ । थुकिं तागत दयेकेगु ज्या याइ ।

तापालं लिहां वःपिंत

देश विदेशंं (तापालय्‌) वनाः सुं नं लिहां वल धाःसा खालु फ्वयाः खालुति छख्वला त्वंकेगु याइ । खालुति त्वंकलकि पिने तापलेयागु गर्मि, सर्दि व औलपाखें बचे जुइ ।

तुति इसुसा

तुति इसुल वा तुतिइ ला थहां वल धाःसा मचिकंनं बुलेगु याइ । तुति त्यानुगु इलय्‌ चिकनं बुलेगु याइ ।

तुतिइ लाभी बाःसा

तुतिइ लाभी बाःसा वा पालि स्याःसा पन्यूचा न्हुयाः गिलिगिलि यायेगु याइ । थुकथं बरोबर यातकि लाभी बाःगु क्वलानावनी ।

थीमज्यू जुइबलय्‌ प्वाः, जँ स्याःसा

थीमज्यू वा रजस्वला जुइबलय्‌ मिस्तय्‌ प्वाः÷जँ स्याइबलय्‌ क्वय्‌ धयातः थें लः दायेकाः त्वंकेगु चलन दु । तुयुगु हाम्वः व इमू छगू छगू चम्चा (च्या चम्चा) ध्याध्या यानाः उकी स्वपतिंचा (एक चिम्टि) दालचिनी चुं व सवाः कथं भतिचा चि नं ल्वाकछ्यानाः छगू व बागू कप लः तयाः दायेकाः बच्छि लः सुपाः वंक दायेकाः छाने यानाः क्वाः क्वाः सूप थें त्वंकेगु याइ । लखय्‌ मिश्री व घ्यः भचा तयाः दापाःवंक दायेकाः मिश्री काढा त्वंकेगु वा त्वनेगु याइ । थीमज्यूबलय्‌ आपाः हि कुहां वइ धकाः चाकु धाःसा नकीमखु ।

– थीमज्यू जुइगु ई त्यलकि गाजरया पु ५ ग्रामयात २५० ग्राम लखय्‌ तयाः दायेकाः बछि लः सुपाः वनकि उकी भतिचा साखः ल्वाकछ्यानाः २ ÷३ न्हु तक न्हिं निकः त्वंकेगु याइ ।

– थीमज्यू जुइबलय्‌ म्हो जक जुयाः प्वाः व जँ स्याये यः वा इलय्‌ मजुयाः नं समस्या जुइफु । थज्याःगु इलय्‌ ५ग्राम लैंया पुसा (क्यपु) चुं यानाः न्हिं स्वकः लः नाप नकेगु याइ । थथे याइबलय्‌ इलय्‌ हे थीमज्यू जुइ ।

– थीमज्यू जुइबलय्‌ म्हो जक हि कुहां वलकि लाभा १० ग्राम व गाजरया पु ५ ग्राम नचुकाः ५०० ग्राम लखय्‌ तयाः दायेकाः १२५ ग्राम ल्यं दुबलय्‌ ३० ग्राम साखः ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु याइ ।

– थीमज्यू जुइबलय्‌ छुं कथं समस्या खनेदत धाःसा अंजीर स्वचाः प्यचाः प्यन्हुतक नकेगु चलन दु । थीमज्यू जूगु क्वचालकि अंजीर नयेगु नं त्वःताछ्वइ ।

– थीमज्यू जुइबलय्‌ आपाः हि कुहां वल धाःसा तुलसीमाया हायात नचुक्क निनाः २ ग्रामया मात्रा यानाः सादा ग्वाः नाप नकेगु चलन दु ।

– थीमज्यू जुइबलय्‌ आपाः हि कुहां वल धाःसा ग्वःसंचा चुं १ चम्चा (३ ग्राम) चौलानिनाप नकेगु चलन दु ।

– थीमज्यू जुइगु न्ह्याः वइगु, लिहां वनीगु जुयाच्वंगु इलय्‌ अशोकया ख्वलायात चुं यानाः छगू चम्चा (३ ग्राम) या मात्रा यानाः मिश्री लःनाप बाःछि लच्छि तक हे नकेगु याइ । अशोकं हर्मोनया मात्रायात नियमित यानाः इलय्‌ हे थीमज्यू जुइका बी ।

दम

– दम वयाः सासः ल्हाये थाकुइगु इलय्‌ मिश्री, मलय्‌ व हलू थ्व स्वतां उतिकं मात्राय्‌ ल्वाकछ्याना दयेकातःगु चुं ३÷३ ग्रामया मात्राय्‌ कस्ति ल्वाकछ्यानाः नकेगु याइ ।

– स्येंस्यें वइगु व मुसु वइबलय्‌ थुकथं छेँय्‌ हे वासः दयेकाः नकेगु याइ । ३ ग्राम स्वाग (सुहागा) यात द्वालय्‌ तयाः फ्वंगायेकाः थुकी ४० ग्राम कस्ति

ल्वाकछ्यानाः छगः थलय्‌ तयेगु । न्हिं न्हिं ३÷३ ग्राम बहनी द्यने त्ययेकाः थ्व वासः फ्ययेकेगु याइ ।

– दम वयाः स्वांस्वां वयाच्वंगु इलय्‌ पालुति व कस्ति उतिग्यंक ल्वाकछ्यानाः बाघौ छघौया छकःया ल्याखं फ्ययेकेगु चलन दु, थथे यायेबलय्‌ दम वःम्हेसित यक्व हे आराम जुइ ।

– दम वयाः स्वांस्वां वयाच्वंगु इलय्‌ म्हय्‌खापाया दंयात मैनबतीइ च्याकाः खरानी यानाः भतीचा कस्ति ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः स्वकः फ्ययेकेगु चलन दु ।

दाग/घाःखू

दाग वा घाःखू दुथाय्‌ जिफ्वःयात दुरुइ चुलाः पायेगु याइ । अथे हे दुसा बागःग्वय्‌ मदुसा छगः (तग्वःगु) ग्वय्‌यात लखय्‌ चुलाः दाग वःथाय्‌ वा घाःखू दुथाय्‌ इलेगु याइ ।

दाद वःसा

म्हय्‌ चातः थाक्क दाद वःसा दाद वःथाय्‌ कचिगु मेवा तायेबलय्‌ वइगु दुरुं बुलाबीगु याइ । मेवा तायेबलय्‌ वइगु दुरु तयाबिल धाःसा दादया चातः तनावनी ।

दुरुपां दुरु म्हो वयेकेत

मचां सालां साले मफयेक दुरु वइगु नं समस्या हे खः । मांम्हेसित छुं जुयाः गंल्वय्‌ (टिबी) जुल, ज्वर वल वा छुं कथंया ल्वय्‌ जुयाः दुरु त्वंके मजिउगु अवस्था वल धाःसा दुरु आपाः वइगु नं तःधंगु समस्या जुइफु । थज्याःगु इलय्‌ दुरुपाय्‌ नीहः(दुसा वाउँगु हे)या लेप थें दयेकाः निपां दुरुपाय्‌ इलाबीगु याइ, थथे याइबलय्‌ दुरुया उत्पादन म्हो जुयावनी ।

नकिनं सूसा

नकिनं सूसा व हे नकिं मिइ छुयाः सूगु थासय्‌ क्वाः तयेगु याइ ।

न्हाय्‌ गंसा

न्हाय्‌ गंसा क्वाःलःया बाफ कायेकी, ह्यंग्वाः मिइ, छफुतिचा चिकं तयाः चिकं कुँया नस थनाः कायेकी ।

न्हाय्‌ स्यानाः ह्याउँसे च्वंसा

न्हाय्‌ स्यानाः ह्याउँसे च्वंसा फ्वंसिपुयागु पु चुलाः न्हासय्‌ न्यंक पानाबीगु । फ्वंसि धयागु इसि, कःबसि, मतप्यासी थें च्वंगु भिम्पू लसिवःगु सि खः । थ्व नयेबलय्‌ चाकुसे च्वनाः सवाः साइ, भचा खखः नं धाः । फ्वंसि प्वाः स्याःपिंत नं निं ।

न्हाय्‌पं स्याःसा

न्हाय्‌पं स्याःसा म्हय्‌म्हय्‌ धाःगु ख्वाखः छ्यानाः न्हाय्‌पनय्‌ ति छफुति तयाबीगु याइ । चमेलि चिकं नं तयेगु याइ ।

न्हासि वःसा

न्हासि वःसा न्हासय्‌ ह्यंग्वाः चुलाः पाकाबी । स्यूचा कापतय्‌ प्वःचिनाः नतुनेगु नं याइ ।

न्ह्यः मवःसा

– न्ह्यः मवःसा छगू चम्चा कस्तिइ बागू चम्चा कागतिया ति ल्वाकछ्यानाः फ्ययेकेगु याइ ।

– न्ह्यः मवःसा वाउँगु धन्याया ति छगू चम्चा व साखः बागू चम्चा लखय्‌ ल्वाकछ्यानाः द्यने त्ययेकाः त्वंकाः थ्यनेगु याइ ।

– न्ह्यः मवःगु इलय्‌ जिफ्वःयात लखय्‌ प्याकाः ल्वहँमाय्‌ चुलाः मिखा तिसिनाः मिखाया पुसाय्‌ सालुक्क इलाः द्यनेगु चलन दु ।

– न्ह्यः मवःगु इलय्‌ द्यने सिबें न्ह्यः छगः बाताय्‌ लः तयाः छुं ई तक तुति थुनेगु याइ । थथे याइबलय्‌ याउँक हे न्ह्यः वइ ।

– न्ह्यः मवइबलय्‌ जिफ्वःयात लखय्‌ चुलाः

छ्वालुगु तियात मिखा तिसिनाः मिखाया पुसाय्‌ सालुक्क इलेगु यात धाःसा याउँक न्ह्यः वइ ।

पिसाब पोले जूसा

गरम जुयाः च्व फायेबलय्‌ हीसे च्वनीगु जुयाच्वन धाःस जाकि फ्वयातःगु चौलानी ति त्वनेगु याइ ।

प्याःचाःसा

प्याः चाइबलय्‌ व म्हुतु सारासारा गनीबलय्‌ ग्वय्‌ थें जिफ्वः कुचायात नयेगु याइ ।

प्रेसर अप्वः जूसा

प्रेसर अप्वः जुल धाःसा तुतिया पतिंकापिइ लाभा चुलाः पायेगु याइ । थथे लाभाः चुलाः पानागु न्यागू मिनेट लिपा हे सिलाछ्वयेगु याइ । थथे यात धायेवं थहांकुहां जूगु प्रेसरयात थातं तयेगु याइ ।

फय्‌ स्वचानाः जन्हुफाः स्याःसा

फय्‌ स्वचानाः जन्हुफाः व म्ह स्याःसा प्वंतुपः तयेगु । चायागु क्वरिंचाय्‌ इताः छप्वाँय्‌चा च्याकाः उगु कोरिं स्याःथाय्‌ भ्वाक्क भपुइकेगुयात प्वंतुपः तयेगु धाइ । इताःमतं म्हय्‌ च्वंगु फय्‌ सालाकाइ । फय्‌ मंतकि कोरिंचा थःथम्हं कुतुं वइ । (थुकियात भ्वंचाक्वा तयेगु धकाः नं धाः ।) म्ह स्याःथाय्‌ भिंगु अय्‌लाखय्‌ पालुति भतिचा तयाः लुमुलुमु धायेक क्वाकाः बुलाबीगु ।

फु मुसु वःसा

सुख्खा फु मुसु वयाच्वंगु इलय्‌ फु बजि छभ्वाः भ्वाक्क नयाः न्ह्यन्ह्यं म्हुतुइ ताउत तक म्हुतुइ हे तयातइ । थुकथं घ्यलय्‌ क्वाकातःगु जिफ्वः अय्‌लाः झ्वाँय्‌ यानाः त्वनाबिलकि नं मुसु वयाच्वंगु लनावनी ।

बागः छ्यं (कपाः) स्याःसा

– बागः छ्यं स्याइबलय्‌ पिपलामूलयात चुं यानाः बागू चम्चा ख्वाउँगु लःलिसे ३०÷३० मिनेट पाकाः स्वकः तक त्वंकेगु चलन दु ।

– बागः छ्यं स्याइबलय्‌ गन स्याःगु खः अन हे लाभा चुलाः पायेगु याइ, थथे पायेबलय्‌ मिखाय्‌ जःखः लाभा बुली मखु । नापनापं जवगु छ्यं कपाः स्याःसा देपागु न्हाय्‌प्वाः वा खवगु छ्यं कपाः स्याःसा जवगु न्हाय्‌ प्वालय्‌ छफुति लाभाया ति तयेगु नं याइ ।

– बागः छ्यं कपाः स्याःगु इलय्‌ सुथय्‌ बहनी जा नयेधुंकाः १०÷१० ग्राम कस्ति फ्ययेगु याइ ।

– बागः छ्यं कपाः स्याःगु इलय्‌ गंगु तुलसीहःचुं स्वपतिंचा (एकचिम्ति) व कस्ति ल्वाकछ्यानाः सुथय्‌, न्हिनय्‌ व बहनी फ्ययेगु याइ ।

– बागः कपाः स्याःसा बागःग्वय्‌ चुलाः कपाः व न्हकु न्यंक पायेगु याइ । (बागःग्वय्‌ धयागु बागः थें च्वंगु छगः हे ग्वय्‌ खः) बागः कपाः स्याइबलय्‌ श्रीखण्ड चुलाः नं पायेगु याः ।

– छ्यं स्याःथाय्‌ कागतिया ति बुलेगु चलन दु । अथे हे सुंपालुयात लखय्‌ प्याकाः ल्वहँमाय्‌ चुलाः छ्यं स्याःथाय्‌ पायेगु नं चलन दु । ग्वालि पुलि स्याइबलय्‌ नं कागतिया तिं बुलेगु चलन दु ।

– छ्यं स्याइबलय्‌ हिंयात भतीचा लखय्‌ प्याकाः व हे स्वकः प्यकः नतुनेगु याइ ।

भुयू कुहां वःसा

– भुयू कुहां वइगु इलय्‌ सियातःगु चानाचुं छब्व व उकिया बछि साखः ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु चुं निगू चम्चायात घ्यः व क्वाःगु सादुरुनाप नकेगु चलन दु । थथे यानाः नकीबलय्‌ छुं दिं लिपा हे भुयू कुहां वःगु दिनावनी ।

– भुयू कुहां वइगु इलय्‌ कचिगु केरा चिचिकुक तानाः केरासुकू दयेकाः चुं ल्हुयाः उलि हे मात्रा साखः ल्वाकछ्यानाः १०–१० ग्रामया मात्रा यानाः न्हिं स्वकः लुमुलुमु धाःगु लःनाप नकेगु याइ । थथे नकेबलय्‌ भुयू कुहां वःगु दिनावनी ।

मस्तय्‌त झारा जूसा

चीधिकःपिं मस्तय्‌त वाउँक छ्वालुक्क झारा जूसा मांया दुरुइ जिफ्वः चुलाः भचा भचा मचायात फ्ययेकेगु यातकि मचातय्‌ झारा जूगु क्वलाइ ।

मस्तय्‌सं लासाय्‌ च्व फाःसा

– लासाय्‌ च्व फाइपिं मस्तय्‌त द्यने त्ययेकाः भतीचा कस्ति फ्ययेकाः थ्यनेगु याइ । थथे यातकि च्व फायेगु बानी त्वःफिनावनी ।

– लासाय्‌ च्व फाइपिं मस्तय्‌त द्यने त्ययेकाः ख्वःसिं व किसमिस नकेगु चलन दु । थुकथंझिन्हु झिंन्यान्हु तक नकलकि लासाय्‌ च्व फायेगु याइमखु ।

– लासाय्‌ च्व फाइपिं मस्तय्‌त मचाया उमेर स्वयाः छगःनिसें निगःतक छोहरा द्यने न्ह्यः नकेगु याइ ।

मर्कय्‌ जूसा

ल्हाः तुति मर्कय्‌ जूसा भिंगु अय्‌लाखय्‌ लस्सा वयेक लेप निनाः मर्कय्‌ जूथाय्‌ पानाः नेपाली भ्वँतं तिकाः मसंक चिनातइ । थुकथं लेप पानाः प्यन्हुन्यान्हु तयातलकि मर्कय्‌ जुयाः स्याःगु क्वलानावनी ।

मस्तय्‌त बातः जूसा

मस्तय्‌त बातः जुयाः तुइक च्व वयाच्वंसा जाकि सिलागु चौलानी लः त्वंकेगु याइ ।

मिखा त्यय्‌लाकेत

मिखा त्यय्‌लाकेत सुथय्‌ दनेवं ख्वाः सिले न्ह्यः न्ह्यथुकुन्हु बहनी फ्वयातयागु त्रिफला (हलः बलः व अम्बः) लखय्‌ नायुगु कापः छकू थुनाः मिखाय्‌ छ्वाछ्वा यायेगु ।

मिखा फाराफारा मिंसा

मिखा फाराफारा मिनीबलय्‌ नेपाली भ्वं छकूचाय्‌ क्वाःक्वाः ई भचा इलाः मिखाया पुसाय्‌ तिकाबीगु याइ ।

मिखा स्याःसा

मिखा ग्वःग्वःधायाः स्याइबलय्‌ मिखाय्‌ मचाया मांया दुरु तयेगु याइ । नापं स्याःगु मिखाय्‌ कस्तुरी तयाः दयेकातःगु अजलं उली ।

मिखाय्‌ धू वंसा

मिखाय्‌ धू दुहां वंसा मिखा तग्वयेक कंकाः फू फू यानाबीगु । मिखाया धू पिकायेत पाल्हातय्‌ लः छपासः तयाः लखय्‌ मिखा कंकाः फुतिफुति याकेगु याइ ।

मुसु वःसा

मुसु वयाच्वंसा भिंगु घ्यलय्‌ जिफ्वः क्वाकाः भिंगु अय्‌लाः झ्वाँय्‌ यानाः त्वनेगु याइ । थुकथं घ्यलय्‌ क्वाकातःगु जिफ्वः अय्‌लाः झ्वाँय्‌ यानाः त्वनाबिलकि मुसु वयाच्वंगु लनावनी ।

म्ये क्वाचुसा

म्ये क्वाचुयाः नयासवाः मदुसा तुसिपु प्वलाः नयेगु । मस्र्याबरां नयेगु नं ज्यू । तुसिपु वा मस्र्याबरां नचुक्क न्ह्ययाः पलख म्येय्‌ तयातयेगु याइ ।

म्ह गरम जूपिंत

म्ह गरम जुयाः म्ह चासु, म्हुतु क्वाचु, कपाः स्याः, नये मयः आदि जूपिंत ख्वल्चाघाँय्‌ छ्यानाः रस तिसिनाः न्हिथं छख्वला छख्वला त्वंकेगु याइ ।

म्ह स्यानाः मनावःसा

म्ह स्यानाः मनावःसा चिकं बुलाः मि पनाः क्वाः तयेगु याइ । मल्तामा व तुख्वः च्याकाः मिया क्वाः तयाबी । मनावःगु उजुंसुजुं क्वमलाःसा तुसिपु फ्वयाः क्वाकाः नं क्वाः तयाबी ।

मांया दुरु अप्वयेकेत

मांया दुरु मवलकि सियातःगु इमू नकेगु चलन दु । इमूयात छथाय्‌ तयाः नचुक्क निनाः मचा बूम्हेसित चीधंगु थुमांचां (चम्चा) लुमुलुमु धाःगु दुरु नाप नकेगु चलन दु । थथे यानाः नकाः नं दुरु बांलाक मवःसा इमू चुनय्‌ शतावरी चुं ल्वाकछ्यानाः नकेबलय्‌ दुरु बांलाक हे वइ ।

– मचा बूपिंत कचिगु बरां नं नकेगु चलन दु । थुकिं मांया दुरु अप्वयेकेगु व दुरुयात पौष्टिकतां जायेकेगु ज्या याइ । कचिगु वा बूगु बरां खाली प्वाथय्‌ नकी मखु । आपाः नं नकी मखु, छपासः जक नकेगु याइ ।

– मचा बूपिंत पाके जूगु मेवा नं नकेगु चलन दु । मांया दुरु अप्वयेकेगु व पौष्टिक यायेगु मचायात मदयेक मगाःगु भिटामिन ए नं परिपूर्ति जुइगुलिं थथे नकेगु चलन यानातःगु खः ।

– मचा बूपिंत सियातःगु जीचुं छगू थुमांचा (चम्चा) व उलि हे साखः वा चाकु ल्वाकछ्यानाः न्हिं निकः नकेगु याइ । थथे नकेबलय्‌ मचा बूम्हेसिया दुरु अप्वइ ।

मिं पुसा

क्वाःगु लखं पूसा वा चिसकं मिं पूसा कुनूया लाः पायेगु याइ । थथे कुनू पानाबिलकि, मिं पूगु शान्त जुइ, लःफ्वं गाइगु नं म्हो जक जुइ । क्वाःलखं पुनाः हियुगु म्हो जुइगुया नापं फ्वं नं म्हो जक गाइगु जुइ ।

ल्हातय्‌, म्हय्‌ वा ख्वालय्‌ गनं मिं, चिकनं वा क्वाःलखं पूसां पुइसातकिं हे उगु थासय्‌ चिकं इलाः हाकनं व हे मिं सह याये फक्व सेके यायेगु याइ । पूथाय्‌ फ्वंगाये मलावं कुनू पानाबीगु वा हलू चिकं पानाबीगु याइ ।

मिखा स्याइबलय्‌

मलमल कापःयात बःबः यानाः म्हुतुं हाः यानाः मिखातिसिनाः मिखा ग्वलय्‌ क्वाः तयेगु चलन दु । क्वाःजलं मिखा दुनेया रक्तसंचार नियमित यानाः स्याःगु क्वलाकाबी ।

मुसु वःसा

– मुसु वइबलय्‌ हाकुगु हलःयात मिइ छुयाः ग्वय्‌ नये थें छगः छगः नयेगु चलन दु ।

– मुसु वइबले सादा ग्वाः(ग्वाःहः, सख्वाः व चुन) नयेगु चलन दु । उकी द्वालय्‌ तयाः फुले यानातःगु स्वाग (सुहागा) तयाः नयेबलय्‌ झन् याकनं मुसुवःगु लनी । अझ उकी स्तमि(जेठीमधु) चुं भचा ल्वाकछ्याःसा चाकुचाकु धायाः ग्वाः झं हे साइ, उलि जक मखु स्तमिं मुसु अझ याकन लनी नापं सःसूगु नं चाली ।

– बहनी द्यनेबलय्‌ वा चान्हय्‌ मुसु वलकि तसकं थाकुइ । थजाःगु इलय्‌ छफ्वः लवं द्यने न्ह्यः म्हुतुइ तयेगु याइ, उकियात काताक्क छकः न्ह्ययाः पालुगु लवंया रसं मुसु वयेके बी मखु ।

– मुसु वइबलय्‌ छपासः छ्वयात निगू ग्लास लः तयाः बच्छि सुपाः वंक दायेकाः सवाः कथं चि ल्वाक्छ्यानाः ति जक त्वनेगु याइ । न्हिं निकः थथे छवाः तक त्वनेबलय्‌ मुसु ला गन वं गन वं जुइगु याइ ।

– चिचीधिकःपिं मस्तय्‌त मुसु वःसा फुले यानातःगु स्वाग भतीचा व कस्ति ल्वाकछ्यानाः फ्ययेकेगु चलन दु । थथे नकेबलय्‌ याकनं हे मुसु वःगु लनी नापं छाती घ्यारघ्यार जूगु नं लनी ।

– धालय्‌ नयाः धालय्‌ ख्वला वांमछ्वसे थुकियात निभालय्‌ पानाः गंकातयेगु चलन दु । मस्तय्‌ मुसु वइबलय्‌ छकूचा धालय्‌ ख्वला दुरुइ तयाः दायेकाः छाने यानाः त्वंकेगु याइ । मुसु वःगु याकनं लनावनी ।

च्व तुलुतुलु वःसा

च्व फायेबलय्‌ गाक्क च्व मवइगु वा तुलुक्क तुलुक्क जक च्व वइगुयात मूत्रकृच्छ धाइ ।

– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय्‌ ५० ग्राम छ्व चच्छि लखय्‌ फ्वयाः सुथय्‌ मिश्री ल्वाकछ्यानाः नचुक्क न्ह्ययाः नयेगु याइ । न्हय्‌न्हु तक थुकथं नलकि थ्व ल्वय्‌ क्वलानावनी ।

– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय्‌ निगः सुकुमेल प्वलाः नचुक्क न्ह्ययाः क्वाः क्वाः दुरु त्वनेगु चलन दु । नापं थुकिं च्व नं हिइसे च्वंकीमखु ।

– तुलुक्क तुलुक्क च्व वइबलय्‌ २ ग्राम सुंपालु चुं व मिश्री ३ ग्राम ल्वाकछ्यानाः दुरुनाप त्वनेगु याइ । थथे यायेबलय्‌ च्व फायेबलय्‌ हि वइगु नं दिनावनी ।

लासाय्‌ च्व फाइपिंत

मचापिं मस्तय्‌सं लासाय्‌ च्व जक फानाः दुःख बीगु इलय्‌ उमेर कथं कस्ति फ्ययेकेगु याइ ।

लुसिप्वता जाःसा

लुसिप्वता जाइबलय्‌ धौबजि वालाः लुसिप्वता जाःगु पतिंचाय्‌ तयाः मलमल कापतं पतिंचा चिनाबीगु याइ । थुकिं लुसिप्वता जाःगु याकनं पाके यानाः लंकेगु ज्या याइ ।

ल्हाः तु्ति इसुसे स्याइबलय्‌

छमना लखय्‌ बुरापतिं पायेकूगु सिंचि तयाः दायेकाः गुलि फु उलि क्वाः क्वाः हे मलमल कापः थुनाः इसुथाय्‌ छ्वाछ्वा यायेगु चलन दु । छकःनिकः थथे चिलखं छ्वाछ्वा यातकि इसुसे च्वंगु लनावनी ।

ल्ह्वये वःसा

वाक्वाक् वयाः ल्ह्वये वयाच्वंसा यला व सुकुमेल भचा पतिचिंक छ्यानाः दापाः वंक लः दायेकाः त्वंकेगु याइ । थथे यायेबलय्‌ ल्ह्वये वइगु दिनावनी ।

वा किलं नःसा

वा किलं नःसा सिंचि हिखयः तयाः लखं कुल्ला यायेगु । वा किलं नःथाय्‌ हिं तयाबीगु नं ज्यू, तर वाया हाय्‌ थीके मज्यू ।

वा बुया वइबलय्‌

चिचिधिकःपिं मस्तय्‌ वा बुयावइगु इलय्‌ गिजाय्‌ कस्ति इलेगु यानाबी । कस्तिं गिजायात सालुकाबी, वा बुयावये अःपुकाबी ।

वा स्याःसा

वा स्याइबलय्‌ नयेगु तूचिकनय्‌ चि भतिचा तयाः वाय्‌ बुलेगु । पाउँघाँय्‌ दायेकाः कुल्ला यायेगु । आमाःसि माया दंया दतिवनं वाय्‌ बुलेगु ।

वाःकाः वाःकाः वःसा

– वाःकाः वइबलय्‌ लः भचा त्वनाबीगु यातकि नं वाःकाः वःगु म्हो जुइ वा दिना हे वनी ।

– वाःकाः जक वयाच्वन धाःसा ग्वःसं प्यंगः न्यागः नचुक्क न्ह्ययाः नलकि वाःकाः वःगु दिनावनी ।

– वाःकाः वइबलय्‌ सुंपालु, मलय्‌, इमू व पिपि उतिग्यंक कयाः चुं यानाः उकी सवाः कथं सिंचि व बेय्‌चि ल्वाकछ्यानाः ख्वाउँगु लःनाप भचाभचा नलकि वाःकाः वःगु दिनावनी ।

वाकवाकि वइबलय्‌

वाकवाकि वइबलय्‌ वा बान्ता जुयाच्वंगु इलय्‌ यलायात भतिचा मिइ छुयाः प्वलाः न्यापु खुपु यलापु नकेगु याइ । थुकिं बान्ताया बेग शान्त यानाबी ।

सँ हाया वःसा

– सँ हायावइबलय्‌ चिग्वःगु अम्बः प्यंगः न्यागः ध्याध्या यानाः अचार थें दयेकाः उकी छगः कागति तिसिनाः सँ हायावंथाय्‌ व सँ महाःथाय्‌ नं पतिंचा तुलाः मालिस यानाः बाघौति लिपा यच्चुक लखं चायेगु

याइ । थथे यायेबलय्‌ न्हूगु सँ बुयावइ । हायेत्यंगु सँ हायेके बीमखु, सँ हाकुसे, नाइसे व ताःहाकः यायेत नं ग्वाहालि याइ ।

– सँ हायावइबलय्‌ म्वःल्हुइगु स्वयां बाघौ (३० मिनेट) न्ह्यः तुसियात ध्याध्या यानाः तिसिनाः तुसिया तिं सँया हा थ्यंक वनी कथं बांलाक मालिस यायेगु चलन दु । थथे यातकि सँ हाइगु म्हो जुइ । गबलें गबलें तुसि मदुसा खौतुसि नं छ्यलेज्यू ।

– सँ हायावंथाय्‌ पालुति, वाउँगु धनियाति व कागति उतिग्यंक ल्वाकछ्यानाः सँया हाय्‌ थ्यंक वनी कथं मालिस यानाः बाघौ वा घौछि ति लिपा म्वःल्हुइगु याइ । थथे यायेबलय्‌ न्हूगु सँ नं बुयावइ, सँ नं हाया वनीमखु ।

– सँ पाचुयावंथाय्‌ प्याजयात ध्याध्या यानाः तिसिनाः बहनी द्यने त्ययेकाःं मालिस यायेगु चलन दु, थथे यायेबलय्‌ आपाःसिया सँ बुयावयेगु याः ।

– सँ पाचुयावंथाय्‌ जक लाभाया ति नं बुलेगु याइ । निला–स्वलातक थुकथं यायेबलय्‌ सँ बुयावइ ।

सर्दिंं छ्यं स्याःसा

सर्दिंं छ्यं स्याःसा मलय्‌ निगः, तेजपात छहः, इमू, हलूपालु छच्वः, पालु अथवा सुंपालु छकूचा तयाः सिंचिलः दायेकाः त्वन धाःसा क्वलाइ ।

सेखं चाःसा

सेखं चाःसा सिंचि, मलय्‌ निगः, हलूपालु छचाः, इमू, पालु छकूचा तयाः पाखवंक वासःलः दायेकाः त्वनेगु याइ ।

सः सूसा

– सः सूगु इलय्‌ कचिगु पालु कुचा कुचा यानाः छकू छकू ग्वय्‌ थें नयेगु चलन दु ।

– सः सूगु इलय्‌ इस्तमि (जेठीमधु)यात नं चिचिकुक तानाः ग्वय्‌ नः थें छकू छकू नयेगु याः । थथे याइबलय्‌ सः चालावनी । नापं कथु स्याःगु नं लनावनी ।

– सः सूगु इलय्‌ इस्तमिं जक ज्या मयाइगु अवस्थाय्‌ थ्व नापं सःपि नांया जडिबुटी नं छकू छकू ल्वाकछ्यानाः नयेगु याइ ।

– सः सूगु इलय्‌ बहनी द्यने त्ययेकाः ग्वाः दयेकेबलय्‌ तइगु तुयुगु सख्वाः (चुन) यात कथुइ पिने पानाः कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ ख्वाः सिलेबलय्‌ थुकियात नं सिलाछ्वयेगु याइ । सः बांलाक हे चाली ।

– सः सूगु इलय्‌ क्वाःलखय्‌ भतीचा कस्ति तयाः गरगर यायेगु याइ, थथे यायेबलय्‌ नं सः चालावं ।

– ग्वालय्‌ तयेगु सख्वाःयात बहनिइ द्यने त्ययेकाः गःपतय्‌ इलाबीगु, कन्हय्‌ सुथय्‌ ख्वाः सिलेखतं व सख्वाःयात नं सिलाः छ्वलकि सः सूगु लनी ।

हाछिकाः वइथें जूसा

हाछिकाः वइथें वइथें जुयाः उसिमिसि जूसा न्हाय्‌ व न्हाय्‌पनय्‌ ल्हातं मदिक्क गिलिगिलि यानाबीगु । पलख थथे यातकि याउँसे च्वनावनी ।

हानाः प्वः वःसा

हायेसातकि हे नायुगु कापः छकू ग्वाराचिनाः उकियात म्हुतुया सासलं हाः हाः यानाः क्वाःजः बियाः प्वःवःथाय्‌ क्वाक्क त्यलाबीगु । प्वः वःगु थासय्‌ बजि नचुक्क न्हायाः क्वाःक्वाः तिकाबीगु ।

हिकु वःसा

हिकु वःसा न्हाय्‌, म्हुतु, मिखा, न्हाय्‌पं प्वाःतिनाः पलख सासः मल्हासे फछिंफत्तले दिनाः सुम्क च्वनी । पलख थुकथं च्वनकि हिकु वइगु दिनावनी ।

ह्याउँमचातय्‌ त्यपुचा पिहां वःसा

ह्याउँमचातय्‌ त्यपुचा पिहां वःसा तूचिकं मी पनाः क्वाः तयाबी । थुकथं बरोबर तूचिकंया क्वाः तयाबिलकि पिहां वःगु त्यपुचा मिले जुयावनी ।

अंपु

सुपारी अं नयाः ल्यं दुगु पुयात निभालय्‌ पानाः गंका तयेगु । न्हापा न्हापा भुतुलिइ सिँ च्याकाः म्व ह्वलाः भुतू च्याका जाकेँ थुइगु याइ । जा थुइ सिधयेकाः गुनुगुनु च्याःगु म्वमिइ अंपुयात स्वचाकाबीगु । छुं ई लिपा व अंपुयात पिनेच्वंगु ख्वला प्वलाः दुने च्वंगु पु नयेगु । थ्व पु माकुसे च्वनी ।

थथे नयेबलय्‌ झारा जूगु लनावनी । संखवती धयागु आयुर्वेदिक वासः दयेकेबलय्‌ छगू ब्वति कथं अंपुयात नं तयेगु यानाच्वंगु दु । थ्व वासः झारा जूपिंत तसकं ज्यू ।

अजयफुलि

बुँइबुँइ चिचिफ्वयेक वँचुगु स्वां ह्वइगु छताजि स्वांमा खः । गुंपुन्हिबलय्‌ क्वाति दायेकेबलय्‌ अजयफुलि तयाः दायेकेगु याइ । थुकिं प्वाःया ल्वय्‌ क्वलाकी । थौंकन्हय्‌ क्वातिइ अजयफुलि तयाः दायेकेगु त्वःफिके धुंकल ।

अन्तलि

अन्तलियात मनाः हः जक छथाय्‌ तयाः ख्यें नाप दयेकाः नल धाःसा मिखाया दृष्टिशक्ति बल्लाइ । अन्तलिचा मनेबलय्‌ हाकु हाकु धाःगु ति वइगुलिं थुकियात वांछ्वयेमाः । न्हापा न्हापा अन्तलिचा तरकारी दयेकाः नयेगु याइ । अन्तलिचा नलकि प्वाः सफा जुइ । प्वाःया थीथी ल्वय्‌ क्वलानावनी । अथेहे इकंचा व बकं मनाः वालाः जीचि तयाः नलकि नं प्वाः सफा जुइ ।

उलाबजि

लः मदुथाय्‌ वा हे पिनाः उला वा सयेकाः उकिया हे बजि ल्हुयाः उलाबजि दयेकी । व हे उलाबजि वा ल्हुयाबजिइ चाकु तयाः नलकि मुसु वःगु लनी ।

कुनःबुँ

कुनःबुँया अचार दयेकाः नयेगु याइ, ला नाप ल्वाकछ्यानाः नं नइ । विशेष यानाः झारा जूपिंत कुनःबुँया तरकारी वा अचार दयेकाः नकलकि झारा जूगु म्हो जुइ । झारा जुयाः प्वाःस्याःसां व नं क्वलाइ । कुनःबुँ नयेमयःसा कुनःबुँ दायेकाः वःगु तिइ चि, जीचुं तयाः त्वंसां झारा जूगु लनी ।,

कुनू सनाः

कुनूयात ह्यंग्वालय्‌ छुयाः सिसि धालकि उगु कुनूयात चिकिकुक तानाः जी, चि, मल्ता, झम्सि वा कागति तिसिनाः सनाः दयेकाः नयेगु चलन दु । थुकिं पित्तजन्य ल्वय्‌ क्वलाकीसा नयेमयः जूपिंत नये ययेकी । कुनूयात चिचिइकुक हाकःचा जुइक तानाः गंक पानाः निनाः चुंनाप वालाः सिसिइ तयाः फिनाः वासःया रुपय्‌ नयेगु नं याः । ज्वर वल धाःसा नं कुनूसुकू नयाः ज्वर लंकेगु नं याः ।

खालु

तापालं (औलो वा मलेरिया जुइगु थाय्‌बाय्‌, भारतं लिहां वये न्ह्यः) आकाशवाणीपाखें थुगु दिनय्‌ वइ धकाः खबर सीकाकाइ । छेँय्‌ वयेसातं खालु (चिराइतो) फ्वयातःगु लः खालुलः बागू गिलासं निसें छगू गिलास तक त्वंकेगु याइ । औलो÷मलेरिया ल्वय्‌ मजुइमा वा जूसां याकनं क्वलायेमा धकाः थथे त्वंकीगु खः ।

खिचाभ्वाथः/खिचाभ्यातः

थ्व छताजि घाँय्‌ खः, लँय्‌लँय्‌ अथें हे बुयावइच्वनी । थ्व खिचाभ्वाथःयात तू चिकनय्‌ क्वयेकाः बुलाबिल धाःसा चासुकै व मेमेगु कै मदयावनी । थ्व हे खिचाभ्वाथःयात मचाबू ब्यंकेबलय्‌ ईदाइचा दायेकीबलय्‌ नं छ्यलेगु याः ।

ख्वाखःचिया ति

न्हाय्‌पं स्याइबलय्‌ लैंहः (ख्वाखःचा)यात बांलाक सिलाः ध्याध्या यानाः छ्यानाः ति पिकयाः निफुति स्वफुति न्हाय्‌पनय्‌ तलकि न्हाय्‌पं स्याःगु क्वलाना वनी । न्हाय्‌पनं धुनू (पीप) वःसां थथे ख्वाखःचा ति तयाबिल धाःसा धुनू वःगु लनी ।

ग्वाः

मचाबूम्हेसित ग्वाः नकल धाःसा मां व मचायात मुसु वःगु क्वलाइ । हि नं सफा याइ । नापं हि नं अप्वयेकी । उकिं मचा बूपिंत ग्वाः नकेगु चलन जुयाच्वंगु ।

घोडताप्रे

घोडताप्रे धयागु छथी घाँय्‌ दु । थुकियात ब्राम्ही नं धाइ । घाः जुयाः हि वःथाय्‌ घोडताप्रे तिसिनाः तयाबिल धाःसा हि वःगु दिनावनी । नापं घाः नं लनी । थ्व घोडताप्रे दायेकाः त्वनकि स्मरणशक्ति बल्लाइ । आखः ब्वनीपिं विद्यार्थीतय्‌त थ्व अतिकं ज्या वः । स्मरणशक्ति अप्वयेकेत ग्वाहालि याइगु आयुर्वेदिक वासः सारस्वत चूर्णय्‌ नं थ्व घोडताप्रे तयातःगु दइ ।

घोति चौथि

घोति चौथि मस्तय्‌गु निंतिं तसकं नीगु वासः खः । थ्व वासः आयुर्वेदय्‌ शास्त्रय्‌ उल्लेख मदु । तर थुकियात द्वःछि दँ न्ह्यःनिसें छ्यला वयाच्वनागु दु । मस्तय्‌ जंक्व याये न्हयःनिसें नकीगु चलन दु ।

मस्तय्‌ तागत मन्त, कमजोर जुलकि घोति नकेगु चलन दु । मांया दुरु च्याफुति झिफुति ल्वाक छ्यानाः वहःया चम्चाय्‌ तयाः नकेगु चलन दु । अथेहे मस्तय्‌त प्वाः स्याःसा प्वाः सफा यायेत चौथि नकेगु चलन दु । थ्व नं वहःया चम्चाय्‌ मांया दुरु हायाः ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु चलन दु । वहःया चम्चाय्‌ तयाः नकलकि म्हय्‌ दुने च्वंगु विषयात पितिना छ्वयेत ग्वाहालि याइ ।

चौलानिति

जाकियात न्हापां छकः सिलाः लः वांछ्वयेगु, उकी धूधाः दयेफु । वयां लिपा लः तयाः बांलाक संकाः चौलानिति दयेकेगु । उकी चिनी वा मिश्री भचा तयाः त्वंकल धाःसा च्व हीसे च्वनीगु, च्वफायेबलय्‌ बातः वनेगु (च्वफाये धुंकाः छफि खनेदइगु)यात नं क्वलाना वनी ।

च्याम्पति

आमलिया पुयात च्याम्पति धाइ । च्याम्पतियात मिइ छुयाः ह्यंग्वाः हे दयेकेगु । उकियात नचुक निनाः छगः यच्चुगु थलय्‌ तयातयेगु । तसकं वातावाता च्वंगु घाः उकियात उकुम जूगु धाइ, उकुमय्‌ तकं थ्व च्याम्पतिया नौ ह्वलाबिल धाःसा घाः लनावनी ।

जिफ्वः

मस्तय्‌ मुसु वल व प्वाः स्यात वा झारा जुल धाःसा मांया दुरुइ जिफ्वः चुलाः भचा भचा फ्ययेकल धाःसा मुसु वःगु नं क्वलाइ, प्वाः स्याःगु व झारा जूगु नं लनावनी ।

नीहः

म्ह स्याइबलय्‌, जँ स्याइबलय्‌ वा छ्यं स्याइबलय्‌ नीहः दायेकाः त्वंकेगु चलन दु । म्हय्‌ घाः कै जुयाच्वंगु इलय्‌ नीहः लखं सिलेगु यानाच्वनागु दु । थुकिं घाः व कै लनावनी । ब्लड प्रेसर अप्वः जुयाच्वंगु इलय्‌ नीहः प्यहः न्याहः नकेगु चलन दु । व नं मनूया म्ह, उमेर स्वयाः नकेगु चलन दु ।

पालाःभि

बुंगद्यः रथय्‌ तइबलय्‌ पालाःभि ह्वखनाः मचायात क्वखायेकेगु याइ । क्वखायेके न्ह्यः थुकियात लखय्‌ तयाः ल्वहंतय्‌ चुलाः मस्तय्‌त फ्ययेकेगु याइ । पालाःभिया ति खाइसे च्वनी । थ्व हे खायु सवालं प्वाथय्‌ च्वंपिं किमित सीगु व खि जुयाः कुहां नं वइ । दछिइ छकः थथे पालाःभि चुलाः त्वंकलकि दछि तक हे किमि दाइमखु ।

पासिपि

हाकुपासियात चक्का चक्का यानाः तानाः सुकू यानातःगुयात पासिपि धाइ । मिसातय्‌ इलय्‌ हे थीमज्यू मजुल धाःसा पासिपि नलकि पाय्‌छि इलय्‌ हे थीमज्यू जुइगु याइ । विशेष यानाः ज्यापुतय्‌सं मी हइगु वा बी हइगु पासिपि नलकि मुसु वःगु क्वालाना वनी ।

पिपि

बन्या पसलय्‌ पिपि (पिपला) यात चुं यानाः साखः वा चाकु तयाः छताजि वासः दयेकाः मियातःगु दइ । मुसु वइबलय्‌ व वासः भचा फ्यलकि मुसु वःगु लनावनी । थुकिया सवाः चाकुचाकु पालुपालु धाइ ।

प्याजया ति

बान्ता जुइबलय्‌ बान्तायात तुरुन्त दिके मज्यू, प्वाथय्‌ च्वंगु विकारत पितछ्वयेत निक्वः स्वक्वः तक बान्ता जुइके बीमाः । तर बान्ता झाः झाः पतिकं जुलकि म्हयात सास्ति जुइ । अथे बान्ता जुइबलय्‌ प्याजया ति निगू चम्चा व पालुया ति निगू चम्चा ल्वाकछ्यानाः त्वंकेगु चलन दु । थुकिं बान्ता शान्त यानाबी ।

फ्वंसिपु

फ्वंसियात तरकारी दयेकाः नयेगु, उकिया पुयात फ्वंसिपु धाइ । उकियात निभालय्‌ पानाः गंका तयेगु । न्हाय्‌ स्यात, न्हाय्‌ मनावल धाःसा व हे फ्वंसिपुयात चुलाः पानाबिल धाःसा याकनं हे लनावनी ।

बकंचा/इकंचा

बकंचा÷इकंचाया तरकारी दयेकाः नल धाःसा प्वाः सफा जुइ, कब्जियत जुइके बीमखु ।

बागः ग्वय्‌

सिमाय्‌ सइबलय्‌ हे बागः जुयाः सइगु बागः ग्वय्‌ लखय्‌ चुलाः न्हकुइ पानाबिल कि छ्यं स्याःगु क्वलाइ ।

बाल्चिया पु

बाल्चिया पुया सवाः खाइखाइ धाः । आँउ जुइबलय्‌ बाल्चिया पु नलकि आउँ क्वलाइ । बाल्चिया दुने नेपाली भ्वं थें सालुगु हः दइ । पु नं उकी हे दइ । थ्व स्वयेबलय्‌ म्येय्‌या बपिक्वँय्‌ थें च्वनी ।

माय्‌ चिक

घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मांपिंसं मस्तय्‌त तू चिकनय्‌ माय्‌ क्वयेकाः दयेकातःगु माय्‌चिकं चसुप्वालय्‌ तीकेगु चलन दु । चसुप्वालय्‌ चिकं व नं माय्‌चिकं तिलेबलय्‌ मस्तिष्कया सुख्खापन न्हनावनी । घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ सुथय्‌ छछाः माय्‌ब्वःजा नयेगु चलन नं दु । माय्‌ब्वः थुइबलय्‌ माय्‌, घ्यः, चाकु व हाम्वः तयेगु चलन दु । माय्‌ नं म्ह क्वाकेगु ज्या नं याइ ।

ब्याः

झाराबान्ता जुइबलय्‌ लः त्वने प्याःचाइ, लः त्वंकेमाः । अथे लः त्वंकेबलय्‌ ब्याःयात चिकुक्क तानाः फ्वयातःगु ति हे त्वंकेगु याइ । प्वाःया ल्वचय्‌ ब्याः तसकं ज्या वः ।

मिक्वाः

लीयागु बाताचाय्‌ मकःया गुनुमि तयाः लप्तें त्वपुयाः निबः स्वबः कापतं भुनाः फय्‌कूग्वारा वःथाय्‌ मिक्वाः तयाबिल धाःसा ध्याउक ध्याउक धकाः वयाः प्वाः याउँसे च्वनी । थ्व हे क्वाः स्याःथाय्‌ तयाबिल कि स्याःगु क्वलानावनी ।

मुस्या, पालु

समय्‌ नयेबलय्‌ हाकु मुस्या व पालु तयाः नयेगु याना च्वनागु दु । ला सिबें बांलाःगु प्रोटीनया खानी मुस्या खः । मुस्या नं स्वताजि रंगया दइ । तुयू, सियू व हाकु । थ्व स्वता मध्ये हाकु मुस्या दकलय्‌ बांलाः । अथेहे तुयू, सियू व हाकु हाम्वलय्‌ हाकु हाम्वः अप्वः हे बांलाः । हाकु मुस्याय्‌ दुगु प्रोटीनयात पचे यायेत पालु नयेगु याइ । अझ उलि जक मखु लाभां नं पचे यायेत यक्व ग्वाहालि याइ । लाभां ला ब्लड प्रेसर व कोलेस्टोरल नं म्हो याइ । उकिं समय्‌बजि नयेबलय्‌ मुस्या पालु व लाभा छ्यलेगु यानाच्वनागु दु ।

मू क्वाति

ज्वर वइबलय्‌ वा कमजोर जुइबलय्‌ मू क्वाति दायेकाः त्वनेगु याइ । थुकी प्रोटीन आपाः दइगुलिं मू क्वाित त्वनेगु वा मूवः नयेगु याना च्वना । अथेहे पःमाय्‌यात नं सूप थें दायेकाः त्वनेगु याना । भ्वय्‌ नयेबलय्‌ दकलय्‌ लिपा पःमाय्‌ तयेगु चलन दु । थुकिं शक्ति ला बी नापं पचे नं यायेत ग्वाहालि याइ ।

यला

प्वाः बमलाइबलय्‌ मुसु वइबलय्‌ प्वाः हिइबलय्‌ यला नयेगु चलन दु । हि ताकुल धायेवं ल्वय्‌ जुइयः, हि ताकु मजुइकेत नं यला नयेगु चलन दु । नुगःया ल्वय्‌ जुयाच्वंपिंत यला नकेगु चलन दु ।बान्ता जुइबलय्‌ यलायात मिइ छुयाः उकियात ख्वला प्वलाः बागः ति यला नचुक्क न्ह्ययाः नलकि बान्ता शान्त जुइ । यक्वसिया छेँय्‌ थथे नयेगु याइ ।

वहःया चम्चा

न्हापा न्हापा म्हुकंचा (च्याउ) तरकारी दयेकेबलय्‌ वहःया चम्चा वा ख्वलाचा नं तयाः दयेकेगु याइ । यदि वहःया रंग वाउँ वाउँ धालकि व म्हुकंचा नयेमज्यू, विषालु धकाः सीकी । म्हुकंचा बुइधुंकाः वहःया रंग गथे खः अथे हे च्वन धाःसा विषालु म्हुकंचा मखु धकाः सीकाः याउँक नयेगु याइ ।

राजवृक्ष

राजवृक्षया दुने च्वंगु सियुगु काच्याकाच्याच्वंगु चाःचा च्याचाः झिचाः लखय्‌ फ्वयाः उकियात लखय्‌ हे न्हात्तुन्हायाः ति जक त्वनकि झारा जुइ । कब्जियत जूपिंत थ्व तसकं बांलाःगु वासः खः ।

सितु

म्हय्‌ गरम जुल, च्व हिइल, न्हासि वल, न्हय्‌पं स्याइगु इलय्‌ सितुयात वासः कथं छ्यलेगु यानाः सितुयात यचुक सिलाः छ्यानाः उकिया ति भचा भचा त्वनेगु नं याना । सितु लखय्‌ फ्वयाः त्वनेगु नं याना । तर सितु यक्व नये मज्यू ।

सितोपलादि चूर्ण

मुसु वइबलय्‌ दालचिनी ५ ग्राम, यला १० ग्राम (ख्वला प्वलातःगु), तःध्ये पिपि २० ग्राम, वंसलोचन (बांलाःगु÷थिकेगु) ४० ग्राम व मिश्री ८० ग्राम । थुपिं दक्व छथाय्‌ तयाः नचुक्क निनाः चिधंगु थुमांचां (चम्चा) छगू थुमांचा कस्तिनाप फ्यय्‌केगु याइ । थ्व वासः सर्दि गर्मी नितां ल्वचय्‌ उतिकं ज्या वः । ल्हाःतुति हिइसे च्वंसा वा न्हासि वःसा थ्व हे वासः ख्वाउँगु लःनाप नकेगु चलन दु । हानं पिसाब हिइसे च्वंसा थ्व हे वासः चौलानि लः नाप नकेगु याइ ।

सिमल

सिमलया स्वां गंकातःगु अवस्थाय्‌ बजारय्‌ मी हइ । थुकियात बांलाक सिलाः लखय्‌ तयाः मनेगु । मनातःगु सिमलयात ल्वहंमाय्‌ तयाः ध्याध्या यानाः उकी जीचुं चिचुं तयाः अचार वा तरकारी थें दयेकेगु । थ्व नयेबलय्‌ ला सवाः वइ । चैत महिनाय्‌ थ्व न्यायेगु दइ । चैतबलय्‌ आपाःसित आउँ जुइ । थथे आउँ जुइबलय्‌ सिमलचिया तरकारी नलकि आउँ लनी । प्वाः स्याःगु नं लनी ।

प्वाः बमलाःगु, मचाछेँ कुहां वइगु, आंपाः पिहां वइगुयात फु छ्वासुइगु धाइ । थज्याःगु इलय्‌ न्हापां निसें सिमल मनाः जीची तयाः तरकारी थें नकेगु चलन दु । आँउ जूबलय्‌ नं सिमलयात थथे हे नकेगु चलन दु । सिमलया पलेसा कुनःबु नं नकेगु चलन दु ।

स्येँलामू

स्येँलायात नचुक्क त्यानाः जीचुं, हलू, चिचुं तयाः संकेगु । जा तायेसातं जाया दथुइ गाः वंकाः स्येँलामू (स्येँत्यानातःगु) तयाः मी चिकं क्वयेकाः उकी हे झ्वाँय्‌ यायेगु । उकियात क्वाःक्वाःगु जां त्वपुयाबीगु । जा व मी चिकंयागु क्वाःजलं स्येँलामूया रंग भचा म्हासुम्हासु धाइ, थथे यानाः नलकि मिखा त्यय्‌लाइ ।

सःपि व स्तमि

सः सुइबलय्‌ सःपि व स्तमि (जेठीमधु) छकू छकू तयाः म्हुतुइ तयातयेगु । उकिया रसं सः सूगु लंकाबी ।

हलः

सः सुइबलय्‌ चिग्वःगु हलः (थ्व हाकुसे च्वनी) लखय्‌ चुलाः फ्ययाबिलकि सः सूगु चालावनी । झारा मजूसा हाकुगु हलः भतीचा घ्यः तयाः सियाः उकियात चुं यानाः उलि हे बेय्‌चि ल्वाकछ्यानाः द्यने न्ह्यः लुमुलुमु धाःगु लः नाप चीधंगु चम्चां छगू चम्चा नकेगु चलन दु । थथे नल धाःसा सुथ न्हापां हे याउँक झारा जुइ ।

कच्यूगु वा मगंगु हलः बिहलः (बलः) व अम्बः तयाः त्रिफला दयेकेबलय्‌ हलः छगः, बिहलः निगः व अम्बः स्वंगः तयेगु चलन दु । तर अम्बः चिग्वःगु हे जुइमाः । थुकियात छ्यानाः पु लिकयाः गंके धुंकाः चुं ल्हुयाः त्रिफला चुं दयेकेगु चलन दु । यदि स्वतां गंगु हे अवस्थाय्‌ दुसा स्वताजिं उतिग्यंक तयाः त्रिफला चुं दयेकी । प्याःबलय्‌ हलः दकसिबे तग्वः, बिहलः भचा चिग्वः व अम्बः दकलय्‌ चिग्वः जुइगुलिं १ः२ः३ या मात्राय्‌ ल्वाकछ्यायेगु यानातःगु खः । त्रिफला चुंयात ३÷४ ग्रामया मात्राय्‌ नलकि प्वाः सफा जुइ, हि शुद्ध जुइ, मिखा त्यय्‌लाइ, नये यया वइ, प्वाः बल्लाइ ।

हलु चि लः

मुसु वइबलय्‌ व सेखं चाइबलय्‌ हलू चि लः दायेकाः त्वनेगु चलन दु । धायेबलय्‌ जक हलू चि, थुकी बुरापतिं पाय्‌कूगु पालुयात ध्याध्या यानाः उकी स्वपतिंचा (एक चिम्टी) हलू, सवाः कथं चि, ग्वःगु जी व इमू चीधंगु चम्चां छगू छगू चम्चा तयाः छगू व बागू ग्लास लखय्‌ तयाः ग्वारा ग्वारा दायेकेगु । छगू ग्लास लः जुलकि छाने यानाः क्वाःक्वाः त्वनेबलय्‌ मुसु वःगु याउँसे च्वनी ।

पलाञ्चोक भगवती यें ५५ कि.मि. उत्तर–पूर्व काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाया साठीघर गा.वि.स. य् लाः । प्राचीन कालय् पिराकच्वं पराकच्व, पिखाखच्वं पलाखच्व थ्व निगू खँग्वः अपभ्रंश जुयाः पलाञ्चोक जूगु खः धाइ । मानदेव प्रथमया शासनकालय् नीस्वनाः दयेकूगु पलाञ्चोक भगवती देगः मध्यकालय् छगू मुख्यगु गढ़या रुपय् कयातःगु खः । नितँ जाःगु कलात्मक देगः दुने झिंच्याका ल्हातय् थीथी शस्त्र अस्त्र ज्वनाः महिषमर्दिनी भगवती बिज्यानाच्वंगु दु । ल्वहंया उत्कृष्ट थुगु मूर्ति थेंज्याःगु मूर्ति लिच्छविकालय् मेथाय् मदयेकेमा धकाः थुकिया मूर्तिकारयात न्हय्गू पुस्तायात नये–त्वने गाक्क धनसम्पत्ति बियाः जुजुं ल्हाः पालाब्यूगु खः धाइ । तर उम्ह मूर्तिकारं तुतिं हे मूर्ति दयेकूगु नाला भगवती, नंसाः भगवती व शोभा भगवती प्यम्ह तःकेहेँपिं धाइ । अभिलेखय् संवत् ४२५य् मानदेवया कलाः विजय स्वामिनीं भगवती विजयश्री देवीया पलिस्था यात धकाः च्वयातःगु दु ।
पलाञ्चोक भगवती द्यःयात दँय् निक्वः स्वांयाःपुन्हि व मोहनिया असंचालंकुन्हु जात्रा याइ । थुम्ह भगवतीया भ्वँतया चण्डेश्वरी व द्यःया देपापाखे च्वंम्ह द्यः कालिका भगवतीलिसे स्वापू दु । थुपिं निम्हं द्यःपिं तता धाइ । जात्राया झ्वलय् बछलाथ्व चतुर्दशीकुन्हु कालिका भगवतीयाथाय् धामीं होम यानाः, द्यः पुज्यानाः फा, दुगु, म्येय् भोग बी । बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु प्यम्ह धामी मध्ये छम्हेस्यां द्यःछें द्यः कुहां बिज्याकाः खानाः देगलय् द्यः स्वनी । भ्वँतया चण्डेश्वरी माइया जल व स्वां हयाः द्यःयात छायेवं द्यः खतय् बिज्याकी । गुथिपाखें द्यः पुज्यानाः दुगु भोग बी । म्वाहालि पुयाः स्वन्हुयंक जात्रा यानाः बछलागा दुतियाकुन्हु द्यःछेँय् द्यः दुकाइ । मोहनिबलय् हनीगु द्यः जात्राय् नं न्हापां कौलाथ्व अष्टमीकुन्हु व कौलाथ्व दशमीकुन्हु कालिका भगवतीयाथाय् धामीं होम यानाः द्यः पुज्यानाः फा, दुगु, म्येय् भोग बी । कौलाथ्व अष्टमीकुन्हु धातुयाम्ह भगवतीद्यः द्यःछें कुहां बिज्याकाः धामी खानाः देगलय् स्वनी । न्हिंन्हिं बाहां भोग बियाः द्यइके वइपिं भक्तजनत म्वःम्वः दइ । कौलाथ्व एकादशीकुन्हु द्यःयात खतय् बिज्याकाः न्ह्यः न्ह्यः म्वाहालि पुयाः जात्रा यानाः देय् चाःहुइकाः द्यःछेँ थ्यनेवं द्यः दुकाइ ।

ग्वल देय्‌या लागादुनेसं लाःगु तःजिगु सांस्कृतिक सम्पदा खः – पशुपति । वागमति खुसिया पश्चिम सिथय्‌ श्लेषमान्तक गुँयादुने च्वंगु थुगु सम्पदाया धार्मिक, सांस्कृतिक अले स्थापत्य कलाया ल्याखं नं आपालं महत्व दु ।

नेपालमहात्म्य अले हिमवत्खण्ड आदि धार्मिक सफुतिइ पशुपति सम्बन्धी आपाल महिमा व आख्यान ब्वने दु । शैव÷हिन्दु आस्थाया ल्याखं पशुपति छगू तःधंगु तीर्थ धाम खः । बद्रीनाथ, केदारनाथ, अमरनाथ आदि प्यंगू धामत मध्ये पशुपतियात दक्कले च्वय्‌ शिर्ष भाग – म्वः खः धकाः धयातःगु दु । महाद्यः व पार्वती श्लेषमान्तक गुँया दथ्वी रुप हिला पशु कथं चाहुलाच्वंबे मनूतय्‌सं खनेवं अनसं दुसुनावंगु थाय्‌ जूगुलि थ्वया पशुपति धाःगु धाइ । शास्त्रीय ब्याख्या कथं पशु व नरया थुवाः वा पति जूगुलिं पशुपति कथं शिवयात नालातःगु खः ।

धाइ प्राग ऐतिहासिक इलय्‌ श्लेषमान्तक गुँया दथ्वी ज्योर्तिलिङ्ग प्रकट जुयाच्वंगु खः । लिपा सुपुष्प धाःम्ह आभीर जुजुं उगु ज्योतियात त्वपुया अन ल्वँहया शिव लिङ्ग थापना यानाब्यूगु खः । उम्हहे जुजुं न्यातँजाःया देगः दयेकाब्यूगु धैगु जनविश्वास दु । लिपा उगु देगः दुना वन । सन् शिवदेव जुजुं (ईस्वी १०९९–११२६) न्हू कथं मेगु देगः धस्वाकूगु खः । थुगु देगः २३.६ मिटर तःजाः । प्यागोडा शैलीया थुगु देगः नितँजाः । सिजःपौया लुँ सियातःगु दु । प्यखें लुखाद्वाः दु । देगलय्‌ निगू गर्भगृहया ब्यवस्था याना तल । पशुपतिया पुजारी कथं भारत, कर्णाटकया भट्टत व ग्वल देय्‌या नेवाः भनिंपिन्त भाला बियातःगु दु । पिनेया गर्भगृहया फुक्क पूजा प्रवन्ध नेवाः भनिंतय्‌सं याइ, दुनेया गर्भगृहया भाला भारतीय भट्टतय्‌गु जुल ।

हाकुस्से, प्वालाप्वालाथीगु ल्वँहया पशुपति शिव लिङ्गया न्यापा ख्वापाः दु – सदयोजात(वरुण), वामदेव(अर्धनारेश्वर), तत्पुरुष, अघोर अले ईशान । न्ह्याब्लें लुँया वसतं थुगु लिङ्ग त्वपुयातइ । लिङ्गया दक्कले क्वय्‌या ब्वयात ब्रम्हा, दथु विष्णु अले च्वय्‌या ब्व रुद्र कथं नालातःगु दु ।

वङ्गालया सुल्तान शमशुद्दिनपाखें ईस्वी १३४९ स आक्रम जूबले थुगु शिवलिङ्ग स्वकू जुल धकाः वंशावली न्ह्यथनातःगु दु । लिपा हानं न्हू कथं दयेकेगु जुल ।

सिल्लाचह्रे कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । भारतंनिसें लखं लख भक्तजनपिं मेलाय्‌ ब्वतिकायेत वइ । अथेहे तीज पर्वया धलं दनेत हिन्दू सम्प्रदायया मिसात लखंलख थन म्वःल्हुइत अले महाद्यःया दर्शनयायेत वयेगु याइ । हरिशयनि एकादशी व हरिवोधनि एकादशी कुन्हु नं पशुपतिया दर्शन यायेत उलिहे मनूतय वइ । बालचह्रे कुन्हु मदुपिं पितृयात लुमंकाः पशुपतिया श्लेषमान्तक गुँ न्यक बालुउइगु परम्परा दु । स्वनिगःया नेवाःया नापनापं मेमेगु समुदायया लखंलख मनू थुगु पर्व हनेत थन वइ ।

पुन्हिपतिकं थन तान्त्रिक मत कथं आमेष ज्वलंत तयाः बाहां स्यानाः महाद्यःया महास्नान याइगु चलन दु । आपालं शासकपिं अले दातापिन्सं यक्व यक्व हे आयस्ताया ब्यवस्था यानाथकूगु दु, अथे हे न्हियान्हिथं भक्तजनपिन्सं द्यछाःया कारणं थुम्ह द्यःयात नेपाःया दक्कले दुधन दुम्ह कथं नालातःगु दु ।

मुक्कं २६४ हेक्टरया लागाय्‌ न्यनाच्वंगु पशुपतिया लागादुने स्वीनिसः देगः दु धाइ । उकि मध्ये दक्कले तःधंम्ह द्यः खः – गुह्येश्वरी । पशुपतिया पूर्व लागाय्‌ वागमति खुसिया च्वसं च्वंगु गुह्येश्वरीयात शैवतय्‌सं सत्यदेवीया गुह्य अङ्ग पतन जूगु पीठ कथं नालाकाइ । अथेहे स्वनीगःया नेवाःत अले बज्रयानीपिन्सं नैरात्मा, आदिशक्ति कथं पूजाय याइ ।प्यंगूगु शताब्दिया जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु विरुपाक्षया मूर्ति, किरातेश्वर महाद्यः, न्हयगू शताब्दिया बुद्ध मूर्ति, त्रिविक्रम वामनमूर्ति थन लागाय्‌ दयाच्वंगु महत्वपूर्ण सम्पदा खः । मेखे विराटेश्वर शिवलिङ्ग, अनन्तनारायण, राममन्दिर, गोरखनाथ देगः, बत्सलेश्वरी, राजराजेश्वरी, वासुकिनाग, उन्मत्त भैरव आदि थन हे दु ।

नेपालसंवत्या प्रवर्तक राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाःया ल्वँहमूर्ति नं पशुपति देगःया दक्षिणपाखे उन्मत्त भैरवया लुखापिनेसं तयातःगु दु ।

पशुपतिया पूर्व वागमति खुसिया सिथय्‌ कैलाशया क्वसं ल्वँहपाक्वय्‌ गुफादुने महायानी बौद्ध सिद्धपिं तिलोपा व नारोपा तःदँतक तपस्या यानावंगु थाय्‌ दु । नांदँपिं चय्‌प्यम्ह सिद्धपिनिगु धलकय्‌ दुपिं थुपिं सिद्धत ध्यानच्वंगु पवित्र थाय्‌या दर्शनयायेत दँय्‌दसं द्वलंद्वः लामा भिक्षुपिं वयेगु याः । थन लागाय्‌ लिच्छिबीकालीन ३२, मल्लकालीन ५० अले शाहकालीन ५५ गू शिलालेखत दु, गुगु नेपाःया इतिहास अध्ययनया निंतिं अतिकं महत्वंजाः । वागमति खुसिया सिथय्‌ मनूया अन्तिम संस्कार याइगु नांदंगु आर्यघाट, भष्मेश्वरघाट, राजराजेश्वरी घाट आदि दु ।