यँेया क्वःने पुइँया छगू महत्वं जाःगु पुलांगु विहार खः– लगंबहाः । लगं त्वालय्‌ च्वंगु जनबहाःद्यःया मासिमाया न्ह्यःने थ्व बहाः दु । बहाःया दथुइ च्वंगु चिभाः व बज्रधातु मन्दःया नाम्हं बहाःयात किर्तिपुण्य बज्रधातु महाविहारकथं म्हसिकातल । लगंबहाःया नां क्वकया नापनापं यक्व चिचिधंगु न्हय्‌गू बहाःत पलिस्था यानातःगु खनेदु । महामञ्जुश्री नं न्हसिकापय्‌ चन्द्रहास खड्गं पालाः लः पितछ्वये धुंकाः उगु खड्ग थ्व हे बहालय्‌ तयातःगु धार्मिक मान्यता दु ।

कोलीय जुजु बिरुधकं कपिलवस्तुइ शाक्यतय्‌गु नरसंहार याःगु इलय्‌ छथ्व शाक्यत बिसिउँ वयाः नेपाःया गोरखाया यमयमटार धाःगु थासय्‌ च्वंवःगु धाइ । लिपा थुपिं शाक्यमध्येया हे छम्ह आयुदेव धाःम्ह लिच्छवि जुजु वसन्तदेवया इलय्‌ नेपाःगाःया सक्वया कीर्तिपुण्य महाविहारय्‌ च्वंवन । लिपा व हे विहारया कचाःबहाःकथं लञ्जग्वल अर्थात् थौंकन्हय्‌या लगं लागाय्‌ दुगु विहारयात भिंकाः थः परिवारजनलिसे स्थायी रुपं च्वंवल धयातल । थुकिया प्रमाणकथं क्वाःपाःद्यः दुगु क्वथाय्‌ यमयमटारनिसें ज्वनावःगु चिग्वःगु चैत्य छगः पलिस्था यानातःगु दु । लगंबहाःया शाक्यपिंसं थ्व हे आयुदेवयात थौंकन्हय्‌ ह्याउँआजु धया वयाच्वन ।

बहालय्‌ दुहां वनेवं जवपाखे महांकाःद्यः, दक्षिणपाखे उत्तराभिमुख क्वापाःद्यः अक्षोभ्य बुद्ध व बहाःया उत्तरपूर्वी कुं (इशान कोण)य्‌ सर्वसंघया छगू कवः शाक्यपिनिगु आगं छेँ दु । क्वाःपाःद्य दुहां वनेगु फलय्‌ लीया निम्ह व ल्वहंया निम्ह जवंखवं सिंह पलिस्था यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने प्यंगः चिभाः, छपाः मन्दःपाता व ल्वहंया मत बिइगु थां, उत्तरपाखे न्यागः चिभाः, पूर्वपाखे मूलुखां दुहां वयेवं न्ह्यःनेसं स्वंगः चिभाः व ल्वहंया मत बिइगु थां पलिस्था यानातल । क्वाःपाःद्यया न्हापांगु तल्लाय्‌ लुं सियातःगु पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्या, जवपाखे अझ स्वपाःझ्याः, वयां च्वय्‌ बहालय्‌ क्वःस्वयेजिकः छपा झ्याः दु । पसुकाझ्याः क्वसं विमानझ्याः दु । बहाया दथुई पन्ना चैत्य नांया छगः चिभाः पलिस्था याना तल । चिभाःयात सिजःपौ तयाः देगः दयेकातल । न्ह्यःने गं यखानातःगु व यज्ञ मन्दः, मन्दःपाः नं तयातःगु खनेदु । थ्व चिभाःया गर्भ दुने पुखू व पन्नाया खानी दु धाइ । पन्ना चैत्ययात सर्वसंघपिंसं दुगु द्यःकथं पुजा याना वयाच्वन । न्हापा जूसा विहारय्‌ शाक्य व बज्राचार्यपिनिगु सगोलं चुडाकर्म याइगु खः । तर आः थ्व ब्यागलं यायेगु जुल । थ्व विहारय्‌ न्हिछिया प्यक्वः क्वाःपाःद्य व चिभाःया पुजा यायेमाः । झिंछला शाक्य व लच्छि वज्राचार्यपिंसं बहाःपाः यायेगु चलन दु । बहाःपाः यायेबलय्‌ बहाः पिनेया मासिमा न चाःहलेगु चलन दु ।

बज्राचार्यदुने नं चक्रेश्वर व पूmबरे जुइगु चलन दु । बज्राचार्य व शाक्यतय्‌सं चक्रेश्वरयात थःसिबें च्वय्‌ तःसां पूmबरे थाकुलियात च्वय्‌ तयेगु चलन मदु । मान्यताकथं शाक्यतय्‌त हे आचाः लुयाः पूmबरे यानातःगु मान्यता दु । लगंबहाःया सर्वसंघपिं छगू हे कुलया मखसे थीथी थासं वयाः च्वंवःगु इतिहासं क्यनाच्वन । भास्कर मल्लया इलय्‌ ख्वपया छथ्व शाक्यत थ्व बहालय्‌ प्रबजित जूगु धाइ । अथेहे जुजु जयप्रकाश मल्लया लगंबहाःया शाक्य म्ह्याय्‌मचा कलाःपाखें दुम्ह मचायात प्रबजित यानाः बहाः सर्वसंघय्‌ दुतिनेगु व धनञ्जय ब्राम्हणया बंशजयात बज्राचार्यभिषेक बियाः लगं बहालय्‌ हे तःगु खनेदु । लगंबहाःया संलग्नता १२ बर्षया सम्यक महादानया छम्ह ग्वसाः खलःया रुपय्‌ दु । मल्लकालतक लगं बहाःयापिंसं सम्यक महादान खुसीबहिलय्‌ न्यायेकीगु खः ।

तर खस जुजु पृथ्वीनारायण शाहं लगं बहाःया दोर्जे छिरिङ (सँय्‌ नां) यात बं पुइकुसांनिसें झिंनिदँय्‌ छक्वः भुइख्यलय्‌ इतुंबहाः व तःधंबहाःयापिं लिसे जानाः न्यायेकीगु यात धाइ ।

ख्वप लाय्‌कूध्वाखाया पश्चिमया नःपुखू स्वयाः वनेगु लँया दक्षिण लँया थ्यंमथ्यं २०० मीटर दुने लाःगु लोकेश्वर द्यःया चक्र हे लोकेश्वर महाविहार खः । पद्मपाणी लोकेश्वरयात लस्कद्यः धकाः धायेगु याना वयाच्वंगुलिं लोकेश्वर बहाःयात लस्कःद्यः बहाः धकाः नं म्हसीके फु । खःमा त्वालं तापालाछि वनेगु लँया दथुइ च्वंगु थाय्‌ हे लस्कःद्यः बहाः खः । थुगु बहाः बज्राचार्यतय्‌ चूडाकर्म याइगु मू बहाः खः । लोकेश्वर महाविहारया स्थापना गुबलय्‌ जुल धयागु अभिलेख छुं मदु । वंशावलीकथं ख्वपया जुजु नरेन्द्रदेव, येँया बन्धुदत्त आचार्य व यलया रथचक्र (ललित) ज्यापु स्वम्ह जानाः कलिगत संवत् ३७००० य्‌ आर्यावलोकितेश्वर करुणामय नेपालय्‌ बिज्याकूगु खँ उल्लेख जुयाच्वंगु दु । भारतया कामारुकामाक्ष (कामक्षा) धयागु थासं हःम्ह करुणामययात ख्वपय्‌ तयेगु मनसुवा ताःलाके मफुगुलिं मनय्‌ चितासू मदयाः वसपोल जुजुया म्हगसं खनाथें यलया थें हे च्वंम्ह करुणामय ख्वपय्‌ तयेत उजं जूगु जुल । जुजुया उजं कथं कलिगत संवत् ३७०१ य्‌ ह्याउँ उनया पद्मपाणी लोकेश्वर स्थापना यानाः जेतवर्ण महाविहारया रुपय्‌ नीस्वंगु जुल धकाः उल्लेख यानातःगु जुल । उकिं लोकेश्वर महाविहारयात जेतवर्ण महाविहार धकाः नं धायगु याना वयाच्वंगु दु ।

लोकेश्वर महाविहारया संरचना प्राचीन बहाःया संरचना कथं जुयाच्वंगु मदु । चकंगु विहारया पश्चिमया पूर्वाभिमुख पद्मपाणी लोकेश्वरया स्वतँ जाःगु क्वाःपाःदेगः दु । देगः न्ह्यःनेया चिधंगु थासय्‌ निगः धर्मधातु चैत्य, प्यंगः बज्रधातु चैत्य व निगः स्तम्भ चैत्य दु । लिक्क पूर्वपाखे भजनफल्चा दु । विहारया न्ह्यःने दीपमाला चाःहीकातःगु चैत्यया दथुइ धर्मधातु मण्डल दु । थुगु बहाः ख्वपया मेमेगु बहाः स्वयां कलाकृतिया ल्याखं सम्पन्न बहाः खनेदु । देगः दुनेया गर्भगृहय्‌ पलेस्वां ज्वनाच्वंम्ह वरद मुद्राया पद्मपाणी लोकेश्वर जवंखवं सारिपुत्र, मोैदगल्यानया मूर्ति दु । लोकेश्वरयात तिसा ज्वलं छाय्‌पियातःगु दु । द्यःछेँ न्ह्यःनेया छगू ल्वहंपतिइ अन्नपूर्ण लोकेश्वर धकाः उल्लेख यानातःगु दु ।

थुगु बहालय्‌ प्यंगू खलःया बज्राचार्यतय्‌ नीगू परिवारया संघ दुजःत दु । संघ दुजःतय्‌ चूडाकर्म व आचार्यभिशेत्र यायेगु ज्या थुगु विहारय्‌ जुयावयाच्वंगु दु । थुगु बहाःया आयस्ता छुं मदुसां दँय्‌ छक्वः पालंपाः यानाः दक्वं पुजाविधि पूवंका वयाच्वंगु दु । सापारुया कन्हय्‌ गुंलागा दुतियाकुन्हु लोकेश्वर द्यः खतय्‌ तयाः नगर परिक्रमा यायेगुया नापं जुगःचःह्रेया पञ्चदानकुन्हु नाला करुणामयया बज्राचार्यपिं वयाः स्वां छायेगु चलन आःतक नं ल्यनाच्वंगु दनि ।

किपूया इन्द्रायणी जात्राया छगू महत्वपूर्ण ब्व लाखेपाः च्वनीगु नं खः । लाखेपाः च्वनेगु धकाः थिंलाथ्व नवमीकुन्हु पीगंद्यःया पश्चिमपाखे च्वंगु सिमाक्वय् लाखेयात नकेगु नसाज्वलं ज्वनाः चछि पाः च्वनेगु याइ ।
किंवदन्ती कथं न्हापा न्हापा किपू देशय् क्वतझाःया लाखे छम्ह वयाः तसकं दुःख बियाच्वंगु जुयाच्वन । व लाखेनं किपूमिया मस्त खुयाः नयेगु यानाच्वन । अथे जूबलय् किपूमितय्सं व लाखेलिसे खँ ल्हानाः थःपिनि मस्तय्त मनल धाःसा न्हिंन्हिं थीथी नसाज्वलं ज्वनाः नकेहयेगु बचं बिल । थ्व हे बचं कथं न्हिंन्हिं छखा छें छम्ह मनू नसाज्वलं ज्वनाः लाखेयात नकेत पाः च्वंवनेमाःगु जुल । लाखे नं धाःसा थथे ज्वनावःगु नसाज्वलं जक नयेगु मखु पाः च्वंवःम्ह मनूयात नं नयेगु यानाच्वन ।
थथे लाखेयात नसा नकःवनेगु झ्वलय् छन्हु छम्ह बुरिम्हेसिया पाः वल । वया छेँय् बुरि छम्ह व छय् छम्ह बाहेक सुं मदुगु जुयाच्वन । लाखेपाः च्वंवनेबलय् लाखेनं थःत नल धाःसा थः छय्या बिजोग जुइ धकाः बुरिया साप धन्दा जुयाच्वन । अथे जूगुलिं पाः च्वंवंबलय् इन्द्रायणीया प्रार्थना यानावन । लाखेनं बुरियात नं स्यायेत वःबलय् व बुरिया म्हय् इन्द्रायणी दुबिनाः लाखेयात स्यानाबिल । थथे लाखेयात स्यानाः किपूमितय्गु रक्षा याःगुलिं इन्द्रायणीया जात्रा न्यायेकल । थ्व हे लुमंतिइ दँय्दसं लाखेपाः च्वनेगु धकाः बजि, दायेकाला, पुकाला, भुति, मुस्या, वाउँचा, थ्वँ आदि चय्प्यता घासा तयाः लाखेपाः च्वनेगु चलन थौंतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि ।

नेवाःतय्‌ मौलिक द्यः लुकुमाःद्यः सुलाच्वंम्ह÷लुकुं बियाच्वंम्ह महाद्यः खः । नेवाः बस्ती दुने त्वाःत्वालय्‌ साःगाः, ननि, चुकय्‌ लुकुमाःद्यः थापना यानातःगु खनेदु । लुकुमाःद्यःया मूर्ति दइमखु । ख्यें बांलूगु ल्वहंयात बछि थुनातःगुयात द्यः पुज्याइ ।

लुकुमाःद्यःयात क्षेत्रपाल द्यः नं धायेगु याः । गुम्हगुम्हेसिनं मूलुखा न्ह्यःने पिखालखुइ थापना यानातःगु नं खनेदु । थथे छेँ न्ह्यःने च्वनाः भूतप्रेत, मभिंगु तŒवपाखें रक्षा याइपिं द्यःपिंत न्हिंन्हिं पुज्यायेगु लिसें पुनाहल धायेवं सिराबौ तयेगु नं याइ । दँय्‌दसं सिल्लाचःह्रेबलय्‌ बहनी लुकुमाःद्यः व महाद्यःयाथाय्‌ धुनि जगे यायेगु धकाः मि च्याकाः द्यःयात पंकी । छुस्यामुस्या, कःनिसियाः द्यःयात छानाः प्रसादया रुपय्‌ इनाः नइ । पाहांचःह्रे प्यन्हु न्ह्यः वा पाहांचःह्रेकुन्हु त्वपुयातःम्ह लुकुमाःद्यःयात उलाः बँ थिली । छेँ छेँय्‌नं बँ थिलाः सुचिनिचि याइ । लुकुमाःद्यःयात लुँबुँु–वहबुं त्वपुइ । पाहांचःह्रे स्वनिगलय्‌ लुकुमाःद्यः पुज्यानाः हनीगु नखः खः । गुम्ह गुम्हेसिनं लुकुमाःद्यःयात भुजा छायेगु धकाः जा, केँ तरकारी लप्तेय्‌ तयाः छायेहइ । सँन्याःकाःई जुइवं सुकुन्दा च्याकाः लुकुमाःद्यःयात लँबुँवहःबुँ, समय्‌बजि धाला छानाः द्यः पुज्यानाः माताःचा चा वा चुपिइ अजः फयाः द्यःया प्रसादया रुपय्‌ अजः उली, सिन्हः ती । मस्त ‘खुँया मिखा कांकां, जिगु मिखा तेल्ला’ धकाः हाली । थथे अजः उल धायेवं मिखा स्याःगु लनी, मिखा तेल्लाइ धाइ । द्यःयात लाभा घासा वा वाउँगु लाभा तयाः भ्वय्‌ब्व छाइ । थुकुन्हु महाद्यः पिशाच रुप कयाः थथे आमिष भोजन याइगु भगवती पुराणय्‌ च्वयातःगु दु । पार्वतीं भगवतीया रुप कयाः महिषासुर आदि दैत्यतय्‌त स्यात । छन्हु पार्वतीं गबलें आमिष भोजन याये नं ला धाःगुलिं लुँबुँ वहः बुँ किकाः लुकुमाःद्यःया रुप काल धाइ । अथे हे शनिश्चरं ज्वनी धकाः साःगालय्‌ न्हय्‌दँत्या दँ सुलाच्वंगु धाइ । पाहांचःह्रेयां कन्हय्‌कुन्हु (चिल्लागा आमाइ) त्यंगःया लुकुमाःद्यः, छ्वासलवय्‌

छ्वासलबि लुकुमाःद्यः पुज्यानाः मस्तय्‌त मरःजा नकेगु चलन नं दु । अथे हे थीथी नखःचखः व संस्कारय्‌ लुकुमाःद्यः पुज्याइ ।

लुकुमहाद्यः त्वाःत्वालय् दइ । थ्व महाद्यः न्हापालिपा चाया तःलय् ल्हानाच्वनी । पाहांचःह्रे प्यन्हु न्ह्यः जक गाःम्हुयाः पिकयाः सफा यानातइ ।चाया तःलय् लुकुंबिनाच्वंगुलिं लुकुमहाद्यः नं धायेछिं ।
पाहांचःह्रेया बहनी भ्वय् नये न्ह्यः लुकुमाःद्यः पुज्यायेमाः । मेमेबलय् महाद्यःयात छायेगुली अमय् अथे धयागु ला, ख्यें, अय्लाः, थ्वँ, तयेमजिउ । तर पाहाँचःह्रेबलय् थुपिं दक्वं तयाः भ्वय्ब्व छायेमाः । महाद्यःया नं ला ख्यें, सकतां नये मास्तिवःगुलिं गालय् च्वनाः लुँबुँ, वहःबुँ किकाः नःगु धाइ । भ्वय्ब्व छायेबलय् वाउँगु लाभा वालाः लैंसूचा लाभामा छमां तुं मदयेक मगाः । लाभामा महाद्यःया आंग्साया प्रतीक धयागु जनविश्वास दु । द्यः पुज्यायेधुंकाः मत बियाः अजः फयाः अजः उलकि मिखा त्यय्लाइ धयागु धारणा दु । अजः उलिम्हेस्यां धुँया मिखा कांकां जिगु मिखा त्यय्लाः धकाः म्ये नं हाली । महाद्यः चाया तःलय् लानाच्वंगु खँय् भष्मासुर राक्षसनापया छपु बाखंया स्वापू दु । महाद्यवं भष्मासुर राक्षसयागु तपस्यां लय्तायाः यागु ल्हातं छ्यनय् थिलकि भष्म जुइमा धयागु वरदान बिल । भष्मासुरं महाद्यःयात हे छ्यनय् थीत स्वल । छ्यनय् थियाबी धयागु ग्याःचिकुं महाद्यः चाया तःलय् सुलाच्वंगु धयागु पुराणय् च्वयातःगु दु । अथे सुलाः लुकुंबिना च्वंगुलिं लुकुमहाद्यः धाःगु खः ।

ख्वप सुकूध्वाखा पूर्व गोमधि व उत्तर भोलाछेँ त्वालय्‌ वनेगु सुकूध्वाखाया स्वकालँ सि दक्षिण दिशा अवस्थित भिंद्यः चुक हे प्राचीन लुम्बवर्ण विहार खः । लुम्बवर्ण विहारयात लुँबहाः, सुकूध्वाखा बहाः कथं नं म्हसीकेफु । थुगु हे बहाःया उत्तर दलानय्‌ तिकातःगु ल्वहँपतिइ श्री रुद्वार बहाल धकाः नं उल्लेख यानातःगु दु । बहाःया पुजाविधि स्वयां नं न्हापांनिसें भिंद्यःया पुजा याना वयाच्वंगुलिं लुँबहाःयात भिंद्यःया चुक कथं अप्वःस्यां म्हसीका वयाच्वंगु दु । लुम्बवर्ण विहार (लुँ बहाः) ख्वप देय्‌या जीर्णावस्थाय्‌ थ्यनेधुंकूगु विहार खः ।

लुम्बवर्ण विहारया स्थापनाया तिथिमिति क्वजिक धायेमफुसां थुगु बहाःया संघयाके सुरक्षित जुयाच्वंगु जीर्ण जुयाः तिथिमिति खनेमदुगु पंचरक्षा सफूया अन्तिम पौया प्यंगूगु झ्वलय्‌ ‘(ज) य’ ज्योति मल्ल देव प्रभू थाकुलस, विजय राज्य, श्री भक्तापुरी तिविख्याता, सुखुध्वाखा बहिलिया हलिभारो हेलनसिं त्रिलिपुल’ धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।

जुजु जयज्योति मल्ल देवया शासनकाल ने.सं. ५२५–५४५ जूगुलिं थुगु बहाःया निर्माण वयां न्ह्यः हे जूगु खः धायेफु । बहाःया नां लुम्बवर्ण महाविहार वा लुँबहाः धकाः गनं उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । उकिं लुम्बवर्ण विहार हे सुखुध्वाखा बहाः खः धयागु पुष्टि जू ।

लुम्बवर्ण विहारया दथुइ बज्रधातु चैत्य दु । चैत्यया उत्तर दलानय्‌ महांकाल व छ्यं मदुगु बुद्धमूर्ति दु । चैत्यया दक्षिणपाखे बज्रसत्व व तेराकोटाया शाक्यमुनिया मूर्ति अंगलय्‌ पलिस्था यानातःगु दु । थुगु मूर्तियात हे गन्धुरी द्यः धकाः पुजा याना वयाच्वंगु दु । २०४५ वि.सं. तक भग्नावशेष जूसां गन्धुरीया क्वथा ल्यनाच्वंगु खः । तर चुक ज्याछिंकेगु झ्वलय्‌ गन्धुरीक्वथा मदयेकाबिल । शाक्यमुनि व बज्रसत्वया मूर्तियात नं मेथाय्‌ तयेयंकल ।

थौंकन्हय्‌ बहाःया संघ दुजःत सु खः धयागु तिफ्यानाः धायेमफुत । शुद्धकारतय्‌पाखें भिंद्यः द्यःपाःलाःया भाला पूवंकाच्वन । न्हापानिसें याना वयाच्वंगु बहाःया मू ज्या प्रसन्नशील महाविहारया बज्राचार्यतय्‌सं न्ह्याकावयाच्वन । गुंलाथ्व द्वादशी निसें गुन्हु तक बहिद्यः ब्वयेगु चलन ल्यनाच्वंसां थुगु बहाःया हेरचाह याइपिं शाक्य, बज्राचार्यतय्‌ संघ गथे जुयाः मदयावन, अले शुद्धकारत गथे जुयाः प्रवेश जुल धयागु अनुसन्धानया विषय जुल ।

मोहनिया चालंकुन्हु संध्या इलय् पिहांवइगु लुभुया पायाःयात खँ खायेगु जात्रा धाइ । नवमीकुन्हु गंगा महारानीया लाय्कू धाइगु कोतया आगमं थ्व जात्रा पिहां वयाः अनया क्वाथ स्वचाः चाःहिली । लुभुया खँ खायेगु जात्राय् अन स्वनातःगु खड्ग ज्वनावइपिं न्याम्ह, सिँया त्वाकलय् तियातइगु गणेश, भैरव व कुमारया भ्वंया किपाः ज्वनाः वइपिं स्वम्ह, भुजाया धकि ज्वनाः निम्ह व लँ छ्यानावइपिं निम्ह यानाः मुक्कं भिंनिम्ह दइ ।
थनया जात्राय् खड्ग ज्वनीपिं स्यस्यः, गणेश, भैरव व कुमारया किपा व भुजाया धकि ज्वनीपिं ज्यापु व गैंडाम्येय्या ढाल ज्वनाः लँ छ्याइपिं दुइँ जातियापिं खः । लुभुया खँ खायेगु जात्राय् नाय्खिं थानाः म्वाहालि पुयावइगु खःसां थौंकन्हय् म्वाहालि पुइपिं मदयाः थथे बाजं मथात । बरु अन धाः धिमय् आदि थी थी बाजं थाना वयेगु चलन दनि ।

लोकोत्तर पुजाया अर्थ अलौकिक पुजा खः । थ्व संसार व सांसारिक वस्तुपाखें प्राप्त याये
मफइगु अलौकिक शक्ति वा सुख प्राप्ति यायेगु पुजा खः ।

लोकोपचार धायेसातकिं परापूर्वकालंनिसें पुर्खापिंसं थीथी ल्वय्‌या लक्षण बिचाः यानाः धार्मिक, तन्त्रमन्त्र, ज्योतिषशास्त्र, भूतप्रेत वायुया विश्वास आदिया लिधंसाय्‌ थीथी भौतिक वस्तु छ्यलाः याना वयाच्वंगु उपचार विधि खः । न्हापाांनिसें विश्वास यानाः छ्यला वयाच्वंगु लोकोपचारया उपचार विधि थौंया थ्व वैज्ञानिक युगतक नं विश्वास व अन्धविश्वासया दथुइ लानाच्वंगु स्थिति दनि । वैज्ञानिक युग धकाः थौंया युग कथंया अनेक ल्वय्‌या उपचार आधुनिक कथं याना वयाच्वंगु दुसा थुपिं उपचार वये स्वयां न्ह्यः पुर्खा आजुपिंसं प्रकृतिप्रदत हरेक वस्तुयाके दयाच्वंगु थःथःगु गुण व स्वभावयात कय्‌च्यानाः शरीरया ल्वय्‌ लंकेगु निंतिं थःगु हे कथंयागु उपचार विधि न्ह्याकाः अनेक सफू समेत च्वयाथकूगु म्हो महत्वपूर्ण मजू ।
लोकविश्वास व मूल्यमान्यता कथं ब्वलंगु ल्वय्‌ लंकेगु निंतिं छ्यलीगु थीथी उपचारया विधियात हे लोकोपचार विधि धाइगु जुल । मनूतय्‌ रहनसहन न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां थ्व लोकोपचार विधियात थौंतक नं थःथःगु वस्तुस्थिति इच्छा, धर्म कथं नाला वयाच्वंगु दनि ।
नेवाः समाजय्‌ थीथी ल्वय्‌या समुदायस्तरं याइगु छुं छुं लोकोपचार विधि थुकथं दु ।

कै वइबलय्‌या लोकोपचार
नेपाल भूमिइ परम्परांनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु द्यः देवीपिं प्रतिया श्रद्धा, धर्म प्रतिया आस्था, प्रकृति प्रतिया विश्वास आदि कारणं यानाः छुं कथंया ल्वय्‌ जुल वा कै आदि छुं वल धाःसा न्हापालाक ल्वगियात जाकि भागि याकाः (द्यः, देवी, भूतप्रेत नागआदि) पुजा निं फ्याइ । अनं लिपा तिनि रोग पत्ता लगय्‌ याइ । बौ तये, पुइँ हाये, झारफुकि याये आदि मध्यया छुं याये धुंकाः तिनि भौतिक साधन छ्यलाः वासः यायेगु याइ ।

कै वइगुया सन्दर्भय्‌ नं थीथी कथंया कै वइगुयात बिचाः यानाः कै अनुसार उपचार यायेगु याइ । म्हय्‌ वइगु थीथी कथंयागु कै मध्ये तःकै नांया छता विशेष कैयात दैविक दोष कथं तायेकाः हारति मांयात पुजा फ्यानाः, कैयात नं दैविक उपचारकथं पुजा यानाः अनं तिनि भौतिक उपचार यायेगु परम्परा दु ।

पुइँ हायेगु
जम्बुद्वीप नांया थ्व नेपाल मण्डल परापूर्वकालय्‌ नागदह धकाः छगू दहया रुपय्‌ अवस्थित स्थान खः । स्वयम्भू पुराण कथं महामञ्जुश्री गुरुं चन्द्रहास खड्गं दहया मूल छेदन यानाः न्हसिकापं लः पितछ्वये न्ह्यः लखं जायाच्वंगु थ्व दहलय्‌ अनेक नागराजपिं वास यानाच्वंगु जुल ।
लः पिहां वने धुंकुसेंलि थ्वसपोल नागराजपिं अनेक तीर्थ, पुखू, कुण्ड, ल्वहंहिति, तुं आदि थासय्‌ च्वनेमाःगु स्थितिइ लाःवन । नेपाल मण्डल दुनेया हरेक पवित्र द्वादशतीर्थय्‌ अवस्थित जूबिज्याःपिं झिंनिम्ह नागराजपिं अष्टवैतरागया च्याम्ह नागराजपिं, थीथी पवित्र दह, पुखू, ल्वहंहिति, बुंगाः, तुं आदि स्थानया नागपिं, महान द्यः देवीपिनिगु गःपतय्‌ म्हय्‌ आश्रित नागदेवपिं ब्याधिदोष अनुसार पुइँ हायेमाःपिं तथा पुइँ हाये योग्यपिं नागपिं जूगु जुल ।
नाग दोष जुलकि कपाय्‌याम्ह नाग दयेकाः पुइँ हायेगु याइ । नागपिंत पुजा यायेगुयात पुइँ हायेगु धाइ । पुइँ पुजाया छगू थःगु हे विशेषता दु । कुसालप्ते, कपाय्‌याम्ह नाग, पुइँ पुजाया मुख्य ज्वलं खः । कपाय्‌याम्ह नागयात पुइँ तथा पुइँनाग धाइ ।
पुइँ दयेकेबलय्‌ कथियात चमबुइकथं छलांगू छलांगूया ग्वाराकथं ग्वारा ज्यानाः, ग्वारापतिकं दथुइ दथुइ भुइसिन्हलं गिलिक्क गिलिक्क यानाः छाय्‌पाः यानाः, प्वकापाखे कथिचा छपुइ निलाः ती ज्यू कथं दयेकेमाः । पुइँ दयेकेबलय्‌ न्ववाये मज्यू । पुइँ हायेबलय्‌ नं नवाये मज्यू । पुइँ हाये सिधयेकाः नसला कयाः चोखो जुयाः तिनि न्ववायेगु यायेमाः ।
पुइँ पुजा तयेबलय्‌ नीलखं सिलातइगु कुसालप्तेय्‌ नीलखं हे स्वकः सिलाः जाकि तयेमाः । भुइसिन्हः, म्हासुसिन्हः, स्वां, जजंका छपु, सादुरु, पुइँ पुजाया ज्वलं खः । मेपिं द्यःपिंत पुजाभलय्‌ तयाः पुजा याइ । तर नागराजपिंत कुसालप्तेय्‌ तयाः पुइँ हायेगु याइ ।

घोरि नागयाथाय्‌ पुइँ हायेगु
म्हय्‌ धिप्पासिप्पा कै वये थें फ्वातःफ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक चासुलकि बिज्यासःक्वय्‌ च्वंम्ह घोरिनागयाथाय्‌ पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।

ज्वनाकै वइबलय्‌
ज्वनाकै धयागु मिं पूथाय्‌ लः जाइगु फ्वंचात थें च्वनी । जँय्‌, लप्पाय्‌, छ्यनय्‌ न्ह्याथाय्‌ वःसां कै छचाः तुइके मजिउ धाइ । कै स्वाये मलावं, इतुंबहाः ताराद्यः ननिइ च्वंगु तुंथिइ च्वंपिं ज्वनाः नागयात पुँइ हाइ । निगः बोताय्‌ निपाः कुसालप्ते दिकाः नीछपुइँ नागपुइँया निज्वः पुजाज्वलं समेत, निगः किसली, नैवेद्यः, सिसाबुसा तयाः निगः भ्वंचाय्‌ लः व सादुरु तयाः पुइँ हायेकी । थुपिं नागत न्हाय्‌पनं मताःपिं ख्वाँय्‌पिं जूगुलिं इतुंबहाःया बाःपाः नं गं थानाः तुंथिइ पुइँ हायाबी । थन तुँथिइ पिनेयापिं मनूतय्‌सं पुइँ हायेमज्यू । पुइँ हायेकेत यंकूगु पुजाज्वलं छुं हे छेँय्‌ लितहये मज्यूगुलिं बोताय्‌ व भ्वंचाय्‌ पुजाज्वलं तइगु खः ।
ज्वनाकैया उपचार कथं पुइँ हाये क्वचायेकाः पुंयाथाय्‌ वनाः कैया जवंखवं कैपाखे म्हुतु स्वकाः निम्ह सिंह च्वकी । ज्वनाकै सिंह हाचांगायाः वनीमखु धयागु विश्वास दु । सिंह च्वयेधुंकाः कैया लः सुनावनाः कै न्यनावनी मखु । सिंह च्वयेत छ्यलीगु तुयूगु, हाकुगु व ह्याउँगु रंगया रासायनिक प्रभावं नं कैया लः सुनावनी धयागु विश्वास नं दु ।
ज्वनाकै वःथाय्‌ हीसेच्वंगु व चासुगु क्वलाकेत तुयुगु सितु, तुयुगु हाम्वः नचुक्क निनाः सादुरु ल्वाकछ्यानाः छ्वालुक लेप दयेकाः कै वःथाय्‌ न्यंकं बखुंपां साल्लुक पायेगु नं याइ । लेप पायेत बिन्हांबि धयाः पायेगु याइ । नीलखय्‌ वा सादुरुइ श्रीखण्ड चुलाः नं छ्वाल्लुक लेप दयेकाः नं कैचय्‌ पायेगु याः ।

तःकै वइबलय्‌
तःकै धयागु कैग्वः सीदयेक ह्याउँक वइगु कै खः । कै पाके जुलकि द्वाच्याद्वाच्याचिंक लः व न्हि दायाः कै चासुइ । तःकै न्हाय्‌, म्हुतु, मिखा नापं प्वाःतिक म्हया न्ह्याग्गु ब्वय्‌ नं वयेफु । कै प्वलकि कैखू थानाः मनू छ्याकः जुइ । दकलय्‌ न्हापां स्वय्‌म्भूया हारति मांयात किसली फ्याइ । लिपा इलं लाकाः याकनं हे फ्यानातःगु किसली, ख्येँसगं, ग्वाः, मसला नापं तयाः कलःपुजा वनी । तःकै वलकि पशुपतिइ दुनेच्वंगु सितला माजुयाथाय्‌ पुजा वनी ।
तःकै वःम्ह मनू न्ह्यःने तयाः कचिअप्पाय्‌ पुजा याइ । पुजा यायेगु थाय्‌ व पुजा याइपिं निम्हं नी जुइमाः । पुजा याइबलय्‌ लं फी मज्यू । पुजाज्वलं जाकि, स्वां, सिन्हः, नैवेद्य आदिया नापं दुसिमरि, ब्यांला व बुँछुँया ला नापं तयाः पुजा याइ । छपु तिंकथि झिंनिपाः लप्ते हनाः पंखा दयेकाः कै वःम्हेसित पंखां गायेकी । तिंकथि छपुं दाये भाय्‌यानाः पंखा, तिंकथि कचिअप्पा व पुजा याःगु ज्वलं समेत दक्वं मुनाः सुयातं नमवासे, लिफः मस्वसे खुसिइ चुइके यंकी । पुजा क्वचायेकाः म्वःल्हुइ भाय्‌यानाः शुद्ध जुयाः छेँय्‌ लिहां वइ ।
तःकैचय्‌ जायाच्वंगु न्हि व लः तज्यातकि व कैखू प्वलकि मनू छ्याकः जुइयः । कै तज्याइ धकाः ल्वगियात बांलाक सुसाःकुसाः याइ । कैया न्हि सुकेत बँय्‌ दुसि लायाः उकी द्यःने कापः छबः लायाः ल्वगियात थ्यनी । कै वःम्हेसित नसा नापं दुसिमरि व बुँछुँया ला नं नकेगु याइ । रणबहादुर शाहया पालय्‌ तःकैया महामारी जूगु इलय्‌ जुजुं थः लानीयात तःकै पुनी धकाः तःकै वःपिं फुक्क कचिमचा देशं पितिनाछ्वःगु खः । थुगु हे घटना दुथ्याकाः चिनातःगु सितलामाजु म्ये दाफा व भजनय्‌ थौंकन्हय्‌ नं हालाच्वंगु दु । न्हापा तःल्वय्‌ कथं दुगु तःकै थौंकन्हय्‌ मचा बुइ धुनेवं दच्छिया दुने हे भ्याक्सिन बीगुलिं नेपालय्‌ उन्मूलन जुइधुंकूगु दु ।

थाय्‌माच्वय्‌ पुइँ हायेगु
म्हया गुगुं ब्व व छ्यं कपाः आकाझाकां स्यात धाःसा छेँया थाय्‌माच्वया दोष धकाः थाय्‌माच्वय्‌ (धुरिइ) झिंछपुइँ तयाः पुइँ हायेगु याइ ।

ध्वंप्वालय्‌ पुँइ हायेगु
म्हय्‌ हिफ्वः थें ह्याउँक फ्वातः फ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक म्ह चासुल धाःसा ध्वंप्वाःया दोष धकाः गुपुइँ तयाः ध्वंप्वालय्‌ पुइँ हाइ ।

भुजिंखां न्याइबलय्‌
भुजिंखां न्यानाः म्ह छम्हं ह्याउँक चातःचातः फ्वंगः वयाः तसकं चासुल धाःसा न्वमवासे, म्ह छम्हं जावि म्हिचां ब्वय्‌ब्वय्‌ स्यानाः बुली । उगु जावियात तुतिं थ्वात्तुथ्वानाः स्वाहानें कुर्काः छेल्लिया स्वाहाने तःलय्‌ तयाः कै क्वमलाःतले ल्वहँतं ल्हाकातइ ।

मि नागयाथाय्‌ पुइँ हायेगु
म्हय्‌ ह्याउँक चातःचातः वयाः मिं पुइबलय्‌ थें हीसे च्वंसा मिनागं पुनाहःगु धकाः तिंख्यः सिथय्‌ च्वंम्ह मि नागयात नीछपुइँ पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।

कामदेव

मिजंतय्‌ यौन दुर्बलता जुलधाःसा कामदेव पुज्याइ । काचाक्क स्वयेबलय्‌ महाद्यः थें च्वंसां कामदेवया मूर्ति पूर्णरुपं नग्न जुयाच्वनी । ततःधंपिं महाःद्यःया देगः दुथाय्‌ प्यपा ल्हाः दुम्ह कामदेवया मूर्ति पश्चिमाभिमुख यानाः तयातइ । ग्वलया पशुपति महाद्यः, मखंया पशुपति महाःद्यः, ख्वपया हनुमानघाट, येँया जोशीदेगः, यलया शंखमूलय्‌ कामदेवया मूर्ति दु । यौन दुर्बलता जूम्ह मिजनं सुथय्‌ सादा पुजा तयाः थः स्वयं हे द्यइके वनी । द्यः पुज्याये धुंकाः स्वांसिन्हः काये धुनकि द्यःयात च्याकागु देवा द्यःया हे क्वसं तयाः थः भचा तापाक्क च्वनाः पियाच्वनी । पलख लिपा मत सी धुंकाः जक पुज्यायेत वंम्ह पुजाभः देमा ज्वनाः छेँय्‌ लिहां वनी ।

कुलांभुलु अजिमा

निराकार स्वरुप जुयाबिज्याःम्ह कुलांभुलु अजिमायात रक्तकाली नं धायेगु याः । अप्वः हि कुहांवलकि बाय्‌ थीमत्यः जुइगु गोलमाल जुलकि कुलांभुलु अजिमा पुज्यायेगु याइ । खास ला थज्याःगु ल्वय्‌या निंतिं कुमारी हे पुज्याइगु खः । अथे खयां नं मूलम्ह द्यःकथं कुलांभुलु अजिमा हे पुज्यायेगु याइ । थन पुजा वनीबलय्‌ निगू ज्वलं तयाः पुजा वनेमाः । पुजाया विधिकथं न्हापां भाकल पुजा धकाः कचिगु हँय्‌ख्यें तयाः पुजा वनीसा ल्वय्‌ लने धुंकाः हाकनं ख्येंसगं हे तयाः कृतज्ञता पुजा धकाः वनेमाः । ल्वय्‌ याकनं मलन धाःसा दथुइ दथुइ नं पुजा वयां च्वनीपिं दु । पुजाया ज्वलंकथं समय्‌बजि, हँय्‌ख्यें, समाःज्वलं, ह्याउँकापः किसली नापं मरि, सिसाबुसा थःगु इच्छा कथं तयाः सकतां निज्वः हे तयाः पुजा वनी । दुने भैलःद्यः, गणेद्यः, लमिद्यः लगायत मेमेपिं नं द्यःपिं पुज्यायेमाःगु विधि पूवंकेमाःगु जुयाः पाःलाःयात हे पुज्याकेगु चलन दु । कुलांभुलु अजिमा येँया त्यंगलं डल्लु वनेगु कुं पुलेवं हे जवपाखे थःगु हे देगलय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु ।

किसिद्यः

मस्त याकनं न्यासि मवन धाःसा यलया इतिइ च्वंम्ह किसिद्यः पुज्यायेगु चलन दु । किसिद्यः चिकिचाधिकःगु ल्वहंया मूर्ति जुयाः जवंखवं निम्ह सिंह पासा तयाः देगः मदयेक हे लँया सिथय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । द्यः पुज्यायेधुंकाः मचायात ल्हाः ज्वनाः द्यःयात स्वचाः चाःहुइकल धाःसा मचा याकनं न्यासि वनी धयागु जनविश्वास दु । द्यः पुज्यायेगु निश्चित छुं विधि मदुसां द्यः पुज्यायेबलय्‌ मचायात द्यः अनियाकेमाःगु व द्यःयात भ्वय्‌ब्व छब्व न्ह्यच्याकेमाःगु चलन दु ।

गणेद्यः

छुं न भिगु ज्या जुइबलय्‌ मंगल कामना यानाः पुज्याइम्ह द्यः खः– गणेद्यः । नेवाः समाजय्‌ गणेद्यः पुमज्यायेकं छुं हे भिंज्या याइमखु । नखःचखः, कर्मकाण्ड, ततःधंगु न्ह्यागु पुजा जूसां न्हापां गणेद्यः निं पुज्यायेगु चलन दु । अथे जुयाः त्वाःत्वालय्‌ थान गण्ोश पलिस्था यानातइगु खः । ज्याःजंक्व व इहि मुंकीबलय्‌ ला झन् काहा पुयाः हे इनाय्‌ काःवने माःगु चलन दु ।

गणेद्यवं विघ्नबाधा चीकाबीगु नापं धनद्रव्य बीगु, ल्वय्‌ लंकाबीगु नापं श्रद्धां भक्ति यात धाःसा मनं चिते यानागु पूवंकाबी धयागु जनविश्वास दु । अशोक विनायक, कार्य विनायक, जल विनायक व चन्द्र विनायक मूमूपिं प्यम्ह गणेद्यःपिं जुल । दक्वं गणेद्यःपिंके थःथःगु हे विशेषता दु । सामान तनीबलय्‌ पुज्याइम्ह च्वःप्वः गणेद्यः, ततःधंगु ज्या पूवंकेत पुज्याइम्ह कार्य विनायक, कै वइबलय्‌ पुज्याइम्ह चन्द्र विनायक, धन प्राप्तीया निंतिं पुज्याइम्ह कमलादी गणेद्यः खः । न्ह्याम्ह हे गणेद्यः पुज्याःसां

समय्‌बजि नापं लैं, लड्डु, सितु, पःका, ह्याउँगु कापः व भिंपू तयाः पुज्यायेगु चलन दु । नापं थःगु इच्छाकथं चबां (खाख्यें) तयाः वा बलि पुजा याइपिं नं दु ।

च्वबहाःद्यः

सत्वप्राणीया उद्धार यायेगु निंतिं लोकय्‌ उत्पत्ति जुयाबिज्याःम्ह ह्याउँगु वर्णम्ह च्वबहाःद्यःयात आनन्दादि लोकेश्वर नं धाः । लोककल्याणया निंतिं वसपोलया भक्ति वा सेवा याइगु खःसा मनूत म्हंमफइबलय्‌ नं पुज्यायेगु याः । विशेष यानाः छ्यंगूया ल्वय्‌ जूपिनि निंतिं पुजा वा भक्ति याइगु खः । न्हिंन्ंिह च्वबहाःद्यः दर्शन यानाः जलप्रसाद ग्रहण यात धाःसा महारोग नं लनी धयागु जनविश्वास दु । थन सत्वपुजा, अष्टमि व्रत नापं माय्‌अपसं च्वनेगु चलन दु । भाःतनाप बायाच्वंपिं मिसातय्‌सं भाःतनाप ह्वनेगु कामनां (भाःतम्ह अपसं च्वंम्ह मिसायात थनेत मवल धाःसा पाचुकागु सरह हे जुइ) यानाः नं माय्‌ अपसं च्वनीगु खःसा थःगु मनोवांछा पूवंकेत नं माय्‌अपसं च्वनीगु चलन दु । च्वबहाःद्यः च्वबहाःया डाँडाय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु ।

जनबहाःद्यः

करुणाया खानी जुयाबिज्याःम्ह तुयूगु वणर््ाम्ह करुणामययात जनबहाःद्यः, पद्मपाणी लोकेश्वर, जन्मराज नं धायेगु याः । सत्वप्राणीया उद्धार यायेगु निंतिं (भवसागरं तरे यायेगु) हे वसपोल उत्पत्ति जुयाबिज्याःगु खः । लोककल्याणया निंतिं हे वसपोलया सेवा व भक्ति याइगु खः । मनूत तसकं म्हंमफइबलय्‌ थन आयु साधन यायेगु व लुँदेवा च्याकेगु याइ । नापं कायमचा मदुपिंसं व भाःतनाप बायाच्वंपिंसं थःगु मनोकामना पूवंकेगु निंतिं उपोषथ व्रत च्वनेगु याइ । वसपोलयात नैवैद्य, पंचामृत तयाः पुजा याइगु खःसा जप, ध्यान, मानसि पुजा नापं ततःधंगु पुजा कथं सत्वपुजा, यज्ञ, लाखबत्ती च्याकेगु, अष्टमि व्रत दनेगु याइ । वसपोल कनकचैत्य महाविहार, केलत्वाःया जनबहालय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । ं

झात्पाःद्यः

येँया जोशी देगः (जैसीदेवल)या क्वसं क्वहितिइ कुहां वनेगु लँपुया देपा कुनय्‌ तःधिकःम्ह मनूपाय्‌धिकः जुयाः थां थें धस्वानाच्वंगु जलद्रोणी सहितया महाःद्य हे झात्पाःद्यःया स्वरुप खः । बैसं जायाः नं इलय्‌ हे थीमत्यः मजूम्ह मिसामचायात झात्पाःद्यः घय्‌पुकल धाःसा याकनं थीमत्यः जुइ धयागु जनविश्वास दु । सुथन्हापां द्यः ख्युंनिबलय्‌ हे किसलिं छगः व सादा पुजाभः तयाः पुज्यायेगु चलन दु । द्यः पुज्याये धुनेवं झात्पाःद्यः अनियानाः जवं चाहिलाः पलख निपा ल्हातं घय्‌पुनाच्वन धाःसा याकनं थीमत्यः जुइ धयागु विश्वास दु ।

दु्रपति (द्रौपदी)

ततःधंगु ज्या गुथि, पुजा वा सराद्धया इलय्‌ थीमज्यू (महिनावारी) जुयाः मपनेमा धकाः येँया भिंद्यःत्वाःया भिंद्यःया देगलय्‌ च्वंम्ह द्रुपतियात किसली छायेगु चलन दु । मज्यू जुइगु न्ह्यकायेगु वा लिछ्वयेगु धकाः दुनुगलं निसें कामना यानाः किसली छगः भागि यानाः सुना नं मथीथाय्‌ तसिच्वय्‌ वा नकिमय्‌ यखानातइ । थःगु ज्याखँ सुथांलाक क्वचालकि फयांफछि याकनं भिंद्यः देगःया द्रुपतियात फ्यानातःगु किसली छाःवनी । अथे हे मचा बूपिनि दुरुघाः जुलकि नं दु्रपतियाथाय्‌ कलः वनेगु चलन दु ।

देगुद्यः

नेवाः समाजय्‌ देगुद्यःयात तसकं हे हनेगु चलन दु । नेवाःतय्‌ मू देपुजा, नछा देपुजा व न्याःदेपुजा तःजिक न्यायेकेगु परम्परा दु । अथे खयाः नं कुलयात रक्षा याइम्ह द्यः जुयाः नं विशेष आस्था तयाः देगुद्यः पुजा याइ । बिहिवाःपतिकं देगुद्यइके वनीपिं नं आपालं दु । देगु ख्यलय्‌ ल्वहंया मूर्ति दःसां नं थःथःगु देपुजा खलःया ब्यागलं देगुद्यः दयाच्वनी । देगुद्यः थाकुलिया छेँय्‌ तयेगु चलन दु । छेँ सत्तिक लाःपिं न्हियान्हथं हे देगुद्यः दर्शन याःवनीपिं नं आपालं हे दु । सुं म्हंमफुत धाःसा वा ज्याखँ स्यन धाःसा नं देगुद्यः पुज्यायेगु याः । अथे हे सुं मनूत तसकं म्हंमफुत धाःसा नं जातः क्यनाः वा ज्योतिष क्यनाः लूलाः यायेगु धकाः देगुद्यः पुज्याइ । देगुद्यः बल्लातले मनूत नं बल्लाना हे च्वनी, देगुद्यः पालिइ लात धाःसा जीवनय्‌ हे संकट वइ धयागु (सी–म्वाइगु भय) जनविश्वास दु । देगुद्यः विशेष यानाः बिहिवाः समय्‌बजि, तछ्व, म्हासुगु कापः, लुँया प्रतिमा तयाः पुज्यायेगु याइ । देगुद्यःयाथाय्‌ खाख्यें व खाया ला चले मजू ।

धुसिआजु वा धुसिअजि

मनूतय्‌ जँ स्यातकि येँया भिंद्यःया देगलय्‌ वनाः धुसिआजु वा धुसिअजि पुज्याः वनेगु चलन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने जवपाखे धुसिलुयाच्वंम्ह धुसिआजु अले भिंद्यःया देपापाखे धुसिलुयाच्वंम्ह धुसिअजि खः । मिजंम्हेसिया जँ स्यात धाःसा धुसिआजु अले मिसाम्हेसिया जँ स्यात धाःसा धुसिअजि पुज्यायेगु चलन दु । ख्वाः स्वये मज्यूपिं जुयाः निम्हेसितं ख्वाः छपातं कापतं भुनातःगु दइ । ल्वगिया नामं द्यः पुज्यानाः द्यःयात थीकाहयागु तूचिकं जँय्‌ बुकाबिल धाःसा जँ स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । ल्वगिया नामं ब्वःता छगलय्‌ समय्‌बजि तयाः पुजाज्वलं नापं नीछपुइँ तयाः पुइँ हायाबीगु याइ । थन पुज्यानागु छुं हे ज्वलं लित यंके मज्यू । जँ स्याःम्हेसित बुकेमाःगु जुयाः चिकं छता जक लित यंकेगु चलन दु ।

न्हाय्‌कंतला अजिमा

मिखा स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः न्हाय्‌कंतला अजिमा खः । असनं थाय्‌मदु वनेबलय्‌ दथुइलाक च्वंगु स्वतँजाःगु देगलय्‌ न्हाय्‌कंतला अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । अजिमा नापं झ्वःलाक गणेश व कुमारी नं विराजमान जुयाच्वंगु दु । द्यःया क्वसं लः मुनाच्वंगु गाः छगाः दु । थुगु गाःया लः (जल) मिखाय्‌ तयाबिल धाःसा मिखा स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । पुजा कथं स्वइच्छां पुजा यायेगु खः, तर थौकन्हय्‌ न्हाय्‌कं छपाः नं छायेगु चलन जुयावल । न्हापा न्हाय्‌कंझालय्‌ लुयावःगु जुयाः थुम्ह द्यःया नां न्हाय्‌कंतला अजिमा जूगु धाइ । थुम्ह हे द्यःया नामं त्वाःया नां हे न्हाय्‌कंत्वाः जुयाच्वंगु दु ।

न्हाय्‌पंस्याःद्यः

न्हाय्‌पं स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः न्हाय्‌पंस्याःद्यः खः । यलया कोपुन्द्वः दुवातय्‌ भराय्‌धंगु न्हाय्‌पं हे तयाः क्वसं न्हाय्‌पंस्याःद्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । न्हाय्‌पं स्याइबलय्‌ न्हाय्‌पं स्याःम्हेसित किसली छगः भागि याकाः छानाबिल धाःसा न्हाय्‌पं स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । न्हाय्‌पं स्याःगु दोष छुटय्‌ यायेत नीछपुइँ तयाः पुइँ हायाः पुज्याइ । थौंकन्हय्‌ डाक्टर क्यनेगु चलन जुयाः थन द्यइके वइपिं म्हो जक दु ।

बिज्यासःद्यः

ह्याउँवर्ण, पूर्णरुपं नग्न अवस्थाय्‌ आकाशय्‌ ब्वयाबिज्याःम्ह देवी विजेश्वरीमां खः । वसपोलयात गुलिस्यां बिद्याधरी नं यायेगु याः । वसपोल शोभा भगवतीया च्वसं नितँ जाःगु देगलय्‌ थःगु हे विहार दयेकाः च्वनाबिज्याःगु दु । वसपोलया नामं हे उगु त्वाःया नां विजेश्वरी जूवंगु खः । न्ह्यागु कथंया भिंगु ज्याय्‌ नं वसपोलयात पुजा यायेगु याः । विशेष यानाः इहिपा धुंकाः थन पुजा वनीगु याइ ।

वसपोलयात ल्वगिपिनि नामं नं पुज्यायेगु याः । ज्योतिष वा वैद्य क्यनाः दोष खनेदत धाःसा थन कलः पुज्याःवयेगु याइ । कलः तइबलय्‌ हँय्‌ख्येंं हे तयेमाःगु नियम दु । अथे हे गुलिसियां पुइँ हायेमाःपिं नं दु । पुइँ नं दोष स्वयाः गुपुइँ, झिंन्यापुइँ, नीछपुइँ तयाः पुज्याइ ।

महांकाःद्यः

भय चीकाबीम्ह द्यः महांकाःद्यः खः । वसपोलयात बज्रबीर महांकाल नं धाः । प्वाः तग्वः, तुति चीहाः, मिखा ततःग्वः निक्खर हाकुगु वर्ण जुयाः जवगु ल्हातय्‌ कतृ, देपागु ल्हातय्‌ पात्र ज्वनाः, खत्वांग पाछायाः दनाच्वंगु मुद्राय्‌ वसपोलया स्वरुप दु । म्हया अंग पतिकं नागया तिसां तियाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःया आसनय्‌ दनाबिज्याःम्ह वसपोलयात हिन्दु व बौद्ध निगुलिं सम्प्रदाययापिंसं उतिकं हनाबना तः । बौद्धतय्‌सं धर्मपालया रुपय्‌ हनेगु याःसा हिन्दुतय्‌सं भैरवया रुपय्‌ कायेगु याः । बुद्ध धर्मया रक्षक जूगुया हुनिं बहाःबहीपतिकं वसपोलया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । अथे हे स्वनिगःया त्वाःत्वालय्‌ व छेँया लुखाय्‌ नं वसपोलया मूर्ति तयेगु याः ।

शनिवार व चःह्रेकुन्हु वसपोलया पुजा यायेगु याइ । दशा फायेकेगु निंतिं जन्मन्हिबलय्‌ पुजा याइ । तसकं म्हं मफइबलय्‌ खड्ग फायेकेगु धकाः नख्वला, नखड्ग तयाः पुजा वनी । सम्हय्‌बजि, अय्‌लाः, हाकुगु कापः, हाकुमुस्या तयाः पुजा याइ । थ्व नापं जप याकेगु, पात्र थनेगु, धलं दनेगु नं याः । शनिया दशा फायेकेत नं महांकाःद्यः पुज्यायेगु याइ । महांकाःद्यः पुज्यायेत खाख्यें व खाया ला चले मजू । तिंख्यःया देगलय्‌ च्वंगु मूर्ति हे वसपोलया मूलगु मूर्तिया रुपय्‌ कायेगु याः । सवलबहाःया तान्त्रिक गुरुजु शाश्वत बज्र बज्राचार्यं आकाशय्‌ ब्वयाच्वंम्ह महांकाःद्यःयात थःगु तान्त्रिक विद्यां क्वकयाः तिंख्यलय्‌ पलिस्था याःगु धयागु जनविश्वास दु । महांकाःद्यःयात पंचकपाल धयागु चचाम्यँे हालाः लय्‌तायेकूगु धाइ ।

पात्र थनेगु

अजिमा वा भैलःद्यवं ज्वनाच्वनीगु कवंछ्यं दुगु थलयात पात्र धाइ । थज्याःगु पात्रय्‌ समय्‌, अय्‌लाः, थ्वँ जायेकाः याइगु पुजायात पात्र थनेगु पुजा धाइ । थःगु इच्छाकथं छगः, स्वंगः वा न्यागः थनेगु याइ । छगः पात्र थनीबलय्‌ समय्‌बजि, प्यता घासा, न्या, ख्यें व माय्‌वः तयाः छगः मूलगु पात्र नापं मेगु पात्रय्‌ अय्‌लाः थनाः पुजा यायेगु याइ । स्वंगः पात्र थनेगु धालकि समय्‌बजि, अय्‌लाः व थ्वँ थनेगु याइ । न्यागः पात्र थनेगु धालकि समय्‌बजि,

अय्‌लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वं व खाय्‌ थनेगु याइ । पात्र थनीबलय्‌ बांलाक पुजाभः छपाः नं तयायंकेमाः । स्वां, सिन्हः, जाकि नापं समबजि, सिसाबुसा, धुं, धुपाँय्‌, इताः, हाकुगु कापः व हाकुगु मुस्या तयाः बांलाक पुजा तयाः यंकी । महांकाःद्यः व पाल्हाःद्यःयाथाय्‌ पात्र थनेबलय्‌ हँय्‌ख्यें जक तयेगु याइ ।

म्वःपताःद्यः

नरः देशय्‌ छगः हे देगलय्‌ यखानातःपिं आजुअजिपिंत म्वःपताःद्यः धाइ । गैरनेवाःतय्‌सं भाटभटेनी धायेगु यानाच्वंगु दु । जातः बाय्‌ ज्योतिष क्यनाः दोष क्यनाहल धाःसा थन पुज्यायेगु याइ । थन नं हँय्‌ख्यें व मेगु पुजाज्वलं कलखय्‌ तयाः पुजा वयेगु चलन दु । निम्ह द्यः दुसां नं छगः हे जक कलः तयाः पुज्याइ । थुम्ह द्यः आइतवाः व बुधवाः पुज्याइमखु (दोषया पुजा जूसा जक) । गैरनेवाःतय्‌ थथे दोष पुजा याइबलय्‌ स्वयम्भूइ हारति अजिमा, , म्वःपताःद्यः व आनन्द भैरव छक्वलं हे पुज्यायेगु चलन दु ।

लमिद्यः

कायमचा वा म्ह्याय्‌मचाया बैशय्‌ हे इहिपा मजुल धाःसा मांबौपिंत पीर जुइगु ला स्वाभाविक हे जुल । थज्याःगु इलय्‌ अचूक बाण कथंया वासः धयागु लमिद्यः हे जुयाच्वन । कुलांभुलु अजिमाया देगः दुने मूलुखाया देपापाखे छ्यं मदुगु मिसाया आकृतियात लमिद्यः धाइगु खः । भ्वय्‌ भाग तये थें सम्हय्‌ बांलाक तयाः पुज्यायेमाःगु थनया चलन दु । हँय्‌ख्यें, किसली व समाःज्वलं तयाः ग्वाःमसला सहित इहिपा मजूम्ह मचाया नामं बांलाक पुज्यात धाःसा इच्छा पूवनी धयागु जनविश्वास दु । थन पुज्यायेबलय्‌ पुजाभः लिसें दक्व ज्वलं निगू हे तयाः यंकेमाः । अथे हे मय्‌ति, शोभा भगवती, ल्हुति लगायत थीथी थासय्‌ नं लमिद्यः दु ।

वास्याःद्यः

वा स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः जुयाः थ्व द्यःयात वास्याःद्यः धाइगु खः । थ्व द्यः थाय्‌मदुया दबूकुंचाय्‌ छगू तोरणया आकारय्‌ अंगलय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । थुम्ह द्यःया नामं नेवाःतय्‌सं त्वाःया नां हे वास्याःद्यः धायेगु यानाच्वनसा बेक्वःगु सिँग्वं थें च्वंगुलिं खस भाषीतसें बांगेमुढा धकाः धाइ ।

न्हापा चिकित्सकीय उपचार यायेगु चलन मदुबलय्‌ सुयां वा स्यातकि वास्याःद्यः हे पुज्यायेगु चलन खः । ल्वगिया नामं किसली छगः भागि याकाः वास्यःद्यःथाय्‌ छायाः अन च्वंगु तोरणय्‌ ध्यबा छगः नकिं तानाः वा स्याःगु लनी धाइ । गुलिगुलिसिनं जवगु वा स्यातकि द्यःया जवय्‌, खवगु वा स्यातकि द्यःया खवय्‌ नकिं तानाबीगु याइ ।

चिकंमुगलय्‌ प्यकालँया सिथय्‌ च्वंगु फल्चाय्‌ नं छम्ह वास्याःद्यः दु । थुम्ह वास्याःद्यःयात मिसाम्ह वास्याःद्यः धायेगु यानाच्वंगु दु । मिसापिनि वा स्याइबलय्‌ जक नकिं तानाः पुज्यायेगु धाःसां थःत अःपुगु स्वयाः थन नं न्ह्याम्हेसिनं नं पुज्यायेगु याः ।

सन्तानेश्वर महाद्यः

सन्तानेश्वर महाःद्यःया नितँजाःगु देगः येँय्‌ मरुहितिइ दु । सन्तानेश्वर महाःद्यःयात सन्तानया कामना यानाः विशेष यानाः सोमबाःकुन्हु पुज्यायेगु चलन दु । मचा मदुपिं मनूतय्‌ सोमवाः वा साउनया सोमवाः लाकाः तसकं श्रद्धा तयाः एकचित्त यानाः पुजा यात धाःसा सन्तान दइ धयागु जनविश्वास दु । पुजा यायेबलय्‌ निम्हतिपू हे वयाः थःगु इच्छा कथं सादा पुजा, षोडश पुजा, वैदिक पुजा, रुद्रि याइ । सिलाचःह्रेकुन्हु व ऋषिपंचमिकुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । मस्त म्हंमफुत धायेवं मांअबुपिंसं सन्तानेश्वर महाःद्यःयात पुजा यानाबिल वा न्हियान्हिथं लः लुनाः पुज्यात धायेवं सन्तानया ल्वय्‌ क्वलानावनी धयागु नं विश्वास दु ।

सिथिद्यः

सिथिनखःबलय्‌ जात्रा याइम्ह ह्याउँवर्ण, पश्चिमाभिमुख जुयाः, म्हय्‌खा गयाच्वंम्ह द्यः सिथिद्यः खः । सिथिद्यः न्हूघःया छखा श्रेष्ठथरया छेँय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । मुद्दा मामिला जुयाच्वंगु इलय्‌ याकनं मुद्दा ज्यंकेगु निंतिं सिथिद्यः पुज्यायेगु याइ । अथे हे तःल्वचं कयाच्वंंपिंसं नं पुज्यायेगु याः । सिथिद्यः पुज्यायेबलय्‌ आइतवाः लाकाः सनिलया इलय्‌ स्वां, सिन्हः, जाकिबजि नापं ह्याउँगु कापः छकू, हाम्वःचिकनय्‌ बुलातःगु सच्छि व च्यापु इताः, चि मदुुगु सच्छि व च्यापा वः, धुं धुपाँय्‌, इताः जजंका नापं मरि, सिसाबुसा तयाः श्रद्धाभावं एकचित्त यानाः पुज्यायेमाः । सिथिनखःबलय्‌ बाहेक मेबलय्‌ ला, ख्यें तयाः पुज्याये मज्य्‌ू ।ं सिथिद्यःयात कुमार नं धाः । सिथिनखःकुन्हु क्वहिति पाखाय्‌ मचाया रुपय्‌ ख्वयाच्वंम्ह सिथिद्यःयात श्रेष्ठ थरयाम्ह छम्ह भलादमि मनुखं थःगु छेँय्‌ यंकूगु इलय्‌ सिद्ध जूगु धाइ ।

स्वकिं अजिमा

दम, मुसु वःगु व छाति स्याःगु ल्वचं कःपिं ल्वगितय्‌त किसली छगः भागि याकाः पुजाज्वलं तयाः स्वकिं अजिमा पुज्याकेछ्वइ । तंकेश्वरया तकति अजिमाया जवपाखे खुल्ला आकाशय्‌ ध्याकुंचाय्‌ आकार मदुगु ल्वहंया द्यःकथं स्वकिं अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । स्वकिं अजिमाया लिक्कसं झ्वःलाक पूर्णकदया

छ्यं मदुगु मेगु प्यंगू मूर्ति नं दु । अप्वः यानाः द्यःमां व दीदीअजिपिंसं छ्वयाहलकि जक पुज्याःवइगु थाय्‌ जुयाः थन द्यइके वइपिं तसक म्हो, यक्वस्यां मस्यू ।

थ्व द्यः पुज्याइबलय्‌ जाकि, स्वां, सिन्हः, मरि, फलफुल नापं समय्‌बजि व अय्‌लाः नापं कचिगु ख्यें छगः तयाः द्यः पुज्याइ । थन पुज्यानाः छाःगु ख्यें तछ्याये नं मज्यू, लित हये नं मज्यू । थन पुज्यायेत यंकूगु छुं हे ज्वलं लित हये मज्यू, उकिं पुजाज्वलं पुजाभः देमाय्‌ मतसे ब्वःता छगलय्‌ जक तयाः द्यइके वनी । स्वकिं अजिमा पुज्याये न्ह्यः पुइँ निं हायेमाः । दकलय्‌ न्हापां नीछपुइँ तयाः पुइँ हाइ, अले जक पुजा याइ । अजिमाया पुजा क्वचालकि अजिमा नापं झ्वःलाक्क च्वंपिं दक्वं द्यःपिंत नं कपाय्‌ छकू छकू छ्र्यनय्‌ तयाबियाः पुज्याइ ।

हारति अजिमा

न्ह्यागु कथंया भय वःसां चीकाबीम्ह द्यःया रुपय्‌ हारति अजिमायात हना वयाच्वंगु दु । अजिमायात म्वाःम्ह द्यः कथं नाली । हारति अजिमाया मूम्ह द्यःकथंं स्वयम्भूया अजिमायात हे नाला वयाच्वंगु दुसां सीघः, खास्ति, बगलामुखी, तुकंबहाः लगायत बौद्ध स्तुप दुथाय्‌ हारति अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । सुं म्हंमफइबलय्‌, ततःधंगु ज्या स्यनीबलय्‌ वा ततःधंगु भय वइबलय्‌ अजिमायाथाय्‌ कलः वनेगु वा छाहायेकेगु पुजा याइ । विशेष यानाः मचातय्‌त रक्षा याइम्ह द्यः जुयाः मस्तय्‌गु नामं कलः वनेगु वा मचानाप त्वाय्‌ चिंकेगु चलन दु । थन कलः वनीबलय्‌ हँय्‌ख्यें तयेगु चलन दु । अथे ख्येें तयाः कलः वनीबलय्‌ कलः छगः हे जूसां हँय्‌ख्यें खुगः, किसली खुगः, ग्वाःग्वय्‌ खुज्वः व भ्वय्‌ब्व नं खुब्व अनिवार्य कथं तयेगु याइ ।