बज्रयान सम्प्रदायीतय्‌सं बज्रसत्वयात आदिबुद्धया रुपय्‌ कयातःगु दु । दर्शनकथं शून्यताया रुपय्‌ कयातःगु दु । मूर्तिकथं छपाः ख्वाः निपा ल्हाः, तुयू वर्ण, जव ल्हातं वज्र ज्वनातःगु दइसा खवगु ल्हातं गं ज्वनाः बज्रपर्यांकासनय्‌ च्वनी । सामान्यतया पिने खुल्ला रुपय्‌ मब्वसे दीक्षा मदुपिन्त क्यनेगु याइ । मन्त्रया रुपं छ्यली हुँ आखलं उत्पन्न जूम्ह खः । प्रायः गुरुमण्डल पूजाय्‌ बज्रसत्वया पूजा याइसा नेवाः बौद्ध दुने बज्राचार्यतय्‌ बज्रसत्वयात दिगुद्यःया रुपय्‌ पूजा याइ ।

येँया झोछेँ त्वाःया जोरगणेश व नःबही मथ्यंवं छगू चकंगु लँ वइ । व हे लँ वा सतकलिक्क छगू बहाः वइ । थ्व बहाःयात बटुबहाः वा बाकुबहाः धाइ । थ्वयात इन्द्रपुरनगर विहार नं धाइ । विहारया वास्तुकलाया ल्याखं थ्व बहाःया क्वाःपाःछेँ छखा बाहेक मेगु सकतां स्यने धुंकूगु खनेदु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यकथं उत्तराभिमुख ध्यानमुद्राया अमिताभ बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया मू लुखाय्‌ तोरण तयातःगु मदु । वि.सं. २०३० सालय्‌ जोन के लकया सफुलिइ तयातःगु किपा कथं मूलुखा लिक्कसं सारिपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति जवंखवं तयातःगु खनेदु । तर आः बिना रुपया ल्वहं निपाः जक तयातःगु दु । अथेहे जवंखवं याकःझ्याः नं दु ।

क्वाःपाःद्यया च्वय्‌या तँय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्या, वयां च्वय्‌ चना वनेधुंकूगु भगवानद्यः तयातःगु न्ह्यय्‌गू ग्वाखंचा प्वाः झ्वःलिं दु । वयां च्वय्‌ स्वपाः झ्याः तयातःगु दु । बटुबहाःया दथुइ लाक्क छगः मल्लकालीन चैत्य दु । तर बांलाक अभिलेख खनेमदु । थ्व बहाःया बुसादँ चाबही गंगामाई जात्राया दिंकुन्हु व चैत्यया बुसादँ बैशाख पुन्हिकुन्हु याइ ।

बलम्बुया नेवाः बस्तिइ कौलाथ्व दशमीकुन्हु पिहां वइगु पायाःया विशेषताकथं छम्हसिनं वँचुगु जामा लँ फिनाः प्वंगा ज्वनाः पायाः पिहां वइ । धिमय् व काहां पुयाः वइपिनिगु लिउ लिउ तुयूगु, म्हासुगु, वँचुगु, हाकुगु जामा लं फिनाः खड्ग ज्वनावइ । उपिं मध्ये छम्ह हाकुगु लं फिनाः म्हया लिउने ढाल घानाः हताः (युद्ध) या लू क्यनेथें तिंतिंन्हुयाः खड्ग चाःहीकाः ब्वाँय् ब्वाँय् वनी ।

बुद्धधर्मय्‌ पृथ्वीया चिंया रुपय्‌ बसुन्धरायात कयातःगु दु । छपाः ख्वाः व स्वपाःख्वाः यानाः निथीकथंया बसुन्धराया मूर्ति दु । छपाःख्वाः निपा ल्हाः जूसा वरद व वागुइँ च्वनातइ । स्वपाःख्वाः जूसा म्हासुगु, कुम्कुम व ह्याउँगु वर्ण, खुका ल्हाः, ललितासनय्‌ ब्वयातःगु दु । जवगु स्वका ल्हातं जपमाः, रत्न व वरद मुद्रा क्यनाच्वनी । खवगु स्वका ल्हातं कमण्डलु, वागुइँ व सफू ज्वनातइ । साधनामालाय्‌ वंकार आखलं बसुन्धराया उत्पत्ति जूगु च्वयातःगु दु । धन व समृद्धिया चिंया रुपय्‌ कयातःगु दु । हिन्दूधर्मय्‌ लक्ष्मी थें हे बौद्धतय्‌सं बसुन्धरायात कयातःगु दु ।

नेवाः बौद्ध समाजय्‌ दछिया छकः गातिलाः धलं दनेगु चलन दु । भाद्रकृष्ण तृतीयाकुन्हु विहारय्‌ स्वां, सिन्हः, लं दक्व म्हासुगु वस्तु छ्यलाः धलं दनी । थुगु धलंपाखें धन, जन, गुण, ज्ञान, सन्तान, दीर्घायु, खुशि, यश न्हय्‌गू पूवनी धैगु विश्वास यानावयाच्वंगु दु ।

बौद्धतय्‌सं बसुन्धरायात मौलिक द्यःया रुपय्‌ कयाः धलं दनेगु, स्तोत्र, धारणी ब्वनेगु यानाच्वंगु दु । स्वयम्भू दर्शन यायेत वःपिं न्हय्‌म्ह बुद्ध मध्ये विश्वभू तथागतं अधिष्ठान यानाः बसुन्धरा देवीया तुतिया ग्वालिं गोदावरी तीर्थ उत्पन्न यात धैगु धारणा दु । उकियात प्रभावती तीर्थ नं धायेगु याइ ।

नेपाःगालय्‌ प्यम्ह बसुन्धराया रुपय्‌ पूर्वय्‌ ईदेया बसुन्धरा, दक्षिणया गुणागण पूmच्वया बसुन्धरा (गोदावरीया बसुन्धरा), पश्चिमया सिंगु स्वयम्भूया वसुपुर, उत्तर महाराजगञ्जया बसुन्धरा (बसुद्वः) यात कयातःगु दु । बसुन्धराया यक्व नां दु । बसुन्धरा, बसुमति, बसुधा, धनवति, धान्यवति, प्रज्ञावति, श्रीदेवी, श्रीमती, प्रभावति, विद्याधरी, महादेवी आदि ।

बसुन्धराया सच्छि व च्याता नां न्ह्यथनातःगु दु । बसुन्धराया पौभाः, बसुन्धरा मण्डल च्वयेगु परम्परा दु । न्हापांगु बुराबुरिी जंक्वबलय्‌ बसुन्धरा मण्डल दर्शन याकी, सम्यकबलय्‌ बसुन्धरा ब्वइ । यःमरि पुन्हिबलय्‌ बसुन्धराया रुपय्‌ कू पूजा यायेगु चलन दु ।

चतुब्रम्ह महाविहार ख्वपया दकलय्‌ कलापूर्ण बहाः खः । थ्व बहाःयात तःधि छेँ बहाः, बहाः छेँ धकाः नं धायेगु याः । ख्वप लाय्‌कूया पूर्व सुकूध्वाखा वनेगु दक्षिण दिशाया लँ सिथय्‌ थ्व बहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । चतुव्रम्ह विहार रायमल्लया शासनकालय्‌ दयेकूगु खः ।

येँ देय्‌या तःक्षे बहाःया जीवचन्द्र बज्राचार्ययात ख्वपय्‌ बसोबास याकेत जुजु राय मल्लं कुमारी क्वथा सहित विहार दयेकाः ने.सं. ६११ य्‌ जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु खँ पञ्चरक्षा पुस्तकय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । ख्वपया बहाःबही मध्ये बौद्ध वास्तुकलां परिपूर्ण विहार थ्व हे खः । थुगु विहार नितँजाः जुयाः प्यखेरं चाःहिलेछिंक दयेकातःगु दु । उत्तर मूलुखा पिने भूपतिन्द्र मल्ल कालया सिंह, सिंहनी दु । विहार दुने चुकया प्यंगू दिशाय्‌ बज्रयानी देवदेवीपिनि मूर्ति सहित २४ पु विलम्पा तयातःगु दु ।

चतुब्रम्ह महाविहारय्‌ मोहनिया गुन्हु तक कुमारी बिज्याकेमाःगु चलन ल्यना हे च्वंगु दु । कुमारी पुजा यायेत तलेजु पुजा छायेमाःगु प्रचलन ल्यनाच्वंगु दु । अथे हे जीवचन्द्र बज्राचार्ययात हस्तान्तरण जूगु विहार वयां लिपाया सन्तानतय्‌सं जीर्णोद्वार यानाः दत्त समेत तयाथकूगु अभिलेख संघ दुजःपिंके सुरक्षित दु ।

चतुब्रम्ह महाविहार बज्राचार्य संघपिनि दकलय्‌ तःधंगु विहार खः । झौरबही, थथुबही, कुथुबहीया बज्राचार्यतय्‌ चूडाकर्म याइगु मंकाः बहाः खः । थ्व विहारनाप स्वापू दुगु प्यंगू विहार दु । थुकी मध्ये यालाछेँ, बालाखुया विहारया अस्तित्व लोप जुइधुंकूगु जूसां झौरबही, थथुबही व कुथुबहीया अस्तित्व ल्यनाच्वंगु दु । दिपंकर तथागतया ज्याझ्वः न्ह्याकेगु संघपिंसं पूवंकाच्वंगु दु । अथे हे घ्यःचाकु संल्हूया सम्यक महादान गुथि चले यायेगु ज्या चतुब्रम्ह महाविहारया बज्राचार्यतय्‌सं पूवंका वयाच्वंगु दु । चतुब्रम्ह विहार प्यंगू बहाःया बज्राचार्यतय्‌ बज्राभिशेक यायेगु मू बहाः खः । विहारया सम्पदा थुकथं दु १) क्वाःपाः द्यः –पद्मपाणी लोकेश्वर २) पश्चिमाभिमुख दीपंकर तथागत ३) वज्रधातु चैत्य ४) स्तम्भ स्वर्ण चैत्य ५) धर्मधातु मण्डल ६) यज्ञ मण्डल ७) विश्वकर्मा भैरव ८) आगंद्यः –चक्रसम्बर

नेवाःबौद्ध समाजं दीपंकर बुद्धयात नं आदिबुद्धया रुपय्‌ कयातःगु दु । शाक्यमुनि बुद्ध सुमेघ कुमार जुयाः जन्म जूगु इलय्‌ दीपंकर बुद्धं भविष्यय्‌ बुद्ध जुयाः जन्म जुइ धैगु भविष्यवाणी यात धकाः विश्वास यानातःगु दु । दीपंकर बुद्धयात शाक्यमुनि बुद्धया जन्मपतिं छुं नं दान याःगु बाखं बौद्ध समाजय्‌ तसकं प्रचलित खनेदु । दीपंकर बुद्धयात दानया पर्यायकथं कयाः पंचदान पर्वय्‌ दीपंकर बुद्धयात ब्वयाः बहाबहिली दान बीगु यानाः वयाच्वंगु दु । येँय्‌ झिंनिदँय्‌ छकः सम्यक दान, यलय्‌ न्यादँय्‌ छकः, ख्वपय्‌ दछिया छकः दीपंकर बुद्धयात सम्यक दान बीगु चलन दु ।

नेवाः बौद्ध ख्यलय्‌ सर्वानन्द जातक बाखंया लिधंसाय्‌ नःरां पंचदान, ऐच्छिक पंचदान न्यायेका वयाच्वंगु दु । येँ, यल, ख्वपया बहाबहिली दीपंकर बुद्धया मूर्ति दयेकातःगु दु । दान बीगु इलय्‌ दीपंकर बुद्धनाप शाक्य बज्राचार्यत नं चाःहिलाः दान काइ । पंचदान पर्व न्यायेकूम्हेसिनं न्हूम्ह दीपंकर बुद्धया प्रतिमा दयेकेमाः धैगु धारणा दु । न्यासिवनाः वा चक्रमण यानाः दान काइम्ह द्यः जूगुलिं स्थानीय मनूतय्‌सं दीपंकरयात चकंद्यः धयाच्वंगु दु । गुलिसिनं दकलेय्‌ थकालिम्ह आजु नं धाइ ।

दीपंकरयात कुबियाः दान काइगु जूगुलिं कुबिइ माःम्ह आजुया ल्याखं कुयांम्पाजु नं धाइ । पंचदानबलय्‌ यंकीम्ह द्यः जूगुलिं पञ्जरां द्यः, सम्यकबलय्‌ यंकीम्ह जुगुलिं सम्यकद्यः, बहाबहिली ब्वइम्ह जूगुलिं बहिद्यः, अजाजु द्यः नं धाइ । थथे यंकीम्ह मनू थें च्वंक

दयेकातःम्ह दीपंकरया मूर्ति लीया ख्वाःपाः तयाः दयेकातःगु दुसा, किकिंपा, हिराफ्वः, कुण्डली तिसा वस पुंकाः दुनेच्वंम्हं खनेदयेक छातिइ ह्वःतयाः दयेकातःगु दइ । निपा ल्हाः मध्ये जव ल्हातं अभय व खव ल्हातं वरद मुद्रा ज्यानातःगु दइ ।

येँया ओमबहाःया पिनेसं च्वंगु जोरगणेशं भचा च्वय्‌ जवपाखे च्वंगु बहाः खः— बिकमाः बहाः । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं मञ्जुश्रीनक महाविहार धाइ । मञ्जुश्रीं चोभारय्‌ चन्द्रहास खड्गं पालाः नेपाःगाःया लः पितछ्वये धुंकाः दकलय्‌ न्हापां वस्ती दयेकूगु थाय्‌कथं थ्व लागायात कयातःगु दु । मञ्जुश्रीं दयेकूगु विहार जूगुलीं थ्व विहारयात मञ्जुश्रीनक महाविहार धाल धइगु किंवदन्ती दु । वस्ती दयेके धुंकाः मनुतय्‌त ज्ञान, कार्यसिद्धी व सीप बीगु निंतिं विश्वकर्मा द्यः पलिस्था यानाबिल । उकिं थ्व विहारयात विश्वकर्मा बहाः वा बिकमाः बहाः धकाः नं धायेगु याः ।

बहाःया पश्चिमपाखे पलिस्था यानातःगु विश्वकर्मा देगलय्‌ थ्वहे स्वम्ह द्यःया मूर्तिकथं ज्ञान व सीपया प्रतिक मञ्जुश्री,कार्यसिद्धीया प्रतिक गणेद्यः व विघ्नबाधा हरणकर्ताया प्रतीककथं महांकाःद्य यात कयातल । तर देगलय्‌ मञ्जुश्रीया प्रतिककथं खड्ग, गणेद्यःया प्रतिककथं लड्ड,महांकाःद्यया प्रतिककथं पात्रयात थापना यानातःगु दु । थ्व स्वंगु मंकाः प्रतिकयात त्रिदेव धया वयाच्वंगु दु । थ्व विहारया सर्वसंघया दुजःपिं सकलें शाक्यकुलपुत्रपिं खः । थन सदस्यपिंसं उत्तराभिमुखी क्वापाःद्यः अक्षोभ्य बुद्धयात न्हियान्हिथं सुथ बहनी पालंपा बाःपाःकथं पुजाआजा याना वयाच्वंगु दु ।

थ्व बहाःया दथुइ लाक छगः चिभाः नं दु । शाक्य कुलपुत्रपिंत क्वाःपाःद्यया न्ह्यःने प्रवजित यायेमाःगुलिं छपाः मन्दःपाः व छत्रपाल नं तयातःगु दु । लोकोत्तर पिण्डदान यायेत क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने प्यगाः नं दु । दक्षिणपश्चिमपाखे हनुमान द्यःया चिकिचाधंगु मूर्ति नं तयातःगु दु ।

थन लुयावःगु सिजःपौ थ्यंमथ्यं ६०० दँ न्ह्यः अर्थात् यक्षमल्लकालीन(ने.सं.५४९)या खनेदु । अथेहे ने.सं.६३१ या रत्नमल्लकालीन, ने.सं.७१६या श्री शिवसिंहदेवया अभिलेख लुयावःगु दुसा ने.सं.८०० पाखे थुगु बहाःया जयधन शाक्यं घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु सम्यक न्यायेकाः जुजु नृपेन्द्रमल्लयात लुँया गजू दुगू सिंहासन व लुँया छत्र देछाःगु व थ्व ज्याझ्वलय्‌ जुजु नापं निम्ह राजकुमारपिं पार्थिवेन्द्र मल्ल व महिपतिन्द्र मल्ल न उपस्थित जुयाः सम्यक दान कयावंगु खँ तयातःगु सिजःपौ सुरक्षित यानातःगु दु ।

थ्व बहाःया सर्वसंघया दाजुकिजापिं उखेंथुखें वनाः १३ गू थीथी कचा बहाः नीस्वनातःगु दु । बिकमाःबहाः (ओमबहाः)बाहेक थ्व बहाःया थीथी कचा बहाःत थथे दु – १) पुन्छेबहाः(पुन्छे) २)गंचाबहाः (गंचा)३) गन्चाननिबहाः(गंचा) ४)मिम्मनी बहाः (बलम्पु) ५)भ्वंबहाः(कोतलाछि) ६)थानाबहाः(चिकंमुगः) ७) तमुगःबहाः (तमुगः गल्ली) ८)बाकूबहाः(द्वाका) ९) न्हूछेँ बहाः(न्हूछेँ) १०)त्वाःक्यब बहाः(त्वाक्यब) ११)पःखा छेँ बहाः(पःखा छेँ) १२)रत्नाकर बहाः(गंचाननि)

बुंगमति थाय्‌या नामं बुंगद्यः जूगु खः । बुंगद्यःयात बुंगमलोकेश्वर नं धाः । बुंगद्यः यलय्‌ तःबहालय्‌ खुला व बुंगय्‌ खुला तइ । थुम्ह द्यःयात नाथ सम्प्रदायतय्‌सं मत्स्येन्द्रनाथ बौद्धतय्‌सं रक्तावलोकित्तेश्वर, लोकनाथ, करुणामय, पद्मपाणी, अन्नदाता वाय्‌ जाकि सयेकाबीम्ह, इलय्‌ वा वयेकीम्ह (वृष्टिदेवता) द्यःया रुपय्‌ कयातःगु दु । नेपालय्‌ दकलय्‌ तःहाकःगु तःधंगु जात्राया रुपय्‌ काइ । जुजु नरेन्द्रदेव, बन्धुदत्त व रथचक्र स्वम्ह वनाः आसामपाखें हःगु धापू दु । बुंगद्यःया न्हवं यायेत पाञ्जु व बज्राचार्यतय्‌सं बुंगंं हःगु लः तयाः तःबहालय्‌ कलश पूजा याइ । कलशया लः च्यागः घलय्‌ तयाः कलशाभिषेक याइ । गुह्यपूजा यानाः फलाभिषेक यायेधुंकाः नेमकुलतय्‌सं खतय्‌ तयाः जात्रा यानाः लगनखेल यंकाः नवनाग दुगु घलं लुइ । न्हवं धुंकाः द्यःयात कापतं त्वपुयाः सिथं यंके थें बाजं थानाः चान्हय्‌ तःबहालय्‌ यनी । अष्टमीनिसें त्रयोदशीतक नेमकुलतय्‌सं द्यःयात लँपुलिं छाइ । द्यःयात दशकर्म विधि पूजा याइ । बैशाख कृष्ण प्रतिपदानिसें रथ दयेकी । रथया लागि यलया पुल्चोकय्‌ झिंन्यान्हु बिकी । बैशाखशुक्ल प्रतिपदाया दिनय्‌ द्यः रथय्‌ तइ । स्वन्हुतक द्यः रथय्‌ तयाः घःकू व घःचालय्‌ बलि बी । अक्षय तृतीयाकुन्हु सोह्रखुट्टे फल्चाय्‌ सादान याइ । रथय्‌ तःगु प्यन्हु दुकुन्हु चतुर्थीकुन्हु बुंगय्‌ ह्यग्रीब भैरवबयाथाय्‌ बलि बी । यलया टंगालय्‌ जटाधारी लोकेश्वर चक्वाःद्यःयात रथय्‌ तयाः उगु रथ बुंगद्यः दुगु थाय्‌ पुल्चोकतक साली । वयांलिपा मीननाथयात न्ह्यःने तयाः बुंगद्यः ल्यूल्यू गाःबहालतक साली । थुकथं हःखा, नुगः जुयाः लगंख्यलय्‌ छुं ई तयाः जाह्वलाख्यलय्‌ सालाः प्यन्हु दुकुन्हु भोटो क्यनाः बुंगद्यःयात खतय्‌ तयाः बुंगय्‌ यंकी ।

पूच्वया अशोक चैत्यं पूर्व स्वयाः तप्यंक वनेबलय्‌ गाःबहाः त्वाःया खवपाखे बूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । बूबहाःयात विद्याधर्मवर्म संस्कारित यशोधर महाविहार नं धायेगु याः । अथे हे थनया पुलां पुलांगु अभिलेखकथं थ्व बहाःयात थीथी इलय्‌ थीथी कथं गथेकि बू विहार, बूवाहार, बुया बहाल, वृविहार आदि नां बियातःगु खनेदु । थुगु बहाःया आःतक लुयावःगु अभिलेख मध्ये दकलय्‌ पुलांगु अभिलेख ने.सं. ३१८ यागु खः । बूबहाः दुहां वनेगु मू लुखाया जवंखवं निम्ह सिंह दु । थनं दुनेया अंगलय्‌ गणेश स्थापना यानातःगु दु । जवय्‌ फल्चा व खवय्‌ बूबहाःया मू देगः दु ।

उत्तरपश्चिम पाखे दिगिछेँ दु धाःसा उत्तरपूर्वया कुनय्‌ मेगु छखा चीधंगु दिगिछेँ नं दु । थन तुं निगः नं दु । बहाःया दथुइ अशोक चैत्य छगः दु, थुकिया छचाःलं झिंस्वंगः चैत्य व स्वंगः धर्मधातु मण्डल दु । मू देगःया दुने उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह श्री अक्षोभ्य तथागत दु । थ्व थनया क्वाःपाःद्यः खः । देगःया फलय्‌ नं जवंखवं निम्ह सिंह दु, फः क्वसं माने दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ न्यापाः झ्याः दु, हरेक झ्यालय्‌ पञ्चबुद्धया मूर्ति दु । थुकिया जवंखवं निपाः झ्याः दु ।

थ्व झ्याःया जवंखवं लोकेश्वरया मूर्ति नापं खवय्‌ सिद्धार्थ जन्म जूगु दृश्य व मायादेवीया मूर्ति दु । नापं चिचीधिकःपिं बुद्धया मूर्ति नं तयातःगु दु । न्यापाः झ्याःया च्वसं अंगलय्‌ झ्वःलाक पञ्चबुद्ध मूल यानाः जवंखवं लुँ सियातःगु तारा निम्हेसियागु मूर्ति दु । देगःया पल्लिइ छचालं फय्‌गं खानातःगु दु । अले छचाःलं त्वानाःसिँ तयाः देगःयात भर बियातःगु दु । देगःया निगू तल्लाय्‌ नं स्वपाः झ्याः छुनातःगु दु । थन बज्रसत्व, अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता, षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति तयातःगु दु । पल्लिया च्वय्‌ मेगु तल्लाय्‌ छचाःलं क्वस्वःझ्याः तयाः पल्लिं त्वपुयातःगु दु । थुकिया दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलाक न्यागः व न्ह्यःने छगः यानाः मुक्कं खुगः चैत्य गजू पुनातःगु दु । थुगु गजुलिइ स्वर्ण छत्र कुइकाः ध्वाँय्‌ तयाः गजूनिसें क्वय्‌थ्यंक निपु लुँ पताः तयातःगु दु ।

देगःया न्ह्यःने धाःसा धलिख्वाः तयाः छपातं टायलं भुनातःगु दु । थ्व बहालय्‌ आजुपिनि नेतृत्वय्‌ संघया दुजःत मुनाः संघय्‌ न्हिंन्हिं, लय्‌लसं व दँय्‌दसं यायेमाःगु थीथी ज्याझ्वः सुचारु रुपं आःतक न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

बूबहाः (यशोधर महाविहार)

पूच्वया अशोक चैत्यं पूर्व स्वयाः तप्यंक वनेबलय्‌ गाःबहाः त्वाःया खवपाखे बूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । बूबहाःयात विद्याधर्मवर्म संस्कारित यशोधर महाविहार नं धायेगु याः । अथे हे थनया पुलां पुलांगु अभिलेखकथं थ्व बहाःयात थीथी इलय्‌ थीथी कथं गथेकि बू विहार, बूवाहार, बुया बहाल, वृविहार आदि नां बियातःगु खनेदु । थुगु बहाःया आःतक लुयावःगु अभिलेख मध्ये दकलय्‌ पुलांगु अभिलेख ने.सं. ३१८ यागु खः । बूबहाः दुहां वनेगु मू लुखाया जवंखवं निम्ह सिंह दु । थनं दुनेया अंगलय्‌ गणेश स्थापना यानातःगु दु । जवय्‌ फल्चा व खवय्‌ बूबहाःया मू देगः दु । उत्तरपश्चिम पाखे दिगिछेँ दु धाःसा उत्तरपूर्वया कुनय्‌ मेगु छखा चीधंगु दिगिछेँ नं दु । थन तुं निगः नं दु । बहाःया दथुइ अशोक चैत्य छगः दु, थुकिया छचाःलं झिंस्वंगः चैत्य व स्वंगः धर्मधातु मण्डल दु । मू देगःया दुने उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह श्री अक्षोभ्य तथागत दु । थ्व थनया क्वाःपाःद्यः खः । देगःया फलय्‌ नं जवंखवं निम्ह सिंह दु, फः क्वसं माने दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ न्यापाः झ्याः दु, हरेक झ्यालय्‌ पञ्चबुद्धया मूर्ति दु । थुकिया जवंखवं निपाः झ्याः दु । थ्व झ्याःया जवंखवं लोकेश्वरया मूर्ति नापं खवय्‌ सिद्धार्थ जन्म जूगु दृश्य व मायादेवीया मूर्ति दु । नापं चिचीधिकःपिं बुद्धया मूर्ति नं तयातःगु दु । न्यापाः झ्याःया च्वसं अंगलय्‌ झ्वःलाक पञ्चबुद्ध मूल यानाः जवंखवं लुँ सियातःगु तारा निम्हेसियागु मूर्ति दु । देगःया पल्लिइ छचालं फय्‌गं खानातःगु दु । अले छचाःलं त्वानाःसिँ तयाः देगःयात भर बियातःगु दु । देगःया निगू तल्लाय्‌ नं स्वपाः झ्याः छुनातःगु दु । थन बज्रसत्व, अक्षोभ्य, प्रज्ञापारमिता, षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति तयातःगु दु । पल्लिया च्वय्‌ मेगु तल्लाय्‌ छचाःलं क्वस्वःझ्याः तयाः पल्लिं त्वपुयातःगु दु । थुकिया दकलय्‌ च्वय्‌ झ्वःलाक न्यागः व न्ह्यःने छगः यानाः मुक्कं खुगः चैत्य गजू पुनातःगु दु । थुगु गजुलिइ स्वर्ण छत्र कुइकाः ध्वाँय्‌ तयाः गजूनिसें क्वय्‌थ्यंक निपु लुँ पताः तयातःगु दु । देगःया न्ह्यःने धाःसा धलिख्वाः तयाः छपातं टायलं भुनातःगु दु । थ्व बहालय्‌ आजुपिनि नेतृत्वय्‌ संघया दुजःत मुनाः संघय्‌ न्हिंन्हिं, लय्‌लसं व दँय्‌दसं यायेमाःगु थीथी ज्याझ्वः सुचारु रुपं आःतक न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

लोकोपचारया छता मू विषय बौ तयेगु खः । थःथःगु क्षेत्रया सामाजिक, गतिविधि, धार्मिक तथा परम्परागत पारिवारिक रीतिथिति, गुरु पुरोहितपिनिगु मूल्य मान्यताया आधारय्‌ उगु बखतया भूत, प्रेत पिशाच आदिया दोष भयप्रति नं विश्वास यानाः बौ नांया पुजा यायेगु चलन दुगु जुल । रोगगुणया आधारय्‌ थीथी कथंया बौ थीथी थासय्‌ थीथी स्वरुपं तयेगु याइ । ल्वगिया नामं ल्वय्‌ विशेष स्वरुपं सम्बन्धित विशेष स्थानय्‌ विशेष कथं हे तये यंकेगु पुजा हे बौ तयेगु पुजा खः । बौ खास यानाः दोलाचा, बौपाःचा, भ्यगः आदिइ तयाः पुजा यानाः सम्बन्धित थासय्‌ तये यंकेगु याइ । थीथी थासय्‌ थीथी कथंया बौतय्‌गु पद्धति थुकथं दु ।

कुलेबौ
नकतिनि बूम्ह मचाया स्वास्थ्य बांलायेमा व द्यवं संरक्षण यायेमा धकाः मचाबू ब्यंकेकुन्हु तइ । मचायात जाकि भागि याकाः भुइसिन्हलं जाकि वालाः कुलेय्‌ जाकि, स्वां व ध्यबा छगः तयाः इताःमत छप्वाः च्याकाः कुले बौ वायेगु याइ ।

जाकि ह्वलेगु
इलिंफिलिं पुनाहः थें जुयाः कपाःस्याः, इकु, ल्ह्वये वइ थें जूसा नमवासे ल्वगियात जाकि छम्हू भागि याकाः भूतप्रेतया नामय्‌ झ्यालं तुं छेँया जवंखवं ह्वलाबीगु याइ ।

जाबौ
छेँ भचा झिझां दं थें जुयाः ग्याः थें च्वन वा छेँयापिं सुयां नःगु म्हय्‌ मथियाः गंसि जुयावंगु शंका जूसा भ्यगःचाय्‌ कचिगु ग्वःगु ख्यें छगः, जा व बौ ज्वलंया नापं छेँया कुनय्‌ कुनय्‌ च्वंगु छकू चा नं बलिइ तयाः निभाः बीधुंकाः ‘जाबौ’ खुसिइ तयेयंकी ।

छेँबौ
वायु व भूतप्रेतया कारणं छेँय्‌ मभिं जू थें शंका जूसा, भूत पन्छय्‌ याये कथं स्वपाः बौपाःचाय्‌ च्वकाबजि, बौस्वां स्वतां, (कनिवः स्वां, चिकंधलि स्वां, पयंपलि स्वां) लाभा, छाः, कचिगु हाकुमुस्या, ग्वःमाय्‌, हि छकूचा व स्वंला छकूचा तयाः बौ पुज्यानाः देगू छपु छपु च्याकाः स्वपाः बलिसं तियाः पिखालखुइ छपाः, दुवातय्‌ छपाः व छ्वासय्‌ छपाः स्वथाय्‌ स्वपाः छेँबौ तयेगु याइ ।

थंजाबौ
जाब्व न्ह्यच्यातकि हस्कय्‌ जुयाः नये मयइगु, नःसां नसा नयाः म्हय्‌ मथीगु जुलकि बूगु जाया जासि मल्ह्वंसे भुतुलिइ तुं दिकाः ब्वःता छगलय्‌ जा तानाः केँ, तरकारि सकतां तयाः ल्वगियात भागि याकाः ल्वगिया सँ छपु, फिनातःगु वसःया कापू छपु नं तयाः पिखालखुइ थंजाबौ तये यंकी ।

प्रेतबौ
बज्रयानी कथं इहि, ज्याःजंक्व, व्रतबन्ध थेंज्याःगु तःधंगु पुजा याइबलय्‌ दुवातय्‌ च्वंपिं भुतप्रेततय्‌त लुधंकेत व सिनाज्याया इलय्‌ बुँज्या याःवनीपिंत पुना महयेमा धकाः देशय्‌ भूत दुकायेत पे्रतबौ तइ । पे्रतबौ तइबलय्‌ खासिइ जा तयाः बौज्वलं समेत म्येय्‌या आतापुति पुयाः बलिइ हिनाः, नाय्‌खिं बाजं थाकाः, काहाः समेत पुइकाः न्वलय्‌ खासि यखानाः निम्हस्यां क्वबुयाः दुवाःपतिकं बौजा ह्वह्वं प्रेतबौ वायेयंकी ।

भूतबौ
आकाझाकां तिस्याना थें प्वाः स्यात, छ्यं स्यात, फनफन इकुल, ल्ह्वये वल धाःसा भुतिसलं पुनाहःगु धकाः भाःपी । धौभ्यगः छगलय्‌ बजिम्व, च्वकाबजि समेत बौज्वलं तयाः बौ पुज्यानाः देगू छपु च्याकाः न्वमवासे वनाः मरुसतःया न्ह्यःने भुतिसलय्‌ ‘भूत बौ’ तयेगु याइ ।

सिराबौ
ल्ह्वय्‌ वल, इकुल, छ्यं स्यात धाःसा वालिं पुनाहःगु भाःपियाः जाकि छम्हूचाय्‌ स्वकः नीलखं सिलाः, हलू, चिकनं बुलाः एकसरा दोल्चा छगलय्‌ तयाः इताःमत छप्वाँय्‌ च्याकाः ल्वगियागु सँ छपु तयाः ल्वगियात भागि याकाः छ्वासय्‌ ‘सिराबौ’ तयेयंकी ।

देगू
न्यालांगूति हाकःगु सिन्काय्‌ कपाय्‌ वा इताःकापतं तूजिक निलाः घ्यलं वा चिकनं बुलाः धस्वाक्क ती जीक दयेकातःगु ताःहाकःगु इताःयात देगू धाइ ।

कै
हि व छ्यंगुलिइ विकार जुल धायेवं कै वयेगु याइ । कै थीथी कथंया दइ । गुगुं छ्यंगुलिइ द्यःने जक वइगु दुसा गुगुं दुनेंनिसें वइगु नं दइ । कै चाजक चासुइगु नं दइ, स्याजक स्याइगु नं दइ । गुगुं कै धाःसा स्याइ नं मखु चासुइ नं मखुसां चासु थें स्याः थें जुयाः अय्‌ च्वने थय्‌ च्वने मदयेक उसिंमुसिं जक दंकीगु कै नं दइ । कै खने मदुसां स्यानाः लिपा जक खनेदयावइगु कै नं वः, न्हापा हे कै निं लुयावइगु कै नं दु । संक्रामक ल्वय्‌कथं कैयात कया मतःसां थुकिं उत्पात याइबलय्‌ संक्रामककथं कायेमाःगु अवस्था नं वयेफु ।

अलःकै
प्यनय्‌ वइगु कै । ह्याउँसे च्वनी । स्वयेबलय्‌ लाग्वारा थें च्वनी । पिमचाःनिबलय्‌ नाकं स्याइ मखु । पिचायाः तग्वः जुयावःलिसे स्याइ । छगःनिगः जक नं वइ । प्यंह्वः छचाःलिं नं वइ । पुलां जुयाः तज्यात धायेव सुलु सुलु हि वयाच्वनेगु याइ । मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ थाकुइ । पाउँ, पालु अय्‌लाः व छ्वय्‌ला थुकियात बिख सरह जुइ । दिसा ताकुल धायेव दिसा च्वनेबलय्‌ स्यानाः दुख बी । उकें अलःकै दुपिन्सं दिसा ताकु मजुइगु नसा नयेगु याइ ।

उकै
मिखाफुसि व मिखाया जःखः वइगु कै । मिखा फोहर जुल धायेव वयेगु याइ । चासुसे च्वनी । मिखा गे गे जक याये मास्ति वइ । बुलुमिइ खेँय्‌ क्वाकाः क्वाः तयेगु याइ । निन्हुप्यन्हु लिपा लनावनी ।

क्वकै
म्हुतुसि व म्हुतुसि कापिइ वइगु कै । तग्वः जुइ मखु । चासु थें स्याः थें जुइ । नातागत जुयाः ज्वर पिचाये मफयाः दुज्वर दत धायेव वयेगु याइ । तागत दुगु नसा नकाः लंकेगु याइ ।

खिचाकै
म्ह फोहर जुल धायेव वइगु छता कै । कै वये न्ह्यः ज्वर वइ । म्हय्‌ सालुक ग्वःचा ग्वःचा लाक वइ । धी चिनी मखु । कैग्वः तग्वः जुइ । कै पिचाल धायेव दुसुके मबिसे पाकय्‌ जुइकेबी । छम्हं मेम्हेसिके पुने यः । चासु थें स्याः थें जुयाः उसिंमुसिं दनी । थ्व कै वइबलय्‌ नासः हे मदु थें हिसि मदयाः खिचा थें चाःचाःतुलाः जक च्वने मन जुइ । चिकं थीकी मखु । लनावन धायेव म्ह छम्हं सिमनौ बुकाः जक चिकं थीकेगु याइ ।

चःतिकै
यक्व चःति वयाः गरम जुल धायेव वइगु कै । चिचीग्वः जुइ । च्वका च्वामुइ । धीधीचिंक दइ । चासुसे च्वनी । चासु वँयेबलय्‌ हीसे च्वनी । ख्वाउँक छन्हुनिन्हु तल धायेव लनावनी ।

चासुकै
चासुसे च्वनीगु छता कै । थन जक वइ अन जक वइ धयागु जुइ मखु । ताथिना च्वनीबलय्‌ फोहर थाय्‌ सन धायेव थ्व कै वइ । छगःनिगः जक वःसां चितासू दइ मखु । कै खने मदुबलय्‌ निसें लाय्‌ ह्याउँसे च्वनाः चासुइ । चासु वंलिसे कै खने दयावइ । कै वःथाय्‌ जक चासुइ मखु वया जःखः नं उलि हे चासुइ । चासुवँल धायेव ल्हाः लिकाये हे फइ मखु । घाः हे जूसां चासु जक वँयाच्वने मास्ति वइ । कै वयेत्यंथाय्‌ वा कैचय्‌ लाभाभेय्‌ चिकं इलाः मी क्वाकाः चुइँक चुइँक पुकाः लंकेगु याइ ।

चिम्सँकै
चिम्सँ चबुनाः वइगु कै । चिचीचाग्वः जुइ । च्वका च्वामुइ । हीसे च्वनाः स्याइ । न्हि दायाः पाकय्‌ जुइ । बांलाक पाकय्‌ जुइकाः न्हि लिकयाः लायेकी ।

जालिकै
निप्वाः स्वप्वाः म्हुतु दइगु कै । कै वयेत्यंथाय्‌ ला ह्याउँसे च्वनी । चासुसे च्वनाः स्याइ । कै पिचायाः न्हि दाल धायेव जालि थें निह्वः–स्वह्वः ह्वः दइ ।

झौकै
छ्यंगूया दुने वयाः लिपा तिनि खने दयावइगु छता कै । कै पिमचाःनिबलय्‌ निसें हे चासुइगु व स्याइगु जुइ । कै पिचायेत्यंथाय्‌ व छचाःलिं ला छानाः कै वइथाय्‌ भचा च्वामु थें जुयाः ह्याउँसे जुइ । लिपा तिनि पिचाइ । पिचाल धायेव तसकं स्याइ । मसांकै व म्हुतुमरुकै थें हे जुइ । कै पाकय्‌ जूलिसे न्हि दाइ । बांलाक पाकय्‌ मजुइकं तियाः न्हि पिकाये मज्यू । न्हि पिकायेबलय्‌ न्हिछेँ नापं वयेक पिकायेमाः । नत्र हानं न्हि दाया वयेयः ।

तःकै
छ्यंगूया दुनेंनिसें वइगु पुने यःगु छता कै । म्हय्‌ जक मखु, ख्वालय्‌ नं वइ । चासुसे च्वनी । थ्व कै वयाः लनावंसां छ्यंगुलिइ दाग थाइ । अज्याःगु दागं मनूतय्‌त छ्याकः याइ ।

तिंतिंकै
च्वामुयाः तिंतिंस्वाइगु कै । छथाय्‌ हे यक्व वइ मखु, यानय्‌ छगः प्यानय्‌ छगः वइ । चासु थें जुयाः स्याइ । पाकय्‌ जुल धायेव तियाः न्हि पिकाइ ।

धिकय्‌कै
मचातय्‌के म्हय्‌ वइगु छता कै । छगःनाप मेगु कै प्यपुं थें जुयाः धीचिं थें खनेदइ । कै वयेन्ह्यः ज्वर वइ । थ्व कै वइबलय्‌ मस्त न्हासें प्यासें जुयाः हिसि मदयेगु याइ । दुसुकी मखु । दुसुइ धकाः फसं कयेक ह्वाल्ल फ्वाल्ल याइ मखु । गुम्सय्‌ जुइक तयाः कै पाकय्‌ याकी । दुसुत धायेव तच्वः जूगु तायेकी । पाकय्‌ जुइबलय्‌ ह्याउँसे राकय्‌ जुइ । चिल्लो पदार्थ थीकी मखु । बांलाक पाकय्‌ जुल धायेव सिमनौ वा पाउदर बुकाः ति स्वसे याकाः कै लायेकी ।

फोहरकै
फोहर क्वानाः क्व वइच्वनीथाय्‌ न्हुल बाय्‌ सनाजुल धायेवं वइगु कै । फोहरया रापं थ्यूथ्यूथाय्‌ तकं वइ । चासुसे च्वनी । क्वाःजलं पुकल धायेव चासु क्वलाइ । कै पिचाल धायेव लः जायावइ । फ्वंगायाः तज्यात धायेव हीसे च्वनी । लः जाये न्ह्यः हे कुचागु लाभा भेय्‌ चिकं इलाः चुइँक चुइँक यानाः पुकल धायेव चासुगु छुं भचासां क्वलाइ । लः जायेगु नं दी । निकःस्वकः थथे यानाः थ्व कै लंकेगु याइ ।

भ्वसाकै
चिचीचाग्वयेक वइगु कै । मचातय्‌के वइ । चिग्वयेक भुल्ल्ल खनेदइ । कै वयेन्ह्यः ज्वर वइ । चिकंभ्याः थीकी मखु । सिमनौ बुकाः कै लंकेगु याइ ।

मसांकै
मछिं मछिंथाय्‌ साःसालय्‌ वइगु छता कै । कै पिमचाःनिबलय्‌ निसें हे तसकं स्याइ । पाकय्‌ जुयाः न्हि दाल धायेव न्हि पिकयाः गंगु छ्यंगू चुलाः पायेगु याइ ।

म्हुतुमरुकै
कै लुयावःसां कैया म्हुतु खने मदइगु कै । कै वःथाय्‌ ला ह्याउँसे च्वनाः छाइ । कैग्वः खने दइ मखु । छानाः दुनें दुनें न्हि दाइ । फायाः न्हि लिकयाः वासः याइ ।

लःकै
लः जायावइगु कै । फोहर लखय्‌ सन धायेव थ्व कै वइ । लः जायाः कै तग्वः जुइ । द्यःनेया छ्यंगू छबः लिकयाः लः पिकाइ । दुने ला मजाःतले ध्वतकि हीसे च्वनी ।

साकै (काउ पक्स)
सातय्‌के वइगु छता कै । यक्व वइ मखु । कै वःथाय्‌ दाग च्वनी । थ्व कै वःपिंके तःकै वइ मखु । ख्वपय्‌ याइबलय्‌ घाः यानाः थुकिया ति तयाः कै वयेकेगु याइ ।

स्यःकै
स्यः थें ज्याःगु ति पिहां वइगु कै । ल्याय्‌म्ह ल्यासेतय्‌ ख्वालय्‌ न्यतालय्‌ वइ । थ्व कै वल धायेव मिसापिन्त जूसा मिजंतसें व मिजंपिन्त जूसा ल्यासेपिन्सं स्वल धकाः हायेकेगु याइ ।