बनेज्याया द्यः भिंद्यः जूगुलिं वाणिज्येश्वर नं धाइ । अथे हे भिंद्यःयात भिं याइम्ह द्यः, भिंद्यः, धन बीम्ह द्यः, रौद्रावतार (महाद्यः) व भीमभट्टारक (भैलःद्यः) कथं नं कायेगु याः । नेवाः संस्कृतिइ भिंद्यःयात तःधंगु महत्व बियातःगुलिं गन गन नेवाःतय्‌गु बस्ती दु, अन अन गणेद्यः लिसें भिंद्यः नं देगः दयेकाः थापना यानातःगु दइ । अथे हे छेँय्‌ छेँय्‌ नं भिंद्यः थापना यानातःगु दु । विशेष यानाः ब्यापारीतय्‌सं थःगु ब्यापार बांलायेमा धकाः पसःया ग्वाखंचा प्वालय्‌, ज्याकुथिइ, ज्यासः व कुथिइ भिंद्यः थापना यानाः प्यारा ल्वसुकाः द्यः पुज्यानाः सुथय्‌ बहनी मत बियाः धुं, धुपाँय्‌ च्याकाः गुंगू नं थनी । जवः ल्हातं गदा, खव ल्हातं अभयर(वर) मुद्रा ज्यानाः मिखा तग्वयेक कनाः ग्वाय्‌ फिंफिं दुगुलिं भिंद्यः ग्यानापुसे च्वं । भिंद्यःया बलया बारे थ्यासफुलिइ व भजन म्येय्‌ ‘धुँ किसि कासे, सिंह याकु प्यासे, सलयात वाससन समुग्याक’ धकाः वर्णन यानातःगु दु । स्वनिगः जक मखु स्वनिगलं पिने भीमफेदी, हेटौंडा, पोखरा, पाल्पा, दोलखाया भिंद्यः नं नांजाः । थन भिंद्यःया जात्रा नं याना वयाच्वंगु दु ।

येँय्‌ द्यःया नामं त्वाःया नां भिंद्यःत्वाः छुनातःगु दु । नितँजाःगु कलात्मक देगलय्‌ निम्ह भिंद्यःया दथुइ द्रौपदी व न्ह्यःने धुसि आजु व अजि दु । जँ स्यात धाःसा आजुअजियात पुज्यानाः चिकं छानाः बुल धायेवं लनी धाइ । थुम्ह द्यः वंशावली कथं संवत् २६० आषाढ शुक्लपक्ष षष्ठीकुन्हु थापना याःगु धकाः च्वयातःगु दु । दँय्‌दसं झिंनिदँय्‌ छक्वः वैशाखपाखे द्यःयात लंपुं छाइ ।

लंपुं छायेत ल्हासाय्‌ मनूत चाःहीके छ्वइ । ल्हासाय्‌ च्वंपिं नेवाः व्यापारितय्‌सं छानातःगु भिंद्यः भाग बियाहयेगु चलन दु । थीथी नखःचखः व जन्मन्हि बलय्‌ भिंद्यः पुज्याइ । दँय्‌दसं सिल्लाथ्व एकादशीकुन्हु भिंद्यः अपसं च्वनी । सँन्याःकाःई जुइवं द्यःयात तु पालं याकी । थुकुन्हु मनूत नं भिंद्यःया अपसं च्वनी । द्वादशीकुन्हु द्यःयात समय्‌, धाला छानाः द्यः पुज्याइ । थथे द्यः पुज्याइबलय्‌ बाहां भोग बीगु नं चलन दु । थुकुन्हु ब्यापारीतय्‌सं भिंद्यः पुज्यानाः भिंलापुजा भ्वय्‌ न्यायेकी । येँया भिंद्यःयात दिल्लाथ्व षष्ठीकुन्हु बुसादँ न्यायेकीबलय्‌ विशेष पुजा याइ ।

थुम्ह भिंद्यः दोलखां वयाः ज्यापुया भेषं थकू जुजुयाथाय्‌ ज्या यानाच्वंम्ह धाइ । दोलखा भिंद्यःयाथाय्‌ वन धायेवं थन च्वंम्ह भिंद्यःयात नं पुज्यायेमाः धाइ ।

यलय्‌ ३२ म्ह भिंद्यः मध्ये प्यम्ह नांजाःपिं भिंद्यः लुँहितिइ च्वंम्ह प्याखं हुलाच्वंगु मुद्राय्‌, छाय्‌बहालय्‌ च्वंम्ह गुप्तवास च्वनाच्वंम्ह, च्यासलय्‌ च्वंम्ह वनवास च्वनाच्वंम्ह व मंगलय्‌ च्वंम्ह दुशासन स्यानाच्वंम्ह खः । थुम्ह मंगलय्‌ च्वंम्ह भिंद्यःयात दँय्‌दसं गुंलागा नवमीकुन्हु जात्रा याइ । दशमीकुन्हु यलय्‌ भिंद्यः पुजा धकाः त्वाःत्वाःपतिकं च्वंपिंसं भिंद्यः पुज्याइ । दिल्लाचःह्रे निसें गथांमुगः चःह्रे तक भिंद्यः ला धकाः व्यापारीतय्‌सं भिंलापुजा भ्वय्‌ धकाः भिंद्यः पुज्यानाः भ्वय्‌ नइ । प्यम्ह भिंद्यःया लागा कथं द्यः पुज्यानाः समय्‌बजि इनाः येँयाः नखः हनी । ख्वपय्‌ दत्तात्रय देगः न्ह्यःने तचपालय्‌ भिंद्यः देगः दु । थन होलिपुन्हिया चीर स्वायेवं भिंसिं द्यःया लजः धकाः सिँया लिंग लिसें झ्वाताप्वाः धकाः ह्याउँकापः लिक्क लिक्क ब्वयातइ । द्यइके वइपिंसं लिंग भागि यानाः संकी । पुन्हिकुन्हु उगु सिँया लिंग क्वबियाः देय्‌ चाःहिकाः क्वचुहितिइ सिलाः देगलय्‌ दुकाइ । भिंद्यःया सेवा यात धायेवं याकनं ब्याहा जुइ धाइ । लिसें बःखु खुसि सिथय्‌ च्वंम्ह भिंद्यःया सेवा यात धायेवं मस्त दइ धाइ ।

यल लाय्‌कू मंगलबजारं पूर्वपाखे च्वंगु लुँहिति पुला सौबहाः जुयाः भतिचा च्वय्‌ वनेवं लँपुया जवपाखे च्वंगु ध्वाखा खनेवं जयश्रीमिश्र संस्कारित मयूरवर्ण महाविहार भिन्छेबहालय्‌ थ्यनी । भिन्छेबहाःयात मयूरवर्ण महाविहार नापं विष्णुछेँ बहाः नं धायेगु याः । थ्व बहाःया लुखा दुने जःखः भजनफल्चा निगू दु । थ्व थासं चुलिंचू छतँजाःगु द्यःफःया च्वसं भव्यरुपं कलात्मक छत्रशैलीया स्वतँजाःगु देगः छगः दु । देगःया न्ह्यःने व लिउने स्वंगू तल्लाय्‌ त्वानाःसिँ तयातःगु दु ।

थ्व देगःया क्वय्‌यागु तल्ला ल्वहँतं दनातःगु दु धाःसा च्वय्‌या दक्व भाग अप्पायागु व पौ आँय्‌पाया दयेकातःगु दु । देगःया च्वय्‌ गजुलिइ सुवर्ण चैत्य अंकित जुयाच्वंगु दु । थ्व हे चैत्यनिसें क्वय्‌थ्यंक पताः छगू नं ब्वयेकातःगु दु । तल्लापतिं न्ह्यःनेसं चैत्य छगः छगः दु ।

भिन्छेबहाःया क्वाःपाःद्यः फलय्‌ गं निगः, त्वाःथलय्‌ जःखः ल्वहंयापिं निम्ह सिंह, लीया निपु ध्वाँय्‌ दु । थन कलात्मक द्यःलुखा दु धाःसा थ्वयां च्वय्‌ दथुइ धर्मधातु बागिश्वरी प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वर अंकित तोलं छगू नं दु । थ्वयां च्वय्‌ न्हापांगु तल्लाय्‌ तोरण नापं पञ्चझ्याः छपाः तयाः थुकिया नापं जःखः पद्मपाणी लोकेश्वर निम्ह तयातल ।

थ्वयांं नं च्वय्‌ झ्वःलाक बुद्धपिनिगु मूर्ति दु । थुगु देगलय्‌ पश्चिमाभिमुख बहाःद्यः अक्षोभ्य बुद्ध दु । थन चुकय्‌ झ्वःलाक बज्र, यज्ञशाला, प्यंगः चैत्य व धर्मधातुमण्डल दु । भिन्छेबहाः देगःया ल्यूने दिगी छगः दु । थुगु दिगिइ विहारया दशस्थविर छत्रंकुजु आजुपिं व मूलाचार्यपिं च्वनाः सर्वसंघपिनिगु निंतिं बौद्ध संस्कार कथं विधिविधान रहस्यमय क्रिया जुइगु खः । थ्व बहाः १६०० दँ पुलांगु खः धयागु धापू दुगु जूसां ने.सं. ५५९ या ताडपत्रया तमसुक जक प्रमाण दुगु खनेदु ।

लिपा थ्व देगःया पुनरुद्धार ने.सं. ७९१ य्‌ जूगु खनेदु । ४१९ म्ह दुजःत दुगु थुगु विहारय्‌ दशस्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ संघया सकल दुजःत मुनाः द्यःपाः फयेगु, नामसंगीति ब्वनेगु, नित्यपुजा यायेगु, द्यः खेचायेकेगु, द्यइके वइपिनि पुजा फयेगु, माजं, सुफः, सं यायेगु, आरती यायेगु, आचाःगुथि फयेगु, आजुअजि बुसाधं यायेगु, म्हय्‌खुसी द्यःला वनेगु आदि ज्या याना वयाच्वंगु दु । थुगु विहार प्रस्तर कला (ल्वहं ज्या)य्‌ प्रविण व निपुणपिं दुगु विहार जूगुलिं थनयापिंसं थःगु कला मार्फत् राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय सिरपाः नं प्राप्त याःगु दु ।

नेवाःतय् छेँय् छेँय् न्हिथंया ज्या, सुचुकुचु व द्यः पुज्याये धुंकाः तिनि भुतूज्या छुइ ।
भुतूज्या यायेन्ह्यः सुथय् वसिबँ पुइबलय् हे भुतू सुचुकुचु याइगु खः । भुतुलिइ भुतुलिं पिने न्ह्याइगु लाकां न्ह्यानाः दुहांवने मज्यू । भुतुलिइ जक न्ह्यायेत सुया लाकां वा नालुया लाकां वा कापःलाकां तयातःगु दइ । भुतुलिइ दुहां वनेत ल्हाः यचुपिचुक सिलाः जक दुहां वनेमाः ।
भुतुलिइ जा थुइत भुतू पिनेया बैगःया चकंगु थासय् च्वनाः जाकि, केँ, थीथी घासा (तरकारि) ल्ययेगु, सिलेगु व तायेगु ज्या याइ । जाकि, केँ, बूबः ल्ययेत हासा व चालिंचा छ्यली । थीथी घासा ल्ययेत व तायेत, भ्यगः, बाता, भु, कुइँ, चुपि, त्वाकः थें ज्वःगु भुतूज्वलं छ्यली ।
नेवाःतय् छेँय् न्हिथं वा आपाः थें नइगु नसाज्वलं धयागु जा, केँ, थीथी घासा (तरकारि), सन्हाः (अचार) व मेमेगु ल्वसा जुयाच्वनी । उकी थीथी कथंया लाया क्वाः वा ज्वलं नं जुयाच्वनी । जायात मू नसा कथं काइ ।
जा थुइगु थलयात जासि धाइ । केँ खुनीगु थलयात केँसि धाइ । फ्वसिचाय् ला दायेकेगु याइ । जा नइपिं आपाः जुइबलय् फ्वसिचाय् जा नं थू । जासि, केँसि, धवः, चतं, भु, लःथल कँय्यागु जुइ । फ्वसिचा सिजःयागु जुइ ।
नेवाःतय् न्हिथं नइगु घासा धइगु आलु, प्याज, फसि, लौका, इस्कुस, भान्ता, रामतोरिया, ककःचा, लैं, वाउँगु लाभा, वाउँगु प्याज, सिमि, वाउँगु भुति, काउलि थेंज्याःगु घासा खः । मेगु छता मूघासा वाउँचा खः । वाउँचा धायेबलय् चसू, मिचः, पलः, पाछै, तुकं, इकं, बकं, फकं, अंतलिचा, फसिच्वः, स्वःबसः थेंज्याःगु थीथी घासा खः । थुपिं घासा तायेत कुइँ छ्यली । कुइँ
छ्यले मछिंथाय् जक चुपि, चुपिचा छ्यलीगु खः । ला तायेमाःसां कुइँ हे छ्यलीगु खः । ला त्याये माःसा वा छाःगु ला तायेमाःसा जक त्वाकलय् तयाः ला त्यायेगु वा पालेगु याइगु खः । थुपिं घासा कराइ, कसःरि वा द्वालय् तयाः दयेकी । थलय् दयेकातःगु घासा लिकायेत वा थिना कायेत धवतं तुयाः बाताचाय् थिनाकाइ । अले नइपिंत ब्व तयाः इनाः नके क्वचायेकाः तिनि मूथलबल ल्ह्वनाः थलबल सिलाः थासय् तयेगु याइ ।

भोटेबहाःयात ओमबहाःया कचा बहाःकथं कयातःगु दु । थौंकन्हय्‌या चीधंगु तिंख्यः लिक्कसं लाःगु भद्रगोल जेलया थ्याक्क ल्यूने थ्व बहाःदु । थ्व बहाःया नांमं हे थन लागायात भोटेबहाः धाइगु खः । जंगबहादुर प्रधानमन्त्री जुयाच्वंगु इलय्‌ थ्व विहार दयेकूगु धाइ । जंगबहादुर बेलायत भ्रमणया इलय्‌ वया उत्तराधिकारीकथं नेपालय्‌ वया किजा बमबहादुरं राज्य संचालन यानाच्वंगु खः । भोटे बहाःया क्वाःपाःद्यः न्हापा गणबहालय्‌ तया तःगु खः । इकुबहाःया कचा बहाःकथं अनया बज्राचार्यपिंसं पुजा याना वयाच्वंगु खः । राणातय्‌सं बज्राचार्यपिंत द्यः चीकेत धाःबलय्‌ माने मजुसेंलि सँय्‌ तान्त्रिक हयाः गणबहाःया क्वाःपाःद्यःयात लिना थौंकन्हय्‌या बहाः दुगु थासय्‌ विहार दयेकाः द्यः पलिस्था यानाबिल । सँदेया तान्त्रिकं पलिस्था याना बिउगु बहाःजुयाः भोटेबहाः नामाकरण जुल ।

भोटेबहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःछेँ नितँ जाःया दु । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया न्ह्यःने निम्ह ल्वहंया सिंह, जवंखवं याकःझ्याः दु । दथुइ लाक अशोक चैत्य,वयां न्ह्यःने मेगु चिभाः छगः न पलिस्था यानातःगु दु । तोरनय्‌ स्वपाः ख्वाःपाः व च्याका ल्हाः दुम्ह द्यःतयातःगु दु । जवगु ल्हातं तरवार,वाण, किसियात क्वायेगु अंकुश व वज्र,देपा ल्हातं सफू,धनुष,खिपः,गं ज्वनातःगु दु । सिजःपौ तयाःदयेकातःगु क्वाःपाछेँया नितँ जालय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः,च्वय्‌ गजू छुनातःगु दु । क्वाःपाःछेँया देपाय्‌ छत्रपाल तयातलसा अशोक चैत्य न्ह्यःने यज्ञमण्डप नं तयातःगु खनेदु ।

यँया झोछेँ त्वाःया माथेमा चुकं भचा च्वसं जवपाखेया चुकं नं दुने चुक (मेपिनिगु छेँ तलं वनेबलय्‌)या ल्यूने क्यब थें अव्यवस्थित थाय्‌ दु । थ्व थाय्‌यात भोंबहाः धाइ । चलनचल्ती भासं भ्वँत विहार नं धयावल । थ्व बहाः बिकमाःबहाःया खः वा गुभाःबहाःया खः धयागु विवाद दु । अय्‌सां आःतक थन नित्यपुजा बिकमाःबहाःयापिंसं याना वयाच्वंगु दु ।

थ्व बहाःया क्वाःपाःद्य मेथाय्‌ थें मखसे रत्नापुर विहारय्‌ थें चा, अप्पां देगः थें दयेकाः उकिया द्यःने तुयूगु चिभाः आकारं दयेकातल । उकिया दुने उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातल । वयां न्ह्यःने स्वंगः चिभाः झ्वलिं व मण्दःपाः छपाः नं पलिस्था यानातःगु खनेदु । थ्व बहाः ने.सं. ७६० पाखे दयेकूगु धापू दु । क्वाःपाःद्यःया लिक्क तयातःगु शिलापत्र ने.सं. ७७५ या प्रताप मल्लया ईया खनेदुसा ने.सं. ६२५या आर्य वसुन्धरा धारणीया थ्यासफुलिइ काष्ठमण्डपया यतालच्छे त्वाःया भ्वंत विहारया शाक्यभिक्षु अमृतपालया मय्‌जु हेरामाया व वया प्यम्ह काय्‌िपं धकाः न्ह्यथनातःगुलिं भोंबहाः न्हापांनिसें बिकमाःबहाःलिसे सतीगु खनेदु । छाय्‌धाःसा पाःलाःत अप्वः यानाः बिकमाःबहाःया सर्वसंघ दुजःत खनेदु ।

अष्टविनायक
जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ दँय्‌ च्याम्ह गणेद्यः, च्यागू पुखू, च्यागू बहाः, च्यागू ध्वाखा, च्यागू फल्चां चाःहुइकाः भ्वँत देय्‌ (बनेपा) दयेकूगु धयागु जनश्रुती दु । नेवाः समाजय्‌ ज्ञान, बुद्धि, सिद्धि, विद्या, कीर्ति, सीप, धन सम्पति व यानागु ज्याय्‌ छुंकथंया पंगः मवयेक सुथांलाक्क क्वचायेमा धकाः दकले न्हापां गणेद्यः पुज्यायेगु, गणेद्यःया देगः पलिस्था यायेगु व जात्रा यायेगु चलन दु ।
नेवाः समाजय्‌ दक्षिण स्वःगु मभिं धाइ, दक्षिण स्वयाः भिंगु ज्या याइमखु । भ्वँत देय्‌ दक्षिण दिशा स्वयाच्वंगुलिं मभिं मजुइमा धकाः च्यागू दिशाय्‌ च्याम्ह दिक्पाल कथं च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यात धयागु जनविश्वास दु । भ्वँतय्‌ च्यागू दिशाया संरक्षककथं थीथी च्यागू थासय्‌ थाय्‌या नामं हे नां तयाः च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।
भोलाखाया गंछिं दुम्ह भोलाखा गणेद्यः हे भ्वँतया दकलय्‌ पुलांम्ह गणेद्यः धकाः धाइ । थ्व भोलाखा गणेद्यः अष्टविनायकय्‌ धाःसा दुथ्याःगु मदु । भ्वँतया अष्टविनायककथं च्यागू दिशाय्‌ तयातःपिं च्याम्ह गणेद्यः थुकथं दु – तलापुखू गणेद्यः, वाकः गणेद्यः, थाच्छु गणेद्यः, काँथु गणेद्यः, बकु गणेद्यः, क्वबाहाः गणेद्यः, तुकंप्वः गणेद्यः, व क्वःला गणेद्यः तयातःगु दु ।

तलापुखु गणेद्यः
भ्वँतया तलापुखू सिथय्‌ भ्वँतया पश्चिम ध्वाखाय्‌ तलापुखू गणेद्यः दु । भ्वँतया पुलांगु लाय्‌कू नापसं दुगुलिं तलेजु पुखूपाखें नां हिलावनाः तलापुखू धकाः नां च्वंवंगु जुइ धकाः नं धाइ । न्हापा नेपालं भ्वँतय्‌ बनेज्या यायेत वनीगु लँपुइ दुम्ह थ्व तलापुखू गणेद्यः बनेज्या यायेत वनीपिं सार्थवाह (बनेज्यामि)तय्‌ लँय्‌ पंगः चीकाबीम्ह द्यःकथं हनातःगु दु । ख्वपया नवदुर्गा गणप्याखं भ्वँतय्‌ वइबलय्‌ द्यःगणया दकले न्हापां थन हे दी । थन गथुतय्‌सं मोहनि सिन्हः तिके धुंकाः द्यःगणं वसः व ख्वाःपाः पुनाः द्यःल्हानाः गंछिं प्याखं हुलाः जक भ्वँत देसय्‌ दुहांवनी ।

प्वाकः गणेद्यः
भ्वँतया ज्यासःननिइ प्वाकः गणेद्यः दु । प्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यः जुयाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु धकाः नं धाइ । भ्वँतय्‌ अय्‌लाः, थ्वँ दयेके धुंकाः थन प्वाकः गणेद्यःयाथाय्‌ छाःवनीगु चलन दु । अय्‌लाः थ्वँ बांलाकाबीम्ह जुयाः प्वक गणेद्यः धाइगु व लिपा खँग्वः हिलाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु जुइमाः । ज्यासःननिइ हे दुम्ह मेम्ह गणेद्यःयात ज्या व सिप स्यनाबीम्ह विश्कर्माकथं हनातःगु दु । प्रजापति जातिया मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ गणेद्यःयात सिप स्यनीम्ह विश्वकर्मा द्यःकथं पलिस्था याःगु विश्वास यानातःगु दु ।

थाच्छु गणेद्यः
भ्वँतय्‌ उत्तरी लागाया थःनेया जंगल थाःगुँ व दक्षिण लागाया क्वःनेया क्वःगुँ धकाः धाइ । भ्वँतया थःनेया गुँइ च्वंम्ह गणेद्यःयात थाच्छु गणेद्यः धकाः धाइ । बादे जातियापिं मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय्‌ ख्यलय्‌ हे थाच्छु गणेद्यः दु । ख्यःया लिकसं पुखू व पुलांगु ल्वहंया ध्वाखाया अवशेष खनेदु ।

काँथु गणेद्यः
भ्वँतया उत्तरपश्चिम लागाय्‌ काँथु गणेद्यःया देगः दु । थुगु लागाया भतिचा च्वय्‌ प्राचीन लिच्छवीकालया क्वाथ व महामन्त्री जयसिंहराम वद्र्धनया लाय्‌कू दु धाइ । क्वाथः लिक्कया गणेद्यः जुयाः क्वाथ गणेद्यः व लिपा अपभ्रंश जुया काँथु गणेद्यः जुल जुइ । थन राजकाज व प्रशासनिक ज्याय्‌ स्वापू दुपिं श्रेष्ठ खलकया कोख श्रेष्ठ, राजवंशी व कायस्थ जातियापिं मनूत अप्वः च्वनाच्वंगु दु । थ्व गणेद्यःयात पुज्यातकि कथु स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दुगुलिं काँथु गणेद्यः धाइगु धकाः नं धाइ ।

वकु गणेद्यः
भ्वँतया वता (पूर्व) ध्वाखाय्‌ वकुत्वालय्‌ दुम्ह गणेद्यःयात वकु गणेद्यः धाइ । वकुत्वालय्‌ द्यःद पुखू व वकुपुखू लिसें थीथी द्यः व देगः नं दु । भ्वँतया व्यापारिक थाय्‌ जुयाच्वंगु वकुत्वालय्‌ च्वंम्ह जवय्‌ बुद्धि व खवय्‌ सिद्धि दुम्ह वकु गणेद्यःयात व्यापार बांलाकाबीम्ह द्यःकथं नं हनाच्वंगु दु ।

क्वबहाः गणेद्यः
भ्वँतया आग्नेयकोणय्‌ साय्‌मित अप्वः च्वनीगु क्वबहालय्‌ क्वबहाः गणेद्यःया देगः दु । क्वबहाः गणेद्यःयात कृषि व बाली बांलाकाबीम्ह द्यःकथं पुज्यानाच्वंगु दु । दँय्‌दँसं तछलागा चतुर्दशीलिपाया आइतबाः याइगु सरकारीस्तरय्‌ याइगु देश पुजाय्‌ च्याम्ह गणेद्यःयात नं पुज्यायेगु चलन दु । वा मवयाः वा पी मफयाच्वंगु इलय्‌ देशपूजा याःगु दिनय्‌ तसकं वा वइगु जनविश्वास दु । क्वबहाः गणेद्यः सतिक बौद्ध चीभाः, तुं व सतः दु ।

तुकंप्वः गणेद्यः
भ्वँतया दक्षिण दिशाय्‌ इनाबहालय्‌ तुकंप्वः गणेद्यः दु । जुजु आनन्ददेवया इलय्‌ चौकोटं ल्वहं हयाः तुकंप्वः गणेद्यः दयेकल धकाः धाइ । चौकोटया मनूतय्‌सं ल्वहंया च्वका ध्यनाः यंकूगुलिं उगु थाय्‌यात चोखा धायेगु यात । ल्यं दुगु क्वय्‌या ब्वं जक गणेद्यः दयेकूगुलि तुकंप्वः गणेद्यः धाल । तुकंप्वः गणेद्यःयात पुज्यातकि विदेशय्‌ वंपिं थःथितिपिनिगु खबर वइगु व तंगु सामान लुइगु विश्वास दु । दँय्‌दँसं मोहनिया चालंकुन्हु क्वःनेसाःया साय्‌मितय्‌सं तुकंप्वः गणेद्यःया मूर्ति खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

क्वःला गणेद्यः
भ्वँतया नैऋत्य कोणय्‌ लायकूया क्वय्‌पाखे क्वःला गणेद्यः दु । लायकूया क्वय्‌ लागाया गणेद्यः जुयाः क्वःला गणेद्यः धाःगु खः । थ्व क्वःला गणेद्यः प्याखं हुलाच्वंगु मुद्राय्‌ दु । गुंलागा चौथिकुन्हु क्वःला गणेद्यःया पुजा यायेधुंकाः जक भ्वँतया थीथी द्यः पुज्यायेगु देशपूजा न्ह्याइ । क्वःला गणेद्यःयाथाय्‌ पुलांगु ध्वाखाया अवशेष त्वाथःकथं छ्यलातःगु दु । देगःया सतिक पुखू दु ।

भ्वँतया चण्डेश्वरी देगः
भ्वँतया उत्तरपूर्व दिशाय्‌ चण्डेश्वरी देगः दु । लुँ सियातःगु सिजःपौ तयातःगु स्वतँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ उत्तरपाखे मूलुखा दु । देगःया न्हापांगु तँया पौया क्वसं प्यखेरं खुगः खुगः व नितँजाः व स्वतँजालय्‌ प्यंगः प्यंगः भैरव, दुर्गा, काली सहित द्यःया कलात्मक त्वानाःसिँ व कुनय्‌ कलात्मक कुंसलया आकृति कियातःगु त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगःया स्वतँजालय्‌ हे प्यखेरं स्वपाः स्वपाः कलात्मक झ्याः दु । देगःया स्वतँजालय्‌ प्यंगू कुनय्‌ लुँ सियातःगु प्यंगः पूर्णकलश, छचाःखेरं फय्‌गं खानातःगु व देगःया च्वकाय्‌ लुँ सियातःगु गजू दु । देगःया मूलुखाया च्वसं छेपु सहितया चण्डेश्वरीया आकृति दुगु त्वलं दु ।
मूलुखाया जवंखवं सिँयागु मकर सहितया गंगाजमुना मूर्ति कियातःगु दु । देगःया न्हापांगु लुखां दुहाँ वनेवं खवय्‌ सिँयाम्ह सरस्वती व जवय्‌ कुमारीकथं पुज्याइम्ह ल्वहंग्वारा दु । चण्डेश्वरीइ बलि पुजायाइबलय्‌ थ्व हे ल्वहँतय्‌ बलि बी । निगूगु लुखा दुने त्वलं सहितया खतय्‌ चण्डेश्वरी द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । खवपाखे सितलामाजु व जवय्‌ अप्पां सियातःपिं थीथी द्यःत दु ।
देगःया पश्चिमपाखेया बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताल न्हुयाच्वंम्ह यक्व नागनागिनीं भुनातःम्ह वँचुगु वर्णया भैरवया तपाःगु किपा च्वयातःगु दु । थ्व भैरवयात मिनाग भैरव, मसान भैरव, काल भैरव कथं पुज्यानाच्वंगु दु । देगःया न्ह्यःने निगः ल्वहंया थामय्‌ सिंहया मूर्ति व छगः ल्वहं थामय्‌ म्हय्‌खाया मूर्ति तयातःगु दु । चण्डेश्वरी देगःया न्ह्यःने अप्पां दनातःगु शिखर शैलीया चण्डेश्वर महाद्यःया देगः व गणेद्यःया देगः दु ।
चण्डेश्वरी उत्पत्तिया बारे छगू किंवदन्ती नं दु । चण्डासुर धयाम्ह दैत्यं महाद्यःया तपस्या यानाः थःतं सुं नं मिजंपिन्सं स्याये मफयेमा धयागु वरदान कयाः स्वंगू हे लोक त्याकाः सकसितं दुख बियाच्वन । छन्हु चसिँया गुँइ चण्डासुर दैत्यं चसिँया सिमा पाःगु इलय्‌ सिमां कुमारी माजु प्रकट जुयाः चण्डेश्वरी भगवतीया रूप कयाः दैत्ययात स्यानाबिल । कुमारी माजु प्रकट जूगु सिमा दुथाय्‌ हे चण्डेश्वरी देगः पलिस्था यात धकाः धाइ ।
चण्डेश्वरी देगः गुबलय्‌ दयेकल धयागु छुंकथंया अभिलेख लुयावःगु मदु । जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ य्‌ भ्वँत देय्‌ दयेकूबलय्‌ चण्डेश्वरी देगः दयेकल धैगु धारणा नं दु । गुलिस्यां ने.सं. ४४४ दँय्‌ सिम्रौनगढं नेपाः वःम्ह हरिसिंहदेवया मन्त्री चन्द्रशेखरं चण्डेश्वरी देगः दयेकेबिल धाइ । देवमाला वंशावलीइ चण्डेश्वरीया प्रकट सत्ययुगया प्रथम पादय्‌ जुल धकाः न्ह्यथनातःगुलिं चण्डेश्वरी देगः यक्व न्हापा हे पलिस्था याःगु जुइ धाइपिं नं दु ।
चण्डेश्वरी देगः जीर्णोद्धार याःबलय्‌ लुयावःगु सिजःपतिइ न्ह्यथनातःकथं शिवसिंहदेवया इलय्‌ वि.सं. १६६४ मार्गशीर्ष शुदी ३ या दिनय्‌ नारायणसिंह सहितया मनूतय्‌सं वहःया हार छाःगु न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७६७ बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु जगत्सिंहं चण्डेश्वरी जात्रा यायेगु खः भिंकेत व नैमित्तिक पुजा यायेत न्यय्‌तका छाःगु अभिलेख लुयावःगुलि थ्व चण्डेश्वरी देगः न्हापा हे दयेकेधुंकूगु सी दु । भद्रकाली गुठी तहसिल ज्याकुथिया लगतकथं वि.सं. १८६६ आषाढय्‌ चण्डेश्वरी देगः जग थ्यंक हे दुनावंगुलिं पूवंक हे ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।

अंगःया भैरव
चण्डेश्वरी देगःया पश्चिमपाखे अंगलय्‌ बज्र पानाः वँचुगु वर्णया भैरवया तःपाःगु किपा च्वयातःगु दु । १५ फिट हाकः व १४ फिट ब्या बज्र पानातःगु अंगलय्‌ बेताः गयाच्वंम्ह भैरवया किपा च्वयातःगु दु । च्यापा ल्हाः दुम्ह भैरवया जवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, दबदबचा, कर्तृ व पात्र ज्वनातःगु दुसा खवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, खट्वाङ्ग, नरमुण्ड ज्वनातःगु व प्यकागु ल्हाः भावमुद्राय्‌ दु । छ्यंया च्वय्‌ दक्षिणं उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह छ्यं व न्हिप्यनय्‌ मिब्वाला च्यानाच्वंगु वाउँम्ह नाग दु, थ्व नागयात मिनाग धाइ ।
वँचुगु वर्णया थ्व भैरवयात चण्डेश्वरीभैरव, मिनागभैरव, मसानभैरव, कालभैरव कथं नं पुज्याइ । थ्व भैरवयात दँय्‌दँसं ख्वपया निम्ह पुंतय्‌सं विधिपूर्वक लंपुं छाइ । लंपुं छाइपिं पुंत थःपिनिगु ज्या क्वचायेकाः गुन्हु दुकुन्हु थःगु छेँय्‌ लिहांवनी ।

नयेगुुयात नसा धाइ । नसा मनसे सुुं नं प्राणी म्वाये फइमखुु । नसा म्वायेत नइगुु खः नसा नयेत म्वाइगुु मखुु । नसाया रुपय्‌ अन्न, कण्डमूूल, जडिबुुटी, बूूबः, मरि, वाउँचा, ला, सिसाफल, मसला आदि नयावयाच्वंगुु दुु । नयेगुु झ्वलय्‌ सुुथंनिसें बहनीतक थीथी कथं नयेगुु याइ । सुुथय्‌ नयेगुुयात कौला वयां लिपा नइगुुयात ज्यःनां न्हिनय्‌ नयेगुुयात बजि व बहनी नयेगुुयात बेलि धाइ । चा च्वनाः ज्या याइबलय्‌ चासि नकी ।
नसा नयेगुु झ्वलय्‌ नेवाःतय्‌ भ्वय्‌ यानाः नं नसा नयेगुु याः । अथे नइगुु भ्वजय्‌ थीथी कथंया गुुथि भ्वय्‌या लिसें लसता भ्वय्‌कथं पस्ताःभ्वय्‌या रुपय्‌ ब्याहा भ्वय्‌, बियाछ्वया भ्वय्‌, बाः¥हाःभ्वय्‌, तीर्थभ्वय्‌ आदि याइ । सत्वपुुजा, पताःछापुुजा, सिवाभ्वय्‌ थें ज्याःगुु पुुजाविधि यानाः नं भ्वय्‌ याः ।
रीतिथिति हने कथं त्वाःभ्वय्‌, दिगुपुुजा भ्वय्‌, झिनुुभ्वय्‌ (ग्वस्तिभ्वय्‌्) यानाः नं भ्वय्‌ नइ । पितृयात मुुक्ति यायेकथं थीथी पुण्य दिनय्‌ श्राध्द व पाहां ब्वनाः नं भ्वय्‌ याइ । भुुतूूखां छम्ह थ्याकाः देय्‌भ्वय्‌ व बुुँया फाँतया जःपिं जानाः बलपुुजा भ्वय्‌ नयेगुु नं नेवाःतय्‌ चलन दु । भ्वजय्‌ लैकाः जुुयाः ज्या याइपिन्त इलय्‌ब्यलय्‌
तुुच्चा याकाः लैकाः भाग व च्याकूू नं नकेमाःगुु
चलन दुु । गुुथि भ्वजय्‌ ला तानाच्वंपिन्त हुुल्ला नकेगुु याइ । भ्वय्‌ नइबलय्‌ प्यसरा तक तयाः नकेगुु याइ । सरापतिं थ्व थ्व तयेमाः धयागुु नियम दुु । दकलय्‌ लिपाया सराय्‌ धौ व सिसाबुसा तयाः क्वचायेकी । थथे दयेकातःगुु नियमयात विज्ञपिंसं विज्ञानय्‌ आधारित जूू धकाः धायेगुु याः ।नेवाःतय्‌ भ्वजय्‌ घासाता नं ब्वयेमाःगुु रिति दुु । थथे ब्वइगुु घासाताय्‌ प्यताघासा, खुुताघासा, च्याताघासा, झिंनिताघासा, झिंच्याताघासा, नीप्यताघासा, व
चय्‌प्यताघासाता तइगुु चलन दुु । घासाता ब्वइबलय्‌् छुु घासा गन ब्वयेमाः धयागुु नं नियम दुु । घासाता ब्वइगुु थाय्‌ कथं भचा भचा पानाच्वं ।
नेवाःतय्‌ नसा नइबलय्‌ बखत व अवस्थायात ध्यानय्‌ तयाः नखःचखः हनाः नसा नयेगुु यानातःगुु दुु । बखत अनुुसार नसा नयेबलय्‌ म्हयात निं जुुइकथंया बिचाः यानातःगुु दु । सिसाफुसा, चाकुुहि, यःमरि, घ्यःचाकुु, लाभाघासा, पालाःभी, साखःति, खाइक्वाति, वः, बूूबःक्वाति, गंक्वाति, समय्‌बजि व भ्वय्‌ आदि नसा बखत व अवस्था कथं नयेगुु यानातःगुु दुु ।

क्वथाभ्वय्‌
मिसापाखेया सतीपिं मिसा थःथितिपिं मिजंया
छेँय्‌ वनाः क्वथाय्‌ च्वनाः नइगुु भ्वय्‌ । क्वथाभ्वय्‌ नकीबलय्‌ प्यकः तक थीथीकथंया पुुकाला व धौ तयाः नकेगुु याइ ।

गुुथिभ्वय्‌
छगूू हे समुुदायया मनूूत मुुनाः नइगुु भ्वय्‌ । छसीनिसें पाः फयाः भ्वय्‌ न्यायेकी । आयस्ता दःसा आयस्तां न्यायेकी । आयस्ता मदुुसा म्हतिं म्हतिं ल्हापं ल्हानाः न्यायेकी ।

द्यःब्व
द्यःया नामं दकलय्‌ च्वय्‌ तइगुु ब्व । ब्वय्‌ तइगु परिकार सकतां तइ । सरा तइबलय्‌ दकलय्‌ न्हापा तइ । सरदरकथं यक्व धाःसा तइ मखुु । भ्वय्‌ क्वचायेकाः प्रसादकथं इनाः नइ ।

पाःब्व
लिपाया पतकय्‌ पाः फइम्हेसित बीगुु ब्व । झ्वलय्‌ मतसे अलग्ग तइ । सरदरया ब्वसिकं भचा बांलाक तइ । पाःब्व बीबलय्‌ लाय्‌ नं बीगुु याइ । थुुकियात कबुुल यायेगुु कथं काइ ।

लाय्‌ लःल्हाये
सगं बीबलय्‌ व गुुथि भ्वय्‌बलय्‌ मान्यजनपिन्त सम्मान यायेकथं ख्वलाय्‌ थ्वँ बाय्‌ अय्‌लाः तयाः निपा ल्हातिं ज्वज्वलपा यानाः बीगुु छगू रिति ।

जाभूू
भ्वय्‌या रुपय्‌ नयेगुु जा । छन्हुुं अप्वः बजि भ्वय्‌ नयेमाःगुु गुथि भ्वजय्‌ सुुथय्‌ छकः जाभूू नयेगुु याइ । जाभूू धकाः भ्वय्‌या रुपय्‌ नं सःताः नकू । जा नयेबलय्‌ नइगुु ल्वसाया लिसें ला व पञ्चक्वाः नं तयाबीगुु याइ ।

झिन्हुुभ्वय्‌
फुुकी व झिन्हुुखलःपिंसं न्हूम्ह भौमचायाके ग्वय्‌ कयाः नइगुु भ्वय्‌ । न्हूूम्ह भौमचायात परिवारया दुुजः कथं नालेत नइगुु भ्वय्‌ । फुुकी व झिन्हुुखलःया परिवारया हामापिं छम्ह छम्ह झ्वःलाक च्वनी । भौमचां छसीनिसें ग्वय्‌ बियाः भागि याइ । कायमचां पाहांमरि छता छता बी । थुुकियात ग्वस्ति भ्वय्‌ व ग्वय्‌काः भ्वय्‌ नं धाः । थ्व भ्वय्‌ मनकलकि भौमचायात परिवारया दुुजः कथं नाली मखुगुु चलन दुु ।

तीर्थभ्वय्‌
तातापाक लां लां बिकाः तीर्थ वनाः वइबलय्‌ नकीगुु भ्वय्‌ । तीर्थभ्वय्‌ बलय्‌ ला व अय्‌लाः थ्वँ तइमखुु । मरि भ्वय्‌ नकेगुु याइ ।

त्वाःभ्वय्‌
त्वाः खलःपिं दक्वं चाःलानाः नइगुु भ्वय्‌ । नासःपुुजा भ्वय्‌ । मूू गुुरु दकले च्वय्‌ च्वनी । बाहां स्यानाः न्ययेकीबलय्‌ मूूसी नं मूूगुुरुं हे नइ ।

दमरा भ्वय्‌
दमराः भ्वय्‌ किपू, पांगा, नगां नापं यें दक्षिण पश्चिम लागाया विशेष यानाः ज्वापुतसें याइगु विशेष प्रकारया भ्वय्‌ खः । इहिपाः जुइ धुंकाः न्हापांम्ह मचा दुगु लसताय्‌ याइगु भ्वय्‌ खः । काय बूसां म्ह्याय्‌ बूसां नं दमरा भ्वय्‌ वनेगु याइ । मिसाया थःछेँय्‌ नं मिसाया इहिपा जूगु छेँय्‌ वनाः नकःवनेगु भ्वय्‌ खः । थःछेँय्‌ नं भ्वय्‌ याःवनीगु थ्व हे छगू जक भ्वय्‌ खः । मिसाया थःछेँ व मिसाया भाःतया छेँया दथुइ सहलह ब्याकाः निम्हेस्यां नं मंकाः कथं याइगु भ्वय्‌या रुपय्‌ नं यानाहःगु दु । थुकियात निगू हे परिवारया मंकाः भ्वय्‌ कथं नं यानाहःगु दु । थःपिनिगु आर्थिक अवस्था कथं तसकं यायेगु ला कि चीसकं यायेगु धइगु नं सहलह ब्याकाः याइ । म्होतिं नं भ्वय्‌ ज्वरेयानाः दाला छगः जूसां वनेगु याइ । मचा बूगु लत्याया दुने याइगु थुगु भ्वजय्‌ मचा बूम्ह मांम्हेसित थकालि याना भ्वय्‌ नकेगु याइ । मचाया मांयात ख्यें सगं बिइगु नं थःछेँपाखें नापं थःलाःपिन्सं ज्वनावनी । मचा, मचाया मां, मचाया अबु, अजि, ससःमांपिन्त तकं वसः ज्वनावनेगु याइ । भ्वय्‌ नकाः इहिपा जूगु मखुसा अर्थात पय्‌नः वंगु जूसा दमरा भ्वय्‌ वनीगु इलय्‌ हे थःछेँ नापं भ्वय्‌ वंपिन्सं इहिपा याना भ्वय्‌ याइगु इलय्‌ थें हे सकलसिनं क्वसः तकं ज्वनावनेगु याइ । दमरा भ्वय्‌ यानाः निन्हु स्वन्हु लिपा हे मचाबूम्हेसित थःछेँय्‌ लही हइगु खः ।

देय्‌भ्वय्‌
भुुतूखां छम्ह छम्ह थ्याकाः नकीगुु भ्वय्‌ । राज्य स्तरं नकीबलय्‌ दक्वं समुदाययापिन्त नकी । समुुदाय स्तरं नकीबलय्‌ थः थः समुुदाययापिं जक थ्याकाः नकी ।

निकःख्यः
भमचा काःवने न्ह्यः माजुु जुुइम्ह वनाः भमचायात वसः व समाः ज्वलं देछाः वनीगुु । थुुबलय्‌ निकःग्वारा तयाः भ्वतं भुुनायंकूूगुु मरिकसि भमचां ह्वखंकाः निकःग्वारा लिकायेकेबी ।

पताःछापुुजा
द्यःपिन्थाय्‌ पताः छानाः याइगुु पुुजा । ली सिजः आदि धातुुयागुु व कापःयागुु पताः दयेकाः छायेगुु याइ । धातुुयागु छाइबलय्‌ यक्व ताहाकः याइमखुु । कापःयागु धाःसा झिंनिकुु, स्वीनिकुु, सछि व च्याकुु व स्वसः व खुुइकुु तक नं याइ । पताःछा पुुजायात पताः थायेत व थाज्या यनेत द्यांलानाः याइ । स्वयम्भूइ छाइगुु पताः ताःहाकः यायेगुु चलन दुु । पताःछा यानाः थःथिति इष्टमित्र पासाभाइपिन्त भ्वय्‌ नकेगुु याइ ।

बलपुुजाभ्वय्‌
फाँतया पासा भाइपिं मुुनाः नइगुु भ्वय्‌ । फाँतया नापसं लाःम्ह द्यः बाय्‌ थःपिनि स्तदेव कथं हनातयाम्ह द्यःयात पुुजा याइ । भ्वय्‌ नयेत म्हतिं म्हतिं ध्यवा ल्हाइ । थुुबलय्‌ भ्वय्‌ जक नइगुु मखुु फाँतया गतिविधि बारे सहलह नं याइ । बालि पीगुुलिइ एकरुपता हयेत सहमति दयेकी । बस्तुं दुुख बियाच्वंगुु दःसा निराकरण यायेगुु लँपुु माली । अग्रजपिनिगुु सल्लाह कथं ज्या यानायंकेगुु याइ ।

सिवाभ्वय्‌
द्यःपिन्थाय्‌ देके वनाः न्यायेकीगुु भ्वय्‌ । सिवा खलःपिं दक्वं जानाः थःपिंके दुुदुुगुु बाजं थानाः वनेगुु याइ । सुु द्यःयाथाय्‌ वनेगुु खः उम्ह द्यःया तिथिया दिं लाकाः न्यायेकी । थुुकथं न्यायेकीगुु भ्वजय्‌ पुुन्हि सिवां स्वयम्भूइ वनी । अथे हे चः¥हेसिवां थःपिनि हनातयाम्ह पीठय्‌ वनेगुु याइ । चौथि सिवां गणेद्यःयाथाय्‌ वनीसा अष्टमी सिवां जनबहाःद्यः मानय्‌ याइ । संल्हूसिवां बुुंगद्यःयाथाय्‌ वनेगुु याइ ।

कौला
सुुथय्‌ नइगुु नसा । न्हापा न्हापा बजि ल्वसा तयाः अय्‌लाः कौला याइ । आः बजिया पलेसा च्या, दुुरुनाप पाउरोति, ग्वारामरि आदि नयाः कौला यायेगुु चलन दुु ।

खुुताघासा
खुुगू कथंया घासा । खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः व वाउँचायात खुुता घासायात मुुलरुपया घासाता कथं कायेगुु याः । खुुता घासाता ब्वयेगुुयात जुुवांब्व धाइ । घासाता ब्वइबलय्‌ जवपाखे खय्‌पि व चय्‌पि तइ । खवपाखे मुुस्या व पालुु तयाः न्ह्यःने वः व वाउँचा तइ । पस्ताःभ्वजय्‌ थुुकथंया घासाता तयाः भ्वय्‌ नकेगुु याइ । भ्वजय्‌ ज्याय्‌ च्वंवःपिंसं ल्याः कथं माक्व न्हापा हे जुुवांब्व तयाः ताःलाकाः सुुरक्षित यानातइ ।

चय्‌प्यताघासा
दक्व कथंया घासाता । थुुकी थ्व थ्व घासाता धायेगुुया सिकं नां काये फक्व ज्वलंयात कःघानाः चय्‌प्यता घासा धाइ । थुुकियात चौरासी व्यञ्जन नं धाः ।

चासि 
चान्हय्‌ नइगुु नसा । बजि ल्हुुइगुु व वा सुुइगुु ज्या जुइबलय्‌ चान्हय्‌ नं यायेगु याइ । थुुबलय्‌ ल्वसा तयाः बजिया लिसें अय्‌लाः थ्वँ नं त्वंकेगुु याइ ।

च्याकूू
ततःधंगुु भ्वजय्‌ भरी जूूपिन्त नकीगुु ला । दायेकाः बुुकातःगुु थक्व, म्ये, न्हाय्‌पंप्वः व स्यँेला । ति स्वयंकाः तानाः न्ह्यपुु व मसला चि तयाः मी चिकं ह्वानाः वालातइ । न्हापांगुु पाखया निसरा तये क्वचालकि च्याकूू बीगुु याइ । च्याकूूया लिसे थ्वँ अय्‌लाः नं त्वंकी । भ्वजय्‌ भरी जुुयाः ज्या याःपिंया लिसें लिपाया पाखय्‌ लाःपिन्त नं नकी । च्याकूू बीम्ह भचा छालय्‌ ग्यःम्ह जुुइ । न्यंमन्यं स्वयाः बांलाक बिचाः यानाः बी ।

च्याताघासा
च्यागूू कथंया घासा । च्याता घासा कथं खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति व पःमाय्‌यात कयातःगुु दुु । दिगुपुुजां सीकाःभूूयात तयेगुु याइ ।

ज्यःनां
सुुथय्‌ कौला सिधयेकाः नयेगुु नसा । जा नयेगुु यात ज्यःनां धाइ । जायात ल्वसाकथं केँ, तरकारि, अचार तयाः नइ । जाया पलेसा मेगुु नसा नःसां ज्यःनां हे धाइ ।

झिंच्याताघासा
झिंच्याता कथंया घासा । थुुगुु घासाता दुुने खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः वाउँचा, भुुति, पःमाय्‌, मुुस्याबिलि, कःसूूबिलि, चिम्हुुकं, गुुनूूचा, कम्घासा, सिँम्हुुकं, अम्बः, बय्‌लि, हलः व बलः दुुथ्याः ।

झिंनिताघासा
झिंनिगूू कथंया घासा । थुुगुु घासाता कथं खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति, पःमाय्‌, मुुस्याबिलि, कःसूूबिलि, चिम्हुुकं व कम्घासा दुुथ्याकातःगु दुु ।

नीप्यताघासा
नीप्यताघासा कथं खय्‌पि, चय्‌पि, मुुस्या, पालुु, वः, वाउँचा, भुुति, पःमाय्‌, लाग्वः, लापी, हिंला, पंला, न्या, ख्येँ, ग्वः, गुुलि, चिम्हुुकं, सिँम्हुुकं, गुुनूूचा, कम्घासा, नलुु, स्येँ, सकि व आमलि तइ ।

तुुच्चा
भती भतीचा जक नकीगुु नसा । चिचीधंगुु भ्वजय्‌ भरी जुुयाः नकीपिन्त झासुु लनेकथं थ्वँ अय्‌लाः व उकियात ल्वसाकथं ला वा मेगुु छुुं नं तयाः नकी ।

प्यताघासा
प्यंगूू कथंया घासा । थ्व घासातायात साधारण कथंया घासाता कथं कायेगुु याइ । प्यता घासा कथं मुुस्या, पालुु, वः व वाउँचा कयातःगुु दुु । समय्‌ नइबलय्‌ प्यता घासा तयाः नइ ।

लैकाः
गुुथि भ्वजय्‌ भ्वय्‌ तयाः नकीपिं । खलःपिनि दथुुइ सहमति यानाः पाः दयेकातइ । लैकाः पाः लाःपिं न्हापाया झ्वलय्‌ च्वनाः भ्वय्‌ नयेदइमखुु ।

लैकाः भाग
गुुथि भ्वजय्‌ लैकाः जूूपिन्त बीगुु ला । जँला, छ्वय्‌ला व कचिला तइ । पाचालप्तेय्‌ भाग तइ । भ्वजय्‌ लैका जूूपिन्त छगूू छगूू भाग बियाः थ्वँ त्वंकी ।

हुुल्ला
चिचीचाकूूगुु छ्वय्‌ला । गुुथि भ्वजय्‌ ला ताइबलय्‌ झासुु लनेकथं नकीगुु ला । म्हं प्यकूू प्यकूू दइ । पाः हिलाः दिपाः बियाः ला नकाः थ्वँ त्वंकी ।

भिंबेलि
पाहां ब्वनाः भ्वय्‌ न्यायेकाः कन्हय्‌कुुन्हुु बहनी नकीगुु बेलि । ज्याय्‌ च्वनाः भ्वजय्‌ ग्वाहालि याःपिं सकसितं नकी । ज्याय्‌ ग्वाहालि याःगुु बापत सुुभाय्‌ बियाः बेलि याकेन्ह्यः थीथी कथंया पुुकाला, वः व भिंगुु थ्वँ अय्‌लाः तयाः तुुच्चा याकी । बेलि याकेत फयांफछि साःगुु जाकिया जा थुुइ । ब्याहा भ्वय्‌या पाहां ब्वनाया भिंबेलि जूूसा बिदाबाजि बीबलय्‌ पाहांमरि निता निता नं बियाछ्वइ ।

सिकीब्व
पितृयात नकीगुु ब्व । नखःचखः वा छुुं नं भ्वय्‌ जुुइबलय्‌ ज्वरय्‌ जूूगुु दक्वं भती भती लिकयाः सिकीब्व तयाः अलग्ग तइ । थज्याःगुु ब्व चछि चाहिकाः सुुथय्‌ पिखालखुु वा खुुिसइ तयेयंकेगुु याइ । श्राद्धबलय्‌ सिकीब्व धकाः अलग्ग हे तयाः पितृयात श्राध्द याःम्हं भ्वय्‌ नकेबलय्‌ थें नकेगुु याइ । सिकीब्व तयेगुु ज्या मां अबु दुुपिसं याये मज्यूू धयागुु मान्यता दुु । अथे जुुयाः मां अबु मदये धुुंकूूपिंसं
तयेगुु याइ ।