यलया पिम्बहालय् मूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थ्व बहाः पिम्बहाःया तग्वःगु चैत्य मूल यानाः प्यंगू कुनय् चैत्य दुगु थासं थ्याक्क लिउनेपाखे मूबहाः स्वनातःगु दु । थन बहाःलुखां दुने चकंगु थासय् दथुइ चैत्य नीस्वनातःगु दु । थ्वया नापं हाकनं मेगु छगः चैत्य दु । लुखाया चुलिंचू थुगु बहाःया देगः स्वतँजाः यानाः आँय्पा पौ तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं याक्वझ्याः निपाः दु । थ्व देगःया क्वाःपाःद्यः पूर्व स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । देगःया न्हापांगु तल्लाय् दथुइ छपाः झ्याः दुसा जवय् छपाः खवय् छपाः तिकिझ्याः दु । थुकिं च्वय् सँझ्याः तयातःगु दु ।
थ्व मूबहाः क्वाःबहाःया न्हय्गू मू कचाबहाः मध्ये मूलगु कचाबहाः खः । थन मूलुखा नापं ने.स. ५६७या शिलापत्र छगू दु । देगःया जवपाखे दिगिछेँ दु । थ्व दिगिछेँय् थपाजु जूम्ह जन्मकाःछि च्वनेमाःगु चलन दु । थ्व दिगिया मूलुखा कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । न्हापांगु तल्लाय् दथुइ न्यापाः व जवय् छपाः खवय् छपाः झ्याः दु । थ्वयां च्वय् दथुइ स्वपाः जवय् छपाः खवय् छपाः झ्याः दु । थ्व दिगिछेँ थनयापिनि आगंछेँ खः ।
मूबहाःयात गवर्मपिन्थ महाविहार जक मखुसे मूलश्री विहार धकाः नं धायेगु याः । थन झिंनिम्ह आजु जुइमाःगु परम्परा दु । थनया आजुपिं व पीन्याम्ह संघया दुजःत मुनाः द्यःपाः फयाः पुजाआजा न्ह्याकाच्वंगु दु ।थनया आजुपिंसं क्वाःबहाःया निम्ह आजुपिनिगु उपस्थितिइ थनया संघ मस्तय्त बन्दे लुइगु ज्या जुया वयाच्वंगु दु । बन्दे लुइ प्यन्हु न्ह्यः विहारया क्वाःपाःद्यः आदि थासय् ग्वय्दां तयेकाः पीसगं लुइपिंत धलं दंकेमाःगु परम्परा दु ।
अशोक चैत्यय् नं थनयापिं थकालिपिं हे लछि लछि द्यःपाः फयाः पुजा यायेमाःगु चलन दु । थनया थपाजुयात इल्हने विशेष स्थान बियातःगु दु । अशोक चैत्यया प्रतिनिधि स्वरुप इल्हनेय् सम्यकबलय् मूद्यः यंकेमाःगु जुल । थुबलय् थनया थपाजुं संघया आजुपिंत नायः लुइगु, पञ्चथकालि लुइगु याना वयाच्वंगु दु । छत्रंकू आजुया निमन्त्रणाय् थनया थपाजु नं वनेमाःगु चलन दु । थन संघ भोजन, चौछाय् गुथि, अशोक चैत्य बुसाधं, लुँ गजुलिइ पुलं भुनेगु गुथि, मूल द्यःपुजा गुथि आदि गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु ।
मूल दीपंकर विहार ख्वप देय्या मू विहार खः । ख्वपया क्वाठण्डौ त्वाःया थुगु विहारया प्यखेरं थीथी विहारत दु । दीपंकर विहारया उत्तर दिशाय् धर्मकीर्ति विहार व विखु विहार दु । पश्चिम शिाय् मञ्जुवर्ण महाविहार, दक्षिण दिशाय् प्रसन्नशील महाविहार व पूर्व दिशाय् याथुर विहार व कोथो विहार दु । थौंकन्हय् याथुर विहार व कोथो विहार मदयेधुंकल ।
मूल दीपंकर विहार लागा दुनेया उत्तर पाखे स्वतँजाःया द्यःछेँ दु । द्यःछेँया दकलय् च्वय् सुवर्णपति सहितया गजू चैत्य दु । द्यःछेँया तलापतिं तोरण सहितया पञ्चध्यानी बुद्ध, अष्टसिधा, चत्तुमहाराजपिनिगु सुवर्णपातां द्यःछेँयात छाय्पियातःगु दु । द्यःछेँया दकलय् क्वय् स्वंगू कवःया मूल गन्धकुटी दुने ज वगु ल्हाः अभय मुद्रा व खवगु ल्हाः वरद मुद्राया पश्चिमाभिमुख दीपंकर बुद्ध दु । ख्वप देया न्याम्ह दीपंकरपिं मध्ये दीपंकर विहारया थुम्ह दीपंकर हे प्रमुख दीपंकर खः । दीपंकर प्रतिस्थापना जुयाच्वंगु गन्धकुटीइ छगः सुवर्ण चैत्य दु । अथेहे नित्य पुजा आदि पुजा यायेत पुजाभू, वहया ज्वालान्हाय्कं, सन्या याइबलय् थाइगु गं, संख आदिया व्यवस्था दु । विहारया ततग्वःगु थामय् पञ्चबुद्ध, व चतुर्महारजापिनिगु लुं सियातःगु मूर्ति दु ।
कुटाक्षर आखलं च्वयातःगु सुवर्णपत्र तानातःगु दु । च्वय्या तल्लाय् दथुइलाक वज्रसत्व दुगु लुँया कलात्मक तोरण सहितया तिकिझ्याः दु । द्यःछेँया च्वय्या तल्लाय् च्यापा अष्टशिद्धाया चित्र कियातःगु चाकलाःगु लुँपाता तानातःगु दु । उकिं च्वय्या तल्लाय् झ्याः स्वपा दुसा पञ्चरक्षदेवी, गणेश, सिंह, भैरव आदि मूर्ति कियातःगु झिपु तुनासिँ दु । देगःया दकलय् च्वय् लुँपौस छत्रं कुइकातःगु सुवर्ण चैत्यया गजू दु । दीपंकर विराजमान मूलगन्धकुटी चाःहिले छिंक देगः दनातःगु दु ।
प्रसन्नशील महाविहारया थाकुलि वज्राचार्य (गुरुजु) दीपंकर द्यःया थापाय्जु जुइगु परम्परा दु । थापाय्जु हे दीपंकर द्यःया द्यःपालाः खः । विधिपूर्वक अभिषेक पूवनेवं तिनि थाय्पाजु जुये दइगु खः । थाय्पाजुं जुइवं अन हे च्वनाः नित्यपूजाया नापं द्यःया सुसाःकुसा व संरक्षण यायेमाःगु चलन दयेकातःगु दु । थाय्पाजुया मृत्य वा स्वइच्छां पद त्याग यात धाःसा दस आजुपिं मध्ये उकिं क्वय्या आजुं थाय्पाजुया भाला कायेमाःगु नियम दु । दीपंकर द्यःछेँया न्ह्यःने दक्षिणपाखे कित्ता नं. ७३० या लागा दुने चिभाः मण्डलाकार चैत्य, स्तम्भ चैत्य, करुणामय, धर्मधातु मण्डल, नामसंगीति आर्यताराया नापं गनेद्यः, महामञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व हे लागाया दथुइतुं व मूलुखाया खवय् ल्वहंहिति दु ।
ख्वपया प्रसिद्ध प्राचीन दीपंकर विहार गुबलय् दयेकल त्याजिक उल्लेख यानातःगु मदु । तर सम्यकरत्न वज्राचार्यलिखित ‘ख्वप देय्या बहाः बहिया संक्षिप्त परिचय’ नांया सफूचाय् दीपंकरया भण्डार लुयावःगु ताम्रपत्रय् ने.सं. ९८ धकाः उल्लेख यानातःगुलिं विहारया स्थापना उगु इलय् वा न्ह्यव जूगु खः ला धकाः अनुमान यानातःगु दु । तर बौद्ध जीवनीया ग्रन्थाकार रत्नसुन्दर शाक्यं सन् १०४१ स धर्मप्रचार व ग्रन्थ अनुवाद यायेत तिब्बत वनेगु झ्वलय् भारतया नालंदा विश्वविद्यालयं वःम्ह दीपंकर श्री ज्ञान छुं दिन नेपालय् च्वनाबिज्याःगु व उगु इलय् थनया वज्राचार्यपिंत दीक्षा स्यनाबिज्याःगुलिं आदर सम्मानार्थ दीपंक श्री ज्ञानया मूर्ति पलिस्था जूगु व अले लिपा व हे दीपंकर श्री ज्ञानयात हे दीपंकर बुद्ध धकाः पूजा यायेगु परम्परा सुरु जुयाः थौंतकं ल्यनाच्वंगु दु धकाः उल्लेख यानातःगु दु । थुकथं स्वयेबलय् भण्डारय् लुयावःगु ताम्रपत्रया संवत् ९८ मजुसे १९८ खयेमा धकाः धायेछिं ।
दीपंकर विहारया द्यः नेपालय् जक मखसे तिब्बत, सिक्किम, भुटान, लद्दाखया बौद्ध धर्मावलम्बीतय् दुने नं प्रसिद्ध जू । तिब्बती दीपंकरयात ‘अतिथा धर्म स्वामी’, लद्दाख, भुटान व सिक्किमया बौद्धमार्गतय्सं डोल्मा सुङ्गजोन (नवाइम्ह तारा) धकाः पूजा यायेगु चलन दु । दीपंकर बुद्ध प्राचीन बुद्ध जूगुया नातां नेवाःतय्सं अजाजुद्यःया नामं पूजा याना वयाच्वंगु दु । अथेहे दीपंकर विहारयात देवननी धकाः नं धायेगु याः ।
संघ परम्परा
आदीपद्म विहारया शाक्य कुलपुत्रपिं व प्रसन्नशील महाविहारया शाक्य कुलपुत्रपिं दसआजु व थाय्पा नकिं नापं संघय् दुहां वइपिं झ्वःलिं च्वनाः ग्वय्दां छायाः नीस्वनातःगु संघ परम्परा दु ।
दीपंकर जात्रा
प्रत्येक दँय् निकः गुंलागा त्रयोदशी जुगचःह्रे पञ्जरायां न्हि व घ्यःचाकु संल्हुया न्हिस नःपुखू पश्चिम थथुबहीया भुइख्यलय् न्यायेकीगु सम्यकदानबलय् दीपंक पिने बिज्याकेगु चलन दु ।