पायाः नेवाः बस्तिपतिकं न्यनाच्वंगु नेवाःतय्गु बिस्कं पहःया जात्रा खः । पा धयागु ल्वाभः व याः धयागु यात्रा÷जात्रा निग्वः खँग्वलं पायाः जूगु खः । उप्वःथें मोहनिया चालंकुन्हु खड्ग व मेमेगु ज्याभः ज्वनाः थःथःगु इलाका चाःहिलीगु जात्रायात पायाः धाइ । विशेष यानाः येँ, यल, ख्वप, थिमि, तोखा, नरःजक मखु चित्लाङ आदि नेवाः बस्तिइ थःथःगुकथं पायाः पिकायेगु चलन दु । पायाः पिकाइपिं उप्वःथें ज्यापु जातियापिं दुुसां थाय्थासय् आचाःजु, शाक्य, उदाय्, स्यस्यः व साय्मितय् नं पायाः पिहां वयेमाः ।
न्हिथं छ्यलेगु ज्याभः ल्वाभःयात म्हालासाला जक मखु उकियात शक्तिया प्रतीककथं पुजा नं यायेमाः धायेथें ल्वाभः व ज्याभःयात थःगु आगमय् स्वनाः पुजा यायेगु व व हे ज्वनाः जात्रा पिहांवयेगु हे पायाः खः । साय्मितय्सं चिकंसालय् छ्यलेगु ज्याभः ज्वनाः पायाः पिहांवइगु व यक्वसिया थःगु छेँया कःसिइ छेँजःपिं पायाः पिहांवइगु चलनं थ्व खँयात बः बियाच्वंगु दु । पायाःयात गुलिसिनं युद्धकलाया अभ्यासकथं व न्हूपुस्तायात न्हापाया वीरगाथा लुमंकाच्वनेगुकथं नं कयाच्वंगु दु ।
पायाःयात धार्मिक आस्थाकथं नं स्वानातःगु दु । दुर्गा भवानी महिषासुर दैत्ययात संहार याःगु लसताय् खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवःगु नं यक्वसिया मान्यता दु । येँया थीथी द्यःछेँय् द्यःगणया प्रतिनिधिकथं गुलिखे थासय् द्यःया हे वसःतिसा पुनाःजक मखु गनंला द्यःया ख्वाःपाः तकं पुयाः पायाः पिहांवइगुलिं थ्व खँ सिइदु । मभिंगु शक्तिया मार यायेकथं पायाःबलय् त्वाःया दुवातय् भुयूफसि पालेगु नं चलन दु । येँ, यल, ख्वप, चित्लाङ आदि थाय्या तलेजु देगलं पायाः पिहांवयेमाः ।
पायाः पिहांवइपिं आगमय् दुथ्याःपिं मिजंत जक जुइसा उमिसं ल्हाः खाकाः ज्याभः ल्वाभः ज्वनाः लाकां मन्ह्यासे थःथःगु इलाका चाःहिली । गुलिं पायाः पिहांवइपिं मिखा तिसिनाः पासां ल्हाः ज्वंकाः वइसा गुलिं दिगिदिगि खानाः तम्वलं तिंतिंन्हुयाः ब्वाँय् वइ । पायाः पिहां वइपिनि थःथःगु नियमकथं सुचिनिचि यायेमाःथें गुलिसियां विशेष वसः नं पुनेमाः । गनं पायाः वइपिं ख्वाःपाः प्याखं हुलीपिं थें द्यःया ख्वाःपाः व वसःतिसा पुनेमाः ।

येँ तेबहाः पायाः
तेबहाः पायाः येँया तेबहाःदुनेया लुँमधि भद्रकाली अजिमाया द्यःछेँ मोहनिया चालंकुन्हु न्हिनय् पिहां वइ । थुगु पायाः पुखूद्यां त्वाःया ज्यापुतसें थीथी द्यःगणया वसतं पुनाः खड्ग ज्वनाः पिहांवइगु खः । पायाः वइपिन्सं द्यःकथं ह्याउँगु, वाउँगु, तुयूगु, म्हासुगु, हाकु, वँचुगु, भुयू सिन्हः, धुँच्याः आदि रंगया जामा फिना छय्नय् तुयूगु
बेतालि चिनातइ ।
ल्हातय् ह्याउँगु व म्हासुगु बाला बाला सिन्हः तिकातःगु खड्ग ज्वनाः म्ह खाकाः छसिकथं झ्वःलिं वइ । बांलाक मिखा मकंसे वइगु जुयाः उमित ज्वनीपिं पासा नं दइ । तेबहाः पायालय् दकलय् न्हापा बौपाः ज्वनीम्ह, अनं लिपा छसिकथं सिंगिनी, ब्यांगिनी, गणेश, महालक्ष्मी (कुमार), माहेश्वरी, इन्द्रायणी, ब्रह्मायणी, कुमारी, भैरव, नारायणी, वाराही, आकाश योगिनी, दक्षिणकाली, श्वेतकाली, रक्तकाली, चामुण्डा व दकलय् लिपा वइम्ह लुँमधि भद्रकालीयात छत्रं कुयेका हइ । बौपाः ज्वनीम्ह नापं मुक्कं १८म्ह दइगु थ्व पायाः तेबहाः छचाः चाःहिलाः हाकनं द्यःछेँय् तुं दुहांवनाः क्वचायेकी ।
येँ वँतु पायाः
येँ वँतु त्वाःया लुमधि भद्रकालीया द्यःछेँय् पिहांवइगु पायाःयात वँतु पायाः धाइ । वँतु त्वाःया मुक्कं भिंmनिम्ह ज्यापु गुथियारत थीथी द्यःया वसः तिसा पुनाः खड्ग ज्वनाः थ्व पायाः पिहांवइ ।
आगमय् पाःगु भुइफसि दुवातय् वाये धुनेव दकलय् न्हापा बौपाः ज्वनाः भैरव अले छत्रं कुयेकाः लुमधि भद्रकाली पिहांवइसा वयां लिउ लिउ छसिकथं वाराही, नारायणी, कौमारी, ब्रह्मायणी, इन्द्रायणी, माहेश्वरी, महालक्ष्मी (कुमार), गणेश, ब्यांगिनी, सिंगिनी पायाः वइ ।
द्यःछेँनं पिहां वयाः खवपाखे पूर्व स्वयाः स्वदुवाः दुथाय् (तःधंबहालय्) तक वनाः लिहांवयाः गंछिद्यः (नवदुर्गा)याथाय् तक वनी । अनं भैलःद्यःयाथाय् बौपाः वायेधुनेव पूर्वपाखे मूबहाः दुहांवनेथाय् वनी । नासः देगः न्ह्यःनेया उत्तर स्वःगु फल्चाय् वँतुया साय्मितय्सं तःग्वःगु मकलय् ह्यंग्वाः ख्वानातइ । मकःया मिइ गुंगू तयाबीवं पायाः वइपिं छम्ह छम्ह यानाः न्ह्यातले फुइँ फुइँ गुगूं नतुं वनी । नाय्खिं, धुँन्या व धिमय्या तालय् पिहांवइगु वँतु पायाः गुंगू नतुनेधुनेव द्यःछेंँय् लिहां वनकि क्वचाइ ।
येँ महाबू (महाबुद्ध) पायाः
येँ महाबू त्वाःया लुँचुंमरि अजिमा भद्रकालीया द्यःछेँय् पिहांवइगु पायाःयात महाबू पायाः धाइ । ंथ्व पायाः महाबू त्वाःया ज्यापु समुदायं मोहनिया चालंकुन्हु पिकायेगु यानाच्वंगु दु ।
थनया पायाः पिहांवइगुलिइ सकसिनं हाकुुगु तकः तपुलिं पुयाःतइपिं मुक्कं भिंmनिम्ह दइ । दकलय् न्हापा तुयू जामा, हाकुगु तकः तपुलि व नःलास्वांमाः क्वखाया ल्हातय् खड्ग ज्वनाः वइ । वयांलिपा म्हासुगु जामा फिनाः ल्हातय् बौपाः ज्वनातःम्ह वइ । अनं हाकुगु जामा पुनाः भुयूफसि ज्वनाः वइ । वयां लिपा वँचुगु, ह्याउँगु, हाकनं ह्याउँगु, म्हासुगु, गाढा वँचुगु जामा फिनाः
वइपिं अले दकलय् लिपा तुयूजामा फिनाः छत्रं कुइका अजिमा वइ । महाबू त्वाःया पायाः दापाया तालय् म्ये हालाः द्यःछें पिहांवयाः महाबुद्ध चैत्य छचाः चाःहुलाः हाकनं द्यःछेँय् तुं दुहांवनकि क्वचाइ । द्यःछेँ थ्यने न्ह्यः खवपाखे बौ व भुयूफसि वाइ । थथे वायेधुनेवं व नितां ज्वनावःपिंत मेपिन्सं लुकुंछिनाः दुत यंकी ।
येँ यतखा पायाः
येँ यतखा त्वाःया ज्यापु जातिं चामुण्डा कंग अजिमा (कंकेश्वरी) या द्यःछें पिहांवइगु पायाःयात यतखा पायाः धाइ । थ्व पायालय् गुलिं द्यःकथंया रंगया जामा व गुलिं थानाकापःया नेवाः तपाःलं सुरुवाः फिनाः वइपिं मुक्कं २७म्ह दइ ।
द्यःजुइपिंसं व तपाःलं सुरुवाः पुनाः वइपिंसं बालाबाला सिन्हः तिकातःगु खड्ग ज्वनाः वइसा मेपिंसं हासा, भुइफसि, बौ पाः, पाताःख्वला (तःग्वःगु पात्र) ज्वनाः वइ । थुगु पायाःया द्यःपिं ब्रह्मायणी, महालक्ष्मी, गणेश, रुद्रायणी, वैष्णवी, वाराही व दकलय् लिपा छत्रं कुइकाः कंकेश्वरी अजिमा वइ ।
धिमय्या तालय् धुन्या हिइकाः व दापा बाजं न्ह्यःने तयाः यतखा त्वाःया कंग अजिमाया द्यःछें पिहां वइगु थ्व पायाः कम्पुकोत, दमाई त्वाः, पतांगिनी गणेश जुयाः वनी । अनं यतखा दुवाःया कुमारी देगः न्ह्यःने थ्यनकि भुयूफसि सकसिनं पाली । थ्व धुंकाः उत्तरपाखे स्वयाः वनाः अनया नासःद्यः क्वय्या छ्वासय् बौपाः वांछ्वये धुनकि हाकनं द्यःछेँय् दुहांवनकि पायाः क्वचाइ ।
येँ क्वहिति पायाः
यँे क्वहिति त्वाः नीलवाराही तकति अजिमाया द्यःछें पिहांवइगु पायाःयात क्वहिति पायाः धाइ । थन क्वहिति त्वाःया भिंmन्याम्ह ज्यापु जातियापिं पायाः वइ । थन पायाः वइपिं थी थी द्यः जुयाः ह्याउँगु, म्हासुगु, तुयूगु रंगया जामा फिनाः खड्ग ज्वनीपिं भिंmनिम्ह, लँ छ्याइम्ह छम्ह, बौपाः ज्वनावइम्ह छम्ह व भुयूफसि ज्वनाः वइम्ह छम्ह दइ । थुपिं सकसिनं छ्यनय् बेतालिं हिनातइ । थ्व पायाः न्ह्यः न्ह्यः बाँसुरी, दापा, धिमय्, द्यःबाजं वइसा पँय्ताः दकलय् लिपा वइ । द्यःपि पायाः
पिहांवयेत लँ छ्याइम्हेस्यां ल्हाःभाय् यानाः, द्यःबाजं थानाः छम्ह पतिं चकाः कयाःतिनि वइ । थनया पायाः येँ क्वहिति फुसय्च्वंगु नीलवाराही तकति अजिमाया द्यःछें पिहांवयाः यःबहाः, भिंद्यःत्वाः, चिकंमुगः गल्लि, मजिपाः जुयाः न्हूघःया जोशी देगः क्वय् थ्यनकि बौपाः दिकेधुंकलकि उकिया द्यःने भुयूफसि तइ । थ्व भुयूफसि लँ छ्याइम्हनिसें सकसिनं पालंपाः पालाः द्यःछेँय् दुहांवनी । द्यःछेँय् गुरुजु व अजिमा जुइम्हेसिया तिरिमय्जु नकिंनं पायाः वःपिन्त लसकुस यानाः द्यःछेँय् दुकालकि क्वहिति पायाः क्वचाइ ।
येँ किलागः पायाः
येँ किलागः त्वाःया ज्यापु व पःमाय् जातिं
मोहनिया चालंकुन्हु बहनी पिकाइगु पायाःयात किलागः पायाः धाइ । थ्व पायाः किलागः त्वाःया कुमारी न्ह्यःने तयाः पिकाइ । थन पायाः वइपिन्सं खड्ग ज्वनावइसा छम्हसिनं तःपाःगु ढाल व मेपिं निम्हस्यां बलि बिउगु म्येय्छ्यं पँथय् खायाः क्वबियावइ । थ्व म्येय्छ्यं थाय्थासय् अंगलय् न्याकायंकीगु थनया बिस्कं पहः खः । किलागलं पिहां वइगु थ्व पायाः न्यतमरु अजिमा न्ह्यःनेया दुवातय्तक वयाः हाकनं किलागलय् लिहांवनकि क्वचाइ ।
येँ असं पायाः
येँ असं व अन जःखःयापिनि असं चालं धकाः कौलाथ्व एकादशीकुन्हुतिनि मोहनिया चालं क्वकयाः स्वां सिन्हः ती । थनया बाकुननि आगंया उदाय्तय्सं (तुलाधर) कौलाथ्व एकादशीकुन्हु न्हिनय् पिकाइगु पायाःयात असं पायाः धाइ । असं पायाःया विशेषता धयागु आगमय् दुथ्याःम्ह दकलय् क्वकालिम्ह मचायात न्हापा तयाः चिधिकःनिसें छसीकथं म्हतिं छपु खड्ग ज्वनाः सुइम्हं मल्याक पायाः पिहांवइगु खः । बाकुननिया आगमं पिहांवइगु थ्व पायाः असं छचाः चाःहिलाः आगं न्ह्यःने तयातःगु भुइफसि पालाः आगमय् दुहांवनकि क्वचाइ । असंया गुंलाबाजं न्ह्यःने तयाः पिहांवइगु असं पायाः वइपिन्सं विशेष वसः पुनेम्वाः ।
येँ तलेजु पायाः
येँ लाय्कूया तलेजुं कौलाथ्व दशमीकुन्हु सन्याःकाःइलय् पिहांवइगु पायाः येँया तलेजु पायाः खः । तलेजुया पुजारी आचाःजु, मरुया जोशी व राजभण्डारीत ह्याउँगु तपाःलं फिनाः ल्हातय् तलेजु देगलय् स्वनातःगु खड्ग ज्वनाः थ्व पायाः पिहांवइ । थ्व पायाःया मू आकर्षणं दकलय् न्हापां गदा ज्वनाः तिंतिंन्हुयाः पिहां वइम्ह हनुमान खः । तलेजु देगःया पश्चिमया ध्वाखा (सिँध्वाखां) पिहांवइगु थ्व पायाः मखं, वंघः, न्हूसतक, कुमारी छेँ, जुयाः हाकनं तलेजु दुहांवनाः क्वचाइ ।
येँ महाबुद्ध तम्वःबहाःया पायाः
येँ महाबुद्ध त्वाःया तम्वःबहालय् तबः (ताम्राकार) तय्सं बहाः दुने जक चाःहिलीगु पायाः महबुद्ध तम्वःबहाः पायाः खः । थांैकन्हय् थनया पायाः पिहांवइपिं च्याम्ह जक दु । विशेष छुं वसः मपुंसे खड्ग ज्वनावइपिं स्वम्ह, मुगः ज्वनावइपिं स्वम्ह, कान्तां दबदब ज्वनावइपिं छम्ह व गुंगूमकः ज्वनावइम्ह छम्ह दइ ।