यँया झोछेँ त्वाःया जोरगणेशं भचा च्वय्‌ वनाः माथेमा चुक थ्यनेवं जवपाखे च्वंगु तःकूगु थाय्‌ खः – मिमननिबहाः । थ्व विहारयात निमनका विहार वा निम्हनिम्ह विहार धकाः नं जनमानसं म्हस्यू । क्वाःपाःद्ययाथाय्‌ तयातःगु शिलापत्रय्‌ ने.सं. ५४८ या ई न्ह्यथनातःगु स्वयेबलय्‌ बिकमाःबहाःया तसकं पुलांगु कचा बहाःकथं कायेफु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख विश्वव्याकरण मुद्राया बुद्ध खः । ने. सं. १००२य्‌ पलिस्था यानातःगु क्वाःपाःद्यया मू लुखाया फुसय्‌ तोरणय्‌ अक्षोभ्य बुद्ध (दथुइ), प्रज्ञापारमिता (जवय्‌), षडक्षरी लोकेश्वर (खवय्‌) कियातःगु दु । मू लुखाया न्ह्यःने न्यागाः पिण्डगाः, मन्दःपाः छपाः, चिभाद्यः छगः नं झ्वलिं पलिस्था यानातःगु दुसा शिवलिंग नं पलिस्था यानातःगु दु । मू लुखाया जवंखवं याकःझ्या, तोरंया च्वय्‌ पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, वयां च्वय्‌ विमानझ्याः व च्वय्‌ मेगु साधारण झ्याः तयातःगु दु ।

बहालय्‌ आःतक लुयावःगु ने.सं. ६१६ व ने.सं. ६२९ या दसूकथं बहाःया इतिहासयात भचा कुलेत स्वःगु खनेदु । बहाःया आगमय्‌ खनेदुगु ने.सं. ६१६ या शीलापत्रय्‌ रुपसिं पाल, वया निम्ह कलाः व काय म्ह्याय्‌िपनिगु नां तयाः दान याःगु धयातल । मेगु रत्नमल्ल जुजुया शासनकालय्‌ अर्थात् ने.सं. ६२९ या शीलापत्रं बहालय्‌ दँय्‌दँसं हेरुक पुजा व श्रावण औंशीया झिंस्वन्हुया न्हिकुन्हु शाक्यमुनि बुद्धया पुजा यायेत चन्दा बियावंगु स्पष्ट धयातल । थथे हे बहालय्‌ तयातःगु शिवलिंगया स्वापू व चैत्यया स्वापू बहालय्‌ ग्वाहाली यानावंपिं संघसदस्यपिं पाल जातया शाक्यत लिसे खनेदु । छग धापूकथं थुपिं फुक्कं न्हापा ब्रम्हू खः, तर बहाःयापिंसं अस्वीकार याना वयाच्वंगु दु । ने.सं. ५४८ निसें पाल शाक्यपिनिगु ल्हातय्‌ थ्व बहाःया एकति अधिकार दया वयाच्वंगु खनेदु ।

तेबहालय्‌ निगू बहाः दु । क्वाःपाःद्यः व पाःलाः द्यःया न्ह्यःनेसं बन्धुदत्त विहार पलिस्था यानातःगु दु । तःजाःगु फःया द्यःने थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः (अक्षोभ्य बुद्ध) यात पलिस्था यानातःगु दु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्ययात मुगःद्यः धकाः स्थानीयतय्‌सं हना वयाच्वंगु दु । थ्व बहाः जुजु नरेन्द्रदेवं थः गुरु बन्धुदत्त बज्राचार्यया निंतिं दयेकाबिउगु खः । थन तोरं धाःसा मदु । मू लुखाया जवंखवं सारीपुत्र व मौद्गल्यायनया मूर्ति दु । थ्व द्यःयात नित्यपूजा विहारया थाकुलिं जीवंकाःछि यायेमाः । तर थाकुलियात थाकु मजुइकथं विहार संघपाखें थौंकन्हय्‌ सुथय्‌ थाकुली व सनिलय्‌ संकटा द्यःया पाःलाः नं यायेगु नियम यानातःगु दु । मुगःद्यःया न्ह्यःने निगः चिभाः दु । चुलिंचु चिभाःया क्वसं मन्दःपाः छपाः नं दु । नापं पःखालय्‌ थीथी चिचिधिकःपिं द्यः नं पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे ससुद्यः व चिभाःत यक्व खनेदु ।

येँया क्वःने लागायात तसकं पुलांगु बस्तीकथं इतिहासय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । ब्रम्हत्वाःया छगू हे थाय्‌या निगू नांया विहारकथं मुसुंबहाःयात कयातल । इतिहासय्‌ विहारया संघ कुचा दलाः निगू जूगु थ्व विहारया नाम्हं हे प्रमाणित याःगु जुल । थ्व विहारयात झट्ट स्वयेबलय्‌ बहाः, ननि वा चुक छु धायेगु धकाः भचा अलमल जुइफु । पिनेच्वंगु मणिसिंह महाविहार खःसा दुने च्वंगु थ्व विहारया नां मणिसंघ महाविहार खः । थ्व विहारया क्वाःपाःछेँ विहारया दक्षिण लागाय्‌ दु । क्वाःपाःछेँय्‌ ने.सं. ९७३ पाखेया तोरं तयातःगु दु गुकी निम्ह भिक्षुपिंसं च्वाम्वः ज्वनातःगु दु ।

थ्व विहारया पुलांम्ह क्वाःपाःद्यया मूर्ति चां दयेकातःम्ह मैत्रेय बुद्ध खः, लिपा तिनि ल्वहंया उत्तराभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था याःगु जुल । क्वापाःछेँ न्ह्योने छगः लिच्छविकालिन चैत्य पलिस्था यानातःगु जुल । विहारया कुलपुत्रपिंत प्रवजित यायेगु, आचाः लुइगु ज्या बहाःया पूर्वपाखेया बरेननिइ च्वंगु आगमय्‌ याइगु परम्परा दु । अले तिनि मणिसंघ विहारया क्वाःपाःद्यःयाथाय्‌ दुत छ्वयेगु याइ । थ्व विहारया क्वाःपाःद्यः व आगंद्यःया दैनिकी पूजा यायेत विहारय्‌ बरे छुइधुंकूपिंत वाःवाःपतिकं थकालिंनिसें पाः बीगु चलन दु । विहारय्‌ मैत्रीय बुद्धयात हनेकथं दँय्‌ छक्वः चिल्लाथ्व अष्टमीकुन्हु बहाःपूजा यानावयाच्वंगु दु ।

मुसुंबहाःया सर्वसंघया देगुद्यःकथं अमिताभ बुद्धयात नाला वयाच्वंगु दु । थ्व विहारया खनेदयाच्वंगु लिच्छविकालीन देगः व हितिमंगः नापं तयातःगु ल्वहंपौकथं विहार लिच्छविकालय्‌ जुजु नरेन्द्र देवया जःखः पलिस्था याःगु अनुमान दु । आःतक लुयावःगु अभिलेखकथं विहारया नां ने.सं. ६०० या नामसंगिती सपूm, ने.सं. ६२५या गुरुबज्राचार्य जीनचन्द्रपाखें च्वयातःगु आर्य बसुन्धरा धारणी, ने.सं. ६६९य्‌ द्वाल्खाय्‌ पलिस्था याःगु चिभालय्‌ विहारया गुरुजुपिनिगु नां व ने.सं. ६७७ य्‌ च्वयातःगु बसुन्धरादेवीया धारणीइ जयचन्द्रया नां न्ह्यथनातःगु दु ।

येँया क्वःने लागाया ब्रम्हत्वाःया तसकं पुलांगु विहार खः– मुसुं बहाः । मुसुंबहाः निगू दु । छगु दुनेया मुसुंबहाः, मेगु पिनेया मुसुंबहाः । थ्व निगुलिं मुसुंबहाःयात मणिसिंह महाविहार धाइ । थ्व बहाःयात म्हसिकेगु हे थन च्वंगु जपतुं नं खः । जामनः गुभाजु अर्थात् तान्त्रिक मञ्जुबज्र थ्वहे विहारया सर्वसंघ दुजः खः धाइ । अले थ्वहे जपतुँथिइ कुहां वंगु किंवदन्ती दु । खास याना ज्यापू समुदायया बाहुल्यता दुगुलिं अप्रभंश जुयाः जपतुंयात ज्यापूतुं धका न धयायंकल । थ्व बहाःलिसे थ्व तुंया क्वातूगु सम्बन्ध खनेदु । विहारया वास्तविक मौलिकता थन छुं हे खनेमदु । ब्रम्हत्वाःया सतकं भचा दक्षिणपट्टि दुहां वनेवं दथुइलाक्क सतः थें नया बार तयातःगु छखा चिखागु छेँ दु । थन पश्चिमाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातल । मूलुखाया न्ह्यःने जवंखवं सिंह निम्ह, च्वाम्वलं गायेका च्वंपिं निम्ह भिक्षु, वज्रसत्वया तोरं व क्वाःपाःछेँया न्ह्यःनेसं लिच्छविकालीन चिभाः छग तयातःगु दु । थ्व विहारया सर्वसंघया कुलपुत्रपिंत थन चुडाकर्म मयासे बरेननिइ पलिस्था यानातःगु चिभाःद्यःयाथाय्‌ च्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्धया न्ह्यःने प्रवजित यानाः भिक्षु चिवर पुंकाः मुसुंबहाःया क्वाःपाःद्ययाथाय्‌ यंकीगु चलन दु । अले हाकनं बरेनःनिया आगं छेँय्‌ तयाः आचार्याभिषेक बिइ ।

थ्व बहाःया इतिहास स्वयेगु खःसा तःक्वः कुचा जुयावंगु खनेदु । थ्व बहाःया दुने मेगु बहाः दुगु ला जु हे जुल । कुचा जुया न्हूघः वने थाय्‌ मिखाबहाः धकाः नं पलिस्था यानातगु दु । येँया झिंच्यागू मू विहारया धलखय्‌ थुपिं स्वगुलिं बहाः दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व बहाःया कचा बहाःकथं न्हूघःबहाः (मैत्रीउद्धार विहार), यःबहाः (नदीसंग राजकृत विहार), धनचक्र बहाः (धर्मचक्र विहार) यात कयातल ।

यलया पिम्बहालय्‌ मूबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थ्व बहाः पिम्बहाःया तग्वःगु चैत्य मूल यानाः प्यंगू कुनय्‌ चैत्य दुगु थासं थ्याक्क लिउनेपाखे मूबहाः स्वनातःगु दु । थन बहाःलुखां दुने चकंगु थासय्‌ दथुइ चैत्य नीस्वनातःगु दु । थ्वया नापं हाकनं मेगु छगः चैत्य दु । लुखाया चुलिंचू थुगु बहाःया देगः स्वतँजाः यानाः आँय्‌पा पौ तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं याक्वझ्याः निपाः दु । थ्व देगःया क्वाःपाःद्यः पूर्व स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध खः । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ छपाः झ्याः दुसा जवय्‌ छपाः खवय्‌ छपाः तिकिझ्याः दु । थुकिं च्वय्‌ सँझ्याः तयातःगु दु ।

थ्व मूबहाः क्वाःबहाःया न्हय्‌गू मू कचाबहाः मध्ये मूलगु कचाबहाः खः । थन मूलुखा नापं ने.स. ५६७या शिलापत्र छगू दु । देगःया जवपाखे दिगिछेँ दु । थ्व दिगिछेँय्‌ थपाजु जूम्ह जन्मकाःछि च्वनेमाःगु चलन दु । थ्व दिगिया मूलुखा कलात्मक ढंगं दयेकातःगु दु । न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः व जवय्‌ छपाः खवय्‌ छपाः झ्याः दु । थ्वयां च्वय्‌ दथुइ स्वपाः जवय्‌ छपाः खवय्‌ छपाः झ्याः दु । थ्व दिगिछेँ थनयापिनि आगंछेँ खः ।

मूबहाःयात गवर्मपिन्थ महाविहार जक मखुसे मूलश्री विहार धकाः नं धायेगु याः । थन झिंनिम्ह आजु जुइमाःगु परम्परा दु । थनया आजुपिं व पीन्याम्ह संघया दुजःत मुनाः द्यःपाः फयाः पुजाआजा न्ह्याकाच्वंगु दु ।थनया आजुपिंसं क्वाःबहाःया निम्ह आजुपिनिगु उपस्थितिइ थनया संघ मस्तय्‌त बन्दे लुइगु ज्या जुया वयाच्वंगु दु । बन्दे लुइ प्यन्हु न्ह्यः विहारया क्वाःपाःद्यः आदि थासय्‌ ग्वय्‌दां तयेकाः पीसगं लुइपिंत धलं दंकेमाःगु परम्परा दु ।

अशोक चैत्यय्‌ नं थनयापिं थकालिपिं हे लछि लछि द्यःपाः फयाः पुजा यायेमाःगु चलन दु । थनया थपाजुयात इल्हने विशेष स्थान बियातःगु दु । अशोक चैत्यया प्रतिनिधि स्वरुप इल्हनेय्‌ सम्यकबलय्‌ मूद्यः यंकेमाःगु जुल । थुबलय्‌ थनया थपाजुं संघया आजुपिंत नायः लुइगु, पञ्चथकालि लुइगु याना वयाच्वंगु दु । छत्रंकू आजुया निमन्त्रणाय्‌ थनया थपाजु नं वनेमाःगु चलन दु । थन संघ भोजन, चौछाय्‌ गुथि, अशोक चैत्य बुसाधं, लुँ गजुलिइ पुलं भुनेगु गुथि, मूल द्यःपुजा गुथि आदि गुथि न्यायेका वयाच्वंगु दु ।

मूल दीपंकर विहार ख्वप देय्‌या मू विहार खः । ख्वपया क्वाठण्डौ त्वाःया थुगु विहारया प्यखेरं थीथी विहारत दु । दीपंकर विहारया उत्तर दिशाय्‌ धर्मकीर्ति विहार व विखु विहार दु । पश्चिम शिाय्‌ मञ्जुवर्ण महाविहार, दक्षिण दिशाय्‌ प्रसन्नशील महाविहार व पूर्व दिशाय्‌ याथुर विहार व कोथो विहार दु । थौंकन्हय्‌  याथुर विहार व कोथो विहार मदयेधुंकल ।

मूल दीपंकर विहार लागा दुनेया उत्तर पाखे स्वतँजाःया द्यःछेँ दु । द्यःछेँया दकलय्‌ च्वय्‌ सुवर्णपति सहितया गजू चैत्य दु । द्यःछेँया तलापतिं तोरण सहितया पञ्चध्यानी बुद्ध, अष्टसिधा, चत्तुमहाराजपिनिगु सुवर्णपातां द्यःछेँयात छाय्‌पियातःगु दु । द्यःछेँया दकलय्‌ क्वय्‌ स्वंगू कवःया मूल गन्धकुटी दुने ज वगु ल्हाः अभय मुद्रा व खवगु ल्हाः वरद मुद्राया पश्चिमाभिमुख दीपंकर बुद्ध दु । ख्वप देया न्याम्ह दीपंकरपिं मध्ये दीपंकर विहारया थुम्ह दीपंकर हे प्रमुख दीपंकर खः । दीपंकर प्रतिस्थापना जुयाच्वंगु गन्धकुटीइ छगः सुवर्ण चैत्य दु । अथेहे नित्य पुजा आदि पुजा यायेत पुजाभू, वहया ज्वालान्हाय्‌कं, सन्या याइबलय्‌ थाइगु गं, संख आदिया व्यवस्था दु । विहारया ततग्वःगु थामय्‌ पञ्चबुद्ध, व चतुर्महारजापिनिगु लुं सियातःगु मूर्ति दु ।

कुटाक्षर आखलं च्वयातःगु सुवर्णपत्र तानातःगु दु । च्वय्‌या तल्लाय्‌ दथुइलाक वज्रसत्व दुगु लुँया कलात्मक तोरण सहितया तिकिझ्याः दु । द्यःछेँया च्वय्‌या तल्लाय्‌ च्यापा अष्टशिद्धाया चित्र कियातःगु चाकलाःगु लुँपाता तानातःगु दु । उकिं च्वय्‌या तल्लाय्‌ झ्याः स्वपा दुसा पञ्चरक्षदेवी, गणेश, सिंह, भैरव आदि मूर्ति कियातःगु झिपु तुनासिँ दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ लुँपौस छत्रं कुइकातःगु सुवर्ण चैत्यया गजू दु । दीपंकर विराजमान मूलगन्धकुटी चाःहिले छिंक देगः दनातःगु दु ।

प्रसन्नशील महाविहारया थाकुलि वज्राचार्य (गुरुजु) दीपंकर द्यःया थापाय्‌जु जुइगु परम्परा दु । थापाय्‌जु हे दीपंकर द्यःया द्यःपालाः खः । विधिपूर्वक अभिषेक पूवनेवं तिनि थाय्‌पाजु जुये दइगु खः । थाय्‌पाजुं जुइवं अन हे च्वनाः नित्यपूजाया नापं द्यःया सुसाःकुसा व संरक्षण यायेमाःगु चलन दयेकातःगु दु । थाय्‌पाजुया मृत्य वा स्वइच्छां पद त्याग यात धाःसा दस आजुपिं मध्ये उकिं क्वय्‌या आजुं थाय्‌पाजुया भाला कायेमाःगु नियम दु । दीपंकर द्यःछेँया न्ह्यःने दक्षिणपाखे कित्ता नं. ७३० या लागा दुने चिभाः मण्डलाकार चैत्य, स्तम्भ चैत्य, करुणामय, धर्मधातु मण्डल, नामसंगीति आर्यताराया नापं गनेद्यः, महामञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व हे लागाया दथुइतुं व मूलुखाया खवय्‌ ल्वहंहिति दु ।

ख्वपया प्रसिद्ध प्राचीन दीपंकर विहार गुबलय्‌ दयेकल त्याजिक उल्लेख यानातःगु मदु । तर सम्यकरत्न वज्राचार्यलिखित ‘ख्वप देय्‌या बहाः बहिया संक्षिप्त परिचय’ नांया सफूचाय्‌ दीपंकरया भण्डार लुयावःगु ताम्रपत्रय्‌ ने.सं. ९८ धकाः उल्लेख यानातःगुलिं विहारया स्थापना उगु इलय्‌ वा न्ह्यव जूगु खः ला धकाः अनुमान यानातःगु दु । तर बौद्ध जीवनीया ग्रन्थाकार रत्नसुन्दर शाक्यं सन् १०४१ स धर्मप्रचार व ग्रन्थ अनुवाद यायेत तिब्बत वनेगु झ्वलय्‌ भारतया नालंदा विश्वविद्यालयं वःम्ह दीपंकर श्री ज्ञान छुं दिन नेपालय्‌ च्वनाबिज्याःगु व उगु इलय्‌ थनया वज्राचार्यपिंत दीक्षा स्यनाबिज्याःगुलिं आदर सम्मानार्थ दीपंक श्री ज्ञानया मूर्ति पलिस्था जूगु व अले लिपा व हे दीपंकर श्री ज्ञानयात हे दीपंकर बुद्ध धकाः पूजा यायेगु परम्परा सुरु जुयाः थौंतकं ल्यनाच्वंगु दु धकाः उल्लेख यानातःगु दु । थुकथं स्वयेबलय्‌ भण्डारय्‌ लुयावःगु ताम्रपत्रया संवत् ९८ मजुसे १९८ खयेमा धकाः धायेछिं ।

दीपंकर विहारया द्यः नेपालय्‌ जक मखसे तिब्बत, सिक्किम, भुटान, लद्दाखया बौद्ध धर्मावलम्बीतय्‌ दुने नं प्रसिद्ध जू । तिब्बती दीपंकरयात ‘अतिथा धर्म स्वामी’, लद्दाख, भुटान व सिक्किमया बौद्धमार्गतय्‌सं डोल्मा सुङ्गजोन (नवाइम्ह तारा) धकाः पूजा यायेगु चलन दु । दीपंकर बुद्ध प्राचीन बुद्ध जूगुया नातां नेवाःतय्‌सं अजाजुद्यःया नामं पूजा याना  वयाच्वंगु दु । अथेहे दीपंकर विहारयात देवननी धकाः नं धायेगु याः ।

संघ परम्परा

आदीपद्म विहारया शाक्य कुलपुत्रपिं व प्रसन्नशील महाविहारया शाक्य कुलपुत्रपिं दसआजु व थाय्‌पा नकिं नापं संघय्‌ दुहां वइपिं झ्वःलिं च्वनाः ग्वय्‌दां छायाः नीस्वनातःगु संघ परम्परा दु ।

दीपंकर जात्रा

प्रत्येक दँय्‌ निकः गुंलागा त्रयोदशी जुगचःह्रे पञ्जरायां न्हि व घ्यःचाकु संल्हुया न्हिस नःपुखू पश्चिम थथुबहीया भुइख्यलय्‌ न्यायेकीगु सम्यकदानबलय्‌ दीपंक पिने बिज्याकेगु चलन दु ।