वतु तःधंबहाःया निगुगू कचा बहाःकथं थ्व बहाःयात कयातःगु दु । तःधंबहाःया पश्चिमपाखे चीधंबहाःया न्ह्यःनेसं थ्व बहाः दु । थ्व बहाःयात पिच्छेबहाः वा खुँबहाः नं धाइसा संस्कृत भासं जाम्बनन्द विहार धाइ । आःतक थ्व बहाःया रुप स्यंगु मदुनि । छचाःखेरं नितँ जाः आँय्पापौया पलिं चिनातःगु थ्व बहाःया स्थापना ने.सं. ७११ पाखे बहाःया शाक्यभिक्षु जयलक्षजुं थःगु जग्गादान बियाः याःगु खः ।
थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । थ्व बहालय् छचाखेरं चाःहिले जिइक फः तयातःगु दुसा क्वाःपाःद्यःथाय् दुहां वनेगु फःया त्वाथलय् जवंखवं निम्ह चीधिकःपिं सिंह तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया फुसय् सिँया त्वलं नं दु । त्वलंया फुसय् पसुकाझ्याः व जवंखवं याकझ्याः नं दु । अथेहे क्वाःपाःद्यया न्ह्यःनेसं तुयुचिभाः देगःयात सिजपौ तयाः त्वपुयातःगु दुसा जवपाखे ल्वहंया छत्रपाल दु ।
थ्व बहाःया पलिस्था याःम्ह शाक्यभिक्षु जयलक्षजुयात उगु इलय् तसकं तःमिम्ह, जुजुलिसे सःतिम्ह जक मखसे राजकाजय् नं प्रभाव दुम्हकथं कायेगु याः । उकिं राज्यपाखें देया अपराधय् लगे जूपिं खुँ, डाका, फताहातय्त बौद्ध शिक्षा बियाः नैतिकवान दयेकेत थ्व बहालय् तये हइगु जुयाच्वन । थज्याःपिं अपराधीतय्त तइगु बहाः जुयाः मनूतय्सं थ्व बहाःयात खुँ बहाःकथं म्हसीकल । कालान्तरय् खुँबहाः हे धायेगु यानायंकल ।
पीठ वा पीगमय् च्वंपिं गंछि द्यःपिंत पिगंद्यः धाइ । अमूर्त द्यःपिं ल्वहंग्वाराया रुपय् १२ म्ह दइ । उकी छम्ह मूम्ह द्यः जुइ, मेपिंत मस्त नं धायेगु याः । पीगमय् १२ म्ह द्यःपिं सिम्बाःद्यः, गणेद्यः, इन्द्रायणी, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, बैष्णवी, बाराही, कौमारी, चामुण्डा (काली), महालक्ष्मी, भैलःद्यः व धुम्बाःद्यः दइ । पीगंद्यःपिं आजु अजिमाद्यः कथं काइ । स्वनिगलय् नांजाःपिं पीगंद्यःपिं येँय् पचलि भैलःद्यः, नइँ अजिमा, लुति अजिमा, सावाँ अजिमा (थँबहि), चन्द्रलखु अजिमा, पासिक्व अजिमा, फिब्व अजिमा, लुँमरि अजिमा, कंग अजिमा, मय्ति अजिमा, त्वरःद्यः, मनमय्जु आदि खः ।
यलय् महालक्ष्मी, बालकुमारी, सिकबही (चामुण्डा), सिकालिमाजु, विसुनदेवी, ब्रम्हायणी,महेश्वरी, इन्द्रायणी नांजाः । ख्वपय् ब्रम्हायणी, माहेश्वरी (रुद्रायणी), कौमारी, भद्रकाली, बाराही, इन्द्रायणी, महाकाली (चामुण्डा), महालक्ष्मी व त्रिपुरासुन्दरी पीगंद्यः नांजाः । पीगंद्यः खुसि सिथय् लिक्क थापना यानातःगु दइ । लिसें पीगंद्यः ल्यूने वा जःखः मसां (दिप) नं दइ । सुं सित धायेवं सीम्हेसिगु लाया कुँ थनेमाःगु व सनां वःपिं सीम्हेसित मि तयेवं ख्वाः सिलाः आजु अजि दर्शन यानाः छेँय् वनेमाः धाइ ।
पीगंद्यः तन्त्रमन्त्र व कुविद्या साधना यायेगु थाय् नं खः । दँय्दसं गथांमुगः चःह्रेकुन्हु बोक्सी विद्या सयेकीपिनि पसिं पुजा वनी धयागु विश्वास दु । सीगुथि, सनाःगुथि हनेगु झ्वलय् पीगमय् स्वनाः द्यः पुज्याइ । थीथी नखःचखः व संस्कारय् पीगंद्यः पुज्याइ । जन्मन्हिबलय् दशा फायेकेत नवग्रह पुज्यानाः पीगमय् वायेहइ । शनिवाः व चःह्रेबलय् पीगमय् द्यःछेँ नं द्यःपिं ब्वये हइगुलिं द्यइके वइपिं म्वःम्वः दइसा चःह्रेबलय् चःह्रेपुजा वनेगु धकाः बहनी समय्, धाला व सगं तयाः कलः तयाः द्यः पुज्यावइ । थ्वयात चापुजा नं धाइ । बालाचःह्रे, पाहांचःह्रे, ल्हुतिपुन्हि व पचिंमधःबलय् द्यःया जात्राय् द्यःछेँनं द्यःयात खतय् तयाः जात्रा यानाः पीगमय् स्वनाः चान्हय् भोग बियाः होम यानाः द्यः पुज्याइ । थःथःगु लागाकथं मिजंमस्तय्त वःलाः तयेहइ ।
न्हापा साय्मितय् नं तयेगु याः । द्यः पीगमय् दइबलय् थीथी गुथिं पीगंद्यः पुज्यानाः द्यःया प्रसादया रुपय् मस्तय्त मरःजा नकी । द्यः पीगमं थनायंकाः देय् चाःहीकाः जात्रा यानाः द्यःछेँय् दुकाइ । दिगुपुजा न्यायेकेबलय्, सिलाचःह्रेबलय् वा छवाः वा प्यन्हु न्ह्यः पीगंद्यः लिसें दिगुद्यः पुज्यानाः ल्वःचापुजा याइ । मोहनि ज्वःछि सर्गतय् नगु बी न्ह्यः थीथी खुसिइ म्वःल्हुयाः वा ख्वाः सिलाः पीगंद्यः दर्शन यानाः नवरथ मेला हनी । स्वन्ति ज्वःछि सुथन्हापां सर्गतय् नगु बी न्ह्यः थीथी तीर्थय् म्वःल्हुयाः वा ख्वाःसिलाः पीगंद्यः पुज्यानाः पञ्चरात्री मेला हनी । यंला ज्वःछि लछियंकं सुथन्हापां खुसिइ ख्वाःसिलाः फिया चैत्य वा शिवलिंग दयेकाः पीगंद्यः पुज्याइ । मिसामस्त न्हिनय् यंलासेवा वनी । गुम्ह सुथय् वा बहनी थीथी बाजं थानाः पीगंद्यःयाथाय् वनी । गुम्हं पीगंद्यःयाथाय् लछियंक दाफा थाइ । नःलास्वने चःह्रेकुन्हु पारुभ्वय् नयाः यंलासेवा क्वचायेकी । दँय्दसं कायाष्टमीकुन्हु थीथी पीठय् पीठपुजा वनेगु चलन नं दु । दशा भिंकाः रक्षा याइम्ह पीगंद्यः खः ।
नेवाःतय् छँेय् छेँय् मनूत सुथन्हापां निभाः लुइ न्ह्यः दनेगु याइ । इमि दकलय् न्हापां दनाः वसिबँ निं पुइ । वसिबँ पुइबलय् मूलुखाय् पिने पिखालखु, लुखाखलु व स्वाहानेबालय् सियुचां इली । अले सुचिनिचि यानाः नीलः काइ। नीलः सुनानं मथीक व हाचां मगायेक पुजाकुथिइ यंकाः दिकी ।
पुजाकुथिइ छेँदुने व छेँपिने द्यःपुज्यायेत पुजाभः तइ । छुं नखःचखः व ज्याखँ दइबलय् उकियात ल्वयेक व माःकथं संकल्प यानाः पुजाभः तइ । अले दकलय् न्हापां पिखालखु निं पुज्याइ। पिखालखु पुज्याये धुंकाः लुखाखलु, स्वाहानेबाः पुज्यानाः वयाः पुजाकुथिइ पलिस्था यानातःपिं गणेद्यः, भिंद्यः, आगंद्यः व मेमेपिं द्यःपिं पुज्याइ ।
कःसिइ सुद्र्यः पलिस्था यानातःगु दइ । वयात पुज्यानाः पिने द्यइके वनी । त्वालय् पलिस्था यानातःम्ह मंकाः गणेद्यः पुज्याये धुंकाः तिनि मेमेथाय् द्यइके वनी । नेवाःतय् न्हिथं द्यइके वनीपिं द्यःपिं मूकथं गणेद्यः, भिंद्यः, चीभाःद्यः व त्वाःबहालय् पलिस्था यानातःपिं द्यःपिं अले अजिमाद्यः, आजुद्यः, करुणामयद्यः, क्वाःपाःद्यः, अले माःद्य, नारांद्यः, ससुद्यः व मेमेपिं द्यःपिं जुयाच्वनी । नखःचखःबलय् धाःसा ई कथं मेमेथाय् नं द्यइके वनी ।
थुकथं द्यः पुज्यायेत वा द्यइके वनेत पुजाकुथिइ पुजाभः तइबलय् मूकथं फुकं पुजाभलय् तइगु ज्वलं धयागु जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं, धुपाँय्, इताः, बजि व सिसाबुसा जुयाच्वनी । पुजाभः लिसें चीग्वःगु लःथल छगः नं दइ । न्हापां लः बीधुंकाः तिनि द्यः पुज्याइ ।
अजिमाद्यः व आजुद्यःपिं पुज्यायेत धाःसा समय्ख्वला व धालाचा नं दइ । नखःचखःबलय् व मेमेगु तःधंगु पुजाय् जूसा ग्वःजा, जजंका व मेमेगु ज्वलं नं दयाच्वनी । नखःचखःबलय् छेँय् दयेकीगु ज्वलं गथेकि वः, चतांमरि, यःमरि, ल्वंचामरि, क्वाति, हिसकि, थीथी मरिचरि व मेमेगु नं दयाच्वनी ।
नेवाःतय् छेँय् छेँय् तःधंगु चीधंगु पुजा न्ह्याब्लें दयाच्वनी । थीथी नखःचखः, जात्रा, संस्कार, सी–बू ज्याखँ व मेमेगु ज्याखँ लिसें न्हिथंया पुजाया ज्या दयाच्वनी । मचाबू ब्यंकेगु, इहि यायेगु, बाः¥हाः,
कय्तापुजा, बुन्हि हनेगु व ज्याःजंक्वय् नं पुजाया ज्या यायेमाः ।
छेँया ततःधंगु पुजाय्, गुथिया पुजाय्, आगं व देगुद्यःया पुजाय् क्वतःज्वलं तयाः पुज्याइ । थथे तःजिगु पुजाय् व मोहनिबलय् नं थीथी पुजाज्वलं स्वनेगु नं यायेमाः । क्वतः लीयागु दयेकी ।
पिने तापाक द्यइके वनेत कलखय् पुजाज्वलं तयाः यंकी । कलः धयागु पुजाज्वलं तयेगु थल खः । थ्व तिंयागु दयेकीगु खः । थुकी लखायाः ज्वनेगु नं दइसा द्यःने पुसा नं दइ। थौंकन्हय् थ्व लीयागु दयेकेगु यानाहःगु दु ।
छँेय् न्हिथं पुज्यायेत व पिने त्वाःबहालय् द्यइके वनेत नं पुजाभलय् पुजाज्वलं तयाः यंकी । पुजाभः तपाःगु, चिपाःगु, लीयागु, सिजःयागु दइ ।
पुजाज्वलं– जाकि, स्वां, म्हासुसिन्हः, भुयुसिन्हः, धुं–धुपाँय्, इताः, ताय्, बजि, सिसाबुसा
पुजाभः– द्यः पुज्यायेत माःगु सकतां ज्वलं तयेगु देमा वा भुचा । थ्व तपाःगु, चिपाःगु लीयागु, सिजःयागु, वहःयागु जुइ ।
लःथलचा– नीलः तयेगु थल ।
यें दक्षिण पश्चिमय् लाःगु छगू नेवाः बस्ती पुलाम (पुलांगु नैकाप) नं खः । थन थिंलाथ्व दशमी कुन्हु बालकुमारीया जात्रा जुइ ।
बखुंमदःया होम
बखुंमदः जात्राया मेगु छगू महत्वपूर्ण पक्ष धयागु बःखुया विष्णुदेवी देगः न्ह्यःने, दिपय् व किपूया पीगं द्यः (इन्द्रायणी)या न्ह्यःने जुइगु होम नं खः । थ्व होमया स्वापू येँया लुतिइ जुइगु सर्पाहुति होमलिसे दु धाइ । थ्व होमया इलय् म्येय्या नुगःचु्, चखुंचा दुयाः होम याइ । होमया निंतिं अष्टमीकुन्हु किपूया क्वाथछें पःमाःत बःखुइ वनी । उबलय् इन्द्रायणीइ बलि बिउम्ह म्येय्या नुगःचु ज्वनावनी । बःखुया विष्णुदेवीया पुजा सिधयेवं उमिसं ज्वनावःगु म्येय्या नुगःचु दुयाः होम याइ । थन होम याये सिधयेकाः किपूया दक्षिण पश्चिमय् लाःगु दिपय् चखुं दुयाः होम याइ । होम याइबलय् छज्वः चखुंचा मध्ये माचखुं छम्हेसित ब्वयेका छ्वइसा छम्हेसित होमय् आहुति बी । थन होम सिधयेकाः पीगं द्यःया न्ह्यःने होम याइ । थन होम याइबलय् दुगु बलि बी ।
लोककथन कथं येँया लुति (इन्द्रायणी)इ सर्पाहुति होम याःबलय् होमय् दुयाछ्वःम्ह बखुं ब्वयावनाः बःखुइ जूवल । किपूमितय्सं थुकियात बांलाःगु लक्षण तायेकाः थन नं होम यायेगु सुरु यात । थन होम यायेबलय् बखुंयात होमय् आहुति मबिसे ब्वयेकाछ्वइ ।
यल पूच्वय् अक्षेश्वर महाविहारया क्वय् पूच्व थूद्वया जःरिखे रक्षेश्वर महाविहार स्थापना यानातःगु दु । थुकियात पूच्वबही वा क्वथूबही धाइ । थन कलात्मक लिं भुनातगु खापा दुगु लुखा दु । वयां च्वय् सिँया तोलं दु । थनया गन्धकुटीइ भविष्य व्याकरण मुद्राया बुद्ध स्थापना यानातःगु दु । अथे हे न्हापांगु तल्लाय् न्यापाः झ्याः व जःखः चिचीपाःगु निपाः झ्याः दु । वयां च्वय् पञ्चबुद्ध तयाः जःखः प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति तयातःगु दु । निगूगु तल्लाय् स्वपाः झ्याः छुनाः अन पौ दिकेत कलात्मक त्वानाःसिँ तयातःगु दु । च्वय् सिजःया पौ तयाः द्यःने देगःचा दयेकाः गजू छुनातःगु दु ।
ई हिलावंकथं थन छचाःलं गृहस्थत च्वनाच्वंगु अले बहीया स्वरुप मदयेधुंकूगु खनेदु । थन पञ्चस्थविर आजुपिनिगु नायकत्वय् संघया दुजःत ९०म्ह मुनाः बन्दे लुइगु, अले उमिसं थकालिकथं द्यःपाः कयाः पुजा यानावयाच्वंगु दु । ई स्वयाः थन न्हियान्हिथं आर्य नामसंगीति पाठ यायेगु, तुतः ब्वनेगु व भजन हालेगु नं जुयाच्वंगु दु । अथे हे दछियंक भाद्र कृष्ण तृतियाबलय् बसुन्धरा व्रत, चैत्रकृष्ण चतुर्दशीबलय् महांकाल पुजा, गुंपुन्हिबलय् थूर बुसाधं, जुगः चःह्रेबलय् जुगः पञ्चदान व फागुपुन्हिबलय् संघ भोजन इत्यादि यानावयाच्वंगु दु ।
यल महानगरपालिकाया मू ज्याकू पूच्व अथवा पुल्चोकं पश्चिमपाखे ऐतिहासिक थुरया लिउने लाःगु बही पूच्वबही खः । थ्व हे थासय् पूच्वबहीया नामं थन हे निगू बही विहार दयेकातःगु दु — अक्षयश्री विहार व रक्षेश्वर विहार । पूच्वद्वँय् च्वंगु विहार थथूबही खः, उकियात अक्षेश्वर महाविहार धाइ ।
ताःहाकःगु ल्वहंया त्वाथः गयाः वनेवं थ्व बहिलिइ थ्यनी । कलात्मक मूलुखा जःखः च्वय् मञ्जुश्री वज्रपाणी व क्वय् गणेश महांकाल तयातःगु दु । मूलुखा जःखः च्यापाः तिकिझ्याः छुनातःगु दुसा मूलुखा फुसय् न्यापाः झ्याः तयाः वयां जःखः खुपाः तिकिझ्याः दु । मूलुखा न्ह्यःने निज्वः सिंह तयातल । स्वतँ जाःगु बही देगःया दथुइ मूलुखा छुनाः जःखः निपाः चिपाःगु झ्याः व सारिपुत्र मौदगल्यानया मूर्ति दु ।
च्वय् त्रिखाझ्याः तयाः वयां च्वय् पञ्चबुद्ध, प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वरपिनिगु मूर्ति दु । वयां च्वय् नितँ प्यागोडा शैलीं थकयाः दकलय् च्वय् चैत्य आकारया गजू तयातःगु दु । देगःया भूमितल्लाय् द्यःक्वथाय् लुँ सियातःम्ह अक्षोभ्यया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । बहीया छचाःखेरं अमोघपाश लोकेश्वर तयाः गुम्बा, बौद्ध ग्रन्थालय, ब्वनेक्वथा, सहलहशाला आदि दयेकातःगु दु ।
बहिलिइ पिने दथुइ स्वंगः चैत्य दु । देवमाला वंशावली कथं जुजु वृषदेवया इलय् सुन्दर सार्थवाह धइम्ह व्यापारीं थन चैत्य निर्माण यात, अले वहे लिपा व्रम्हचर्य भिक्षु अक्षयश्री जुल । थ्व विहारया निर्माण व हे ब्रम्हचर्य भिक्षु अक्षयश्रीं याःगु धाइ । व हे कारणं थुकिया नां नं अक्षयश्री विहार जुल । थुकिया निर्माण १४००दँ न्ह्यः जूगु अनुमान यानातःगु दु । थन ने.सं. ३७३ यागु अभिलेख लूगु दु । न्हापा भ्वाथः जुयाच्वंगु थ्व विहार वि.सं. २०४२, २०४५ व २०५१ सालं जीर्णोद्धार जूगु खः ।
वतु, तःधंबहाःया स्वंगूगु कचा बहाःकथं थ्व बहाःयात कयातःगु दु । तःधंबहाःया दक्षिणपाखे सबलबहाःया ल्यूने न्हूसतकपाखे थ्व बहाः दु । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं अशोक चैत्य विहार धाइ । थ्व बहालय् मनूतय्गु बसोबास मदुगुलिं न्ह्याबलें नःया बारं घेरे यानाः लुखा बन्द यानाः तयातःगु दु । बहाःया दथुइ तग्वःगु स्वयम्भू चैत्य थेंजाःगु चैत्य दयेकातःगु दु । छचाःखेरं अंगलय् थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति पलिस्था यानातःगु खंकेफु । बहालय् दुहां वनेवं स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातगु खंकेफु । थ्व बहाःया विशेषता धयागु येँया सम्यक पर्वलिसे स्वाः वः । न्हापा भुइख्यलय् सम्यक न्यायेके न्ह्यः प्यदँय् छक्वः तःधंबहाः, इतुंबहाः व लगंबहाःयापिंसं पालंपाः थ्व पर्व न्यायेकीगु खः । तःधंबहाःयापिंसं थ्व हे प्यूखाबहालय् तःजिक सम्यक न्यायेकीगु खः । लिपा पृथ्वीनारायण शाहं सम्यक गुथिया पाःलाःपिंत जरिवाना यायेधुंकाः तिनि भुइख्यलय् न्यायेकेगु याःगु खः ।
बज्रयानी बुद्धधर्मय् दीक्षा काइबलय् च्वइपिं झिम्ह द्यः मध्ये छम्ह प्रज्ञान्तक नं खः । थुम्ह द्यःया स्वपाः ख्वाः क्यनातःगु दु । तुयू , वँचु व ह्याउँगु वर्णया स्वपाः ख्वाः, खुका ल्हाः दु । दक्षिण दिशाया मालिक खः । खुका ल्हाः मध्ये छका ल्हातं बज्र चिं दुगु कथि, मेगु ल्हातं खड्ग, मेगु ल्हातं रत्न व मेगु छका ल्हातय् पलेस्वां दु । मेगु निका ल्हातं प्रज्ञायात घय्पुयातःगु दु । थुम्ह द्यः धातुइ दयेकातःगु यक्व म्हो हे दु ।
प्रवेशमान शाक्य
वरिष्ठ गायक प्रवेशमान शाक्य अबु पन्नाकाजी शाक्य व मां ज्ञानदेवी शाक्यया कोखं ने.सं. १०८२ थिंलागाः पारु, सुक्रबारखुन्हु बूगुु खः । रेडियो नेपालं २०४५ सालय् स्वर परीक्षाय् ताःलाका दीम्ह वय्कःया नेपालभाषाया म्येमुना ‘लसकुस’ व ‘कलश’ पिदंगु दुसा खस नेपाली भासं झिगुलिं मल्याक म्येचाः पिदंगु दु ।
वय्कलं ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’, ‘ख्वताबजि’, ‘२४ लाइभ शो’य् प्याखं नं म्हितादीगु दुसा नेपालभाषाया संकिपा ‘मतिनाया कलि’, ‘बांलाःमय्जु’, ‘गज्याः गज्याःपिं मनूत दु’, ‘याकः मिसा’या लिसें थीथी खस नेपाली भाय्या संकिपाय् पाश्र्वगायन नं यानादीगु दु ।
कलिउड फिल्म अवार्ड, इमेज अवार्ड, जीवन्त संस्कृति संरक्षण समाज, नेपाल खड्गी सेवा समितिपाखेंं नेपाःया संगीत ख्यलय् यानादीगु योगदानया कदर यासें हना, हलिं नेवाः दबूपाखे रमेश ताम्राकार लुमन्ति सिरपाःपाखें सम्मानित जुयादीम्ह म्येहालामि शाक्यं एकल साँझ ज्याझ्वः नं यानादीगु दु ।