येँ देसं क्वय्‌छि पूर्वपाखे मनोहरा खुसि सिथय तजाःगु चसिगुँ (चाँगुँ) च्वकाय्‌ अतिकं आकर्षक अले भब्य कलात्मक संरचना चाँगुनारायणया देगः खः । जःखः चसिमा दुगु गुँच्वका जूगुलिं थुकियात चाँगुँ धाइगु खः । नितजाःगु प्यागोडा शैलीया तग्वःगु देगःदुने नारायणद्यःया बांलाःगु मूर्ति थापनायानातःगु दु । थुकियात हे चाँगुनारायण धाइगु खः । प्यखें लुखादुगु नितजाः पौया थुगु देगः नेवाः पुर्खापिनिगु स्थापत्य कलाया छगू ज्वःमदुगु सिर्जना खः । वैष्णव सम्प्रदायया थीथी आख्यान व पुराणया पात्र, चरित्र व विवरणयात कलात्मक रुपं कियातःगु देगलय्‌ स्वनातःगु त्वनासिँत काष्ठ कलाया च्वन्ह्याःगु दसि जुयाच्वंगु दु ।

देगः न्ह्यःने ल्वँहया थामय्‌ विष्णुया ल्हातय्‌ दइगु ज्वँसा शंख, चक्र, पद्म व गदा विशेष कथं न्ह्यब्वयातःगु दु । प्यखें सतःछेँ व फलेचा अले दथुइ अप्पां सियातःगु चकंगु चुकय्‌ थीथी द्यःया ल्वहँ मूर्तित नं दु, उकी मध्ये गरुडनारायण, विष्णुविक्रान्त, चन्दन नारायण, श्रीधर विष्णु, विश्वरुप, नरसिंह आदि विशेष खः । थन दुम्ह ल्वँहया तःधिकम्ह गरुडया मूर्ति मेमेथाय्‌या आकृतिसिबें पाः अले विशेष खने दु । जःखः पपू दु तर गरुडया ख्वाः धाःसा मानवाकृत जुयाच्वंगु खत ।

देगःया दक्षिणपाखे तान्त्रिक आस्था कथं पूजायायेमाःम्ह म्वःमदुद्यः (छिन्नमस्ता) खः ।

दक्कले महत्वपूर्ण थन तयातःगु जुजु मानदेवया ल्वँहपौ खः । गुकियात नेपाःया इतिहासया दक्कले पुलांगु अभिलेख धकाः नालातःगु दु । ईस्वी ४६४ या थुगु ल्वँहपौ संस्कृत भासं च्वयातःगु दु, थ्व लिच्छिबी जुजु मानदेवपाखें तयातःगु ख ः । थुगु हे ल्वँहपौया अभिलेखया लिधँसाय्‌ पुरातत्वविद्पिन्स चाँगुनारायणया थुगु देगः नेपाःया दक्कले पुलांगु सांस्कृतिक मूर्त सम्पदा जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु दु ।

वैष्णव व शैवतय्‌सं थनया मूर्तियात विष्णु कथं नालावयाच्वंगु जुल अथेहे स्वनिगःया बज्रयानीपिन्सं धाःसा थ्वयात हे हरिहरवहान लोकेश्वर धकाः बौद्ध अराध्यदेव धयावयाच्वन ।

वैष्णव सम्प्रदायया दथ्वी प्रचलित बाखं कथं न्हापान्हापा गुगुं इलय्‌ सुदर्शन नांया छम्ह ब्रम्हुनं सा छम्ह न्याना हयाः न्हिया न्हिथं चासिमा दुगु गुँइ यंका झ्वयेत हइगु । अले बःन्हि छेँय्‌ थ्यंकाः दुरुन्ह्याइबले धाःसा उम्ह सापाखें बांला दुरु मब्यु । थथे छाय्‌ जुल जुइ धकाः सीकेगु मनसुवा तयाः छन्हु सा गनगन वनीगु खँ अनअन चेवाः कया जुल । तर उम्ह सा छमा चासिमाया क्वय्‌ थ्यनेवं अनं छम्ह हाकुम्ह मचा पिहाँवयाः साया दुरु त्वनीगु जुयाच्वन । थ्व खनाः तंम्वयाः उम्ह सुदर्शन नांया ब्रम्हुनं चासिमा हे पालाबिल । अजुचायापुइ उगु सिमां हि पिदन, ब्रम्हु ग्यात । उब्ले हे बिष्णु भगवना न्ह्यःने प्रकट जुयाः न्हापा गुगुं इलय्‌ थःपिन्सं यानागु पापया कारण थः चासिमा जुइमाःगु अले सुदर्शन ब्रम्हुनं सिमा पालाब्यूगुलिं थः उगु पापपाखें मोचन जुल धकाः लसता प्वंकल । नापं बिष्णु भगवानया सल्लाह कथं उगु चासिमा दुगु गुँइ नारायणद्यःया देगः दयेकेत सल्लाहबिल । धाइ आःतक उगु देगलय्‌ द्यः पुजायाइपिं पुजारीत वहे सुदर्शन ब्रम्हुया खलः खः ।

युनेस्कोपाखें थुगु देगःयात विश्व सांस्कृतिक सम्पदा कथं नालातःगु जुल । संसार न्यंकया पर्यटकपिनिगु नितिं थ्व अतिकं आकर्षणया थाय्‌ जुयाच्वंगु दुसा विशेषयानाः स्वनिगःया प्राचिन काष्ठ कला व स्थापत्य कलाया अध्ययेतापिनिगु निंतिं अध्ययन अनुसन्धानया छगू चकंगु ज्ञानकेन्द्र हे खः ।

दँय्‌ दसं कछलागाः तःधं एकादशि (हरिवोधनी) कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । स्वनिगः व तातापाकं भक्तजनपिं द्यः दर्शनया निंतिं वयेगु चलन दु । दँय्‌ दसं थिंलापुन्हि कुन्हु थुम्ह द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा यानाः येँ लाय्‌कू यंकेमाः, थुगु इलय्‌ दुवाः दुवाः पतिकं पुलांपुलांगु चाभारा तछ्याइगु परम्परा दु ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । थ्व जात्राया झ्वलय् भेलुया नं जात्रा जुइ । जात्राया झ्वलय् ब्वसिगां, ल्ह्वंखा व मच्छेगांया द्यः बःखुइ हइ । बःखुइ फुक्कं द्यःया विधिवत् पुजा लिपा छखः छखः यानाः द्यः ल्ह्वनायंकी । थिंलाथ्व दशमिकुन्हु ल्ह्वंखा, ब्वसिगां व मच्छेगांया द्यःखः यंके धुंकाः दकलय् लिपा सतुंगःया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । मच्छेगांया द्यःखः ल्ह्वनाः खुसि पारि मन्दु धयागु थासय् थ्यनेवं ल्हाः ल्ह्वनाहइ, अले जक सतुंगःया विष्णुदेवीया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । न्हापां भेलुखः ल्ह्वनी, अले विष्णुदेवीया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् संखननि व भंसाः त्वालय् द्यःयात भमचित लसकुस याये थें फं लुनाः ताःचा ज्वंकाः दुकायेमाः । द्यःखः द्यःननिइ थ्यंकाः जात्रा क्वचाइ ।

म्वःल्हुइगु

सँया समाःया न्हापांगु समाः धयागु म्वःल्हुइगु खः । म्वःल्हुइगु, सफा सुग्घरया लागि जक मखसे समाः यायेगु निंतिं नं खः । उगु बखतय्‌ मनूतय्‌सं म्वःल्हुइगु निंतिं पूर्णरुपं प्राकृतिक ज्वलं छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । गथेकि खाःलः, म्हासुचा, खौ व हथं । थःगु सतिक व लकसय्‌ दुने छु दु व हे वस्तु छ्यलेगु याः । थःके सु दुसा सु च्याकाः वःगु नौयात छ्यलीसा गुँ सतिक दुपिंसं हथनं म्वःल्हुइ । चिकंसाः दुपिंसं वा सतिक दुपिंसं खौनं म्वःल्हुइसा म्हासुचा कायेथाय्‌ दुपिंसं म्हासुचां म्वःल्हुइ ।

खाःलःया लागि पोतासिइ भालिंचा तयाः उकी सु च्याकाः वःगु नौ तयाः द्यःनें लः तयायंकी । थ्व लखं म्वःल्हुइगु चलन उबलय्‌ यक्व दु ।

म्हासुचां म्वःल्हुइपिनि म्हासुचां सँय्‌ साब्वं थाय्‌ थें थानाः म्वःल्हुइ । थुकिं सँ चुलुसे च्वनाः बांलाइ । खौनं छ्यनय्‌ ब्वब्वस्यानाः म्वःल्हुइबलय्‌ छ्यनय्‌ त्वँचा नं दइमखु, सँ नं बांलाइ धयागु विश्वास दु । सँयात आपालं प्वालाप्वाला थीकाः चुल्लुसे च्वंकेमाःसा हथनं ब्वायांब्वायां वयेक थानाः म्वःल्हुइ ।

सँ छ्यनेगु

छ्यनय्‌ सँ ज्यंकेमाःगु लागि सँ छ्यनेमाःगु खः । सँ ज्यंकेगु निंतिं थकूचा, पंया ककीचा छ्यली । सँ ज्यनेधुंकलकि ककीचां छ्यनी । सँ छ्यनेगु फुकसियां मयासे मगाःगु समाः खः । सँ छ्यनेबलय्‌ अप्वः यानाः तूचिकं तिलेगु चलन दु । गुम्हगुम्हेसिनं नैंक्याःचिकं वा विदेशं आयातित नस्वाःगु चिकनं तिलेगु याः ।

सँ हाकुकेगु

मिजंत व मिस्त निखलःसिनं बैंसं सँ भुयूसां, बैंस आपाः मदुसां ल्वचं सँ भुयूसां हाकुकेगु लागि छुं न छुं उपाय याः । उबलय्‌ अप्वः मनूतय्‌सं ‘अम्बः सुकू’यात नयागु थलय्‌ तयाः चछिं फ्वयाः कन्हय्‌कुन्हु उकियात ग्वाराग्वारा दायेकाः ख्वाउँलकि छ्यनय्‌ पानाः सँ हाकुकेगु याइ ।

सँया समाःज्वलं

मिस्तय्‌सं सँया समाः थीथी कथं सपः हिनाः व सतुबतु थुनाः यायेगु याइ । गथेकिप्वाकय्‌ सपःहिनाः, क्वलः लुइक सपः हिनाः वा थ्वाय्‌चा सचिका तयाः छगू वा निगू सतुबतु थुइगु चलन दु ।

ल्यासेपिं व मचाल्यासेपिनि मिमफ¥यास तयेगु अति प्रिय तरिका खः । सँ छ्यने धुंकाः छ्यनय्‌ थीथी स्वानं छुइगु चलन दु । गथेकि गुलाफस्वां, गुनकेरास्वां, पंखास्वां आदि ।

छ्यनय्‌ वहःयागु काँता व नँयागु काँता तयेगु चलन दुसा सम्पन्न परिवारया मिसातय्‌ लुँस्वां, लुँया किलिप, लुँया सिन्चा, शिरबन्दी , न्यापु सिखः आदि तयेगु याइ ।

पंयागु ककीचा

उगु बखतय्‌ सँ छ्यनेत पंयागु ककीचा छ्यलेगु याइ । थ्व ककीचा प्यलांगूति हाकः जुइ । थुकिया निखेरं वा दयाः ब्या नं प्यलांगूति जक हे दइ ।

थकूचा

थ्व क्वलाछि हाकलं मयाक्क ताःहाकःगु ज्वलं खः । थ्व स्वयेबलय्‌ चिचाफिगु च्वाफि थें च्वं । थुकिया म्वलय्‌ गथि थें दुसा हाकः मसिनु जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व थकूचा केतकि माया हाग्वलं दयेकीगु खः ।

सतुबतु थुइगु

क्वललु सपः

थुगु सपः प्यायेत सँयात स्वपुइँ याइ । दकलय्‌ तपुइँगु सँयात प्वाकय्‌ सपः हिनी । वया द्यःने मेगु पुइँ हिनी । च्वकायात सिथय्‌सं स्वचाकी । वयांलि दकलय्‌ लिपांगु सँपुइँ नं उकिया द्यःने हिनायनी । च्वका सिथय्‌ स्वचाकाः वहःयागु वा नयागु कातां काकी । थुगु प्रकारयागु सपः उगु बखतयापिं जिथितय्‌ भ्वय्‌ वनीबलय्‌ प्याइगु तसकं यःगु सपः खः ।

थ्वाचा सचिका

थ्व ‘तुलकायागु’ सचिका खः । तर थुकियागु थ्वाचा रेशमयागु दयेकातइ । थ्व छगू म्वलं स्वपुइँ पिकयातइगु ताःहाःगु सचिका खः । अप्वः यानाः हाकुगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु थ्वाचा वा ह्याउँगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु तुं थ्वाचा तयाः दयेकातःसां हाकुगु सचिकाय्‌ हाकुगु तुं थ्वाचा तयेगु चलन नं दु । थ्व भाःत मदुपिं मिस्तय्‌सं छ्यलेगु याइ । थ्वाचा सचिकाया थ्वालय्‌ ‘पत्तु’ व ‘समां’ हिनाः छाय्‌पिया तइ ।

माला सतुबतु

स्वपुइँया सतुबतु थें तुं थुयाः न्यापुइँ कयाः हासा थाये थें द्यःनेयागु तःलय्‌ तःलय्‌यागु द्यःने तयाः प्यकुं प्यकुंलाक थुथुं वनकि माला सतुबतु जुइ ।

मिमफ्यास तयेगु

छ्यंया लिउने दथुइ सिन्चा फायाः सचिका तयाः निगू सतुबतु थुइगु । जवय्‌ च्वंगु सतुबतुया च्वका खवय्‌ च्वंगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु, अथेहे खवगु सतुबतुया च्वका जवगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु । च्वय्‌च्वंगु सतुबतु जवगु जूसा खवगु म्वःया दथुइ क्वकायेगु । खवगु जूसा जवगु म्वःया दथुं क्वकायेगु । थुकथं पालंपाः यायां मिमफ¥यास सपः तयार जुइ । अन्त्यय्‌ निखेरं म्वलय्‌ सचिकां क्वातुक चीगु ।

सतुबतु थुइगु

सामान्य रुपं सतुबतु थुइबलय्‌ स्वप्वाँय्‌यात स्वपुइँ दयेकी । जवगु पुइँ हयाः दथुपुइँया द्यःने तइ, वयांलि खवगु पुइँयात द्यःने तयेहइ । थुकथं तःलय्‌ च्वंगु सँपुइँ द्यःने व द्यःनेच्वंगु सँपुइँ तःलय्‌ तयाः पालंपाः थुथुं वनकि स्वपुइँया सतुबतु जुइ ।

पंखावाल सचिका

थ्व अप्वः यानाः ह्याउँगु सचिकाया च्वकाय्‌ थ्वाःया पलेसा पंखा वा पानबुट्टा आकार वयेकाः पाता चिंक दयेकाः पत्तु व समां हिनातइ । सिथय्‌ सिथय्‌ रंगीचंगी ‘सितरात’ व ‘पू’ तयाः कां हनाः अझ आकर्षक खनेदयेका तइ । थुगु सचिका उगु बखतय्‌ तसकं म्हो जक मिस्तय्‌सं छ्यलीगु खः ।

सँतानी

सँतानी धयागु तँसा सँप्वाँय्‌ खः । सँ सालुपिनि ख्वातु खनेदयेकेत व सपः हिनेगु निंतिं थ्व छ्यलेगु याइ । सँतानी हाःगु सँ व जँ मुंकाः दयेकी ।

सँकुलि तयेगु

उगु बखतय्‌ कुलिकुलिचिंगु सँयात बांलाःगु सँ धाइगु चलन दु । सँ कुलिकुलिचिंपिंसं नं मचिंपिंसं नं नतूचा वा चिन्ता मिइ छुयाः कुलि चिंकेगु याइ । थ्व अप्वः यानाः मिसापिनि याइगु समाः खः । मिजंपिंसं ककीचां जक सँ कुलि तयाः छ्यनेगु याइ ।

न्यापुइँ कयाः सतुबतु

दकलय्‌ न्हापां स्वपुइँया सतुबतु थें तुं स्वपुइँया छपुइँ अतः गानाः पुइँ हिनाः सतुबतु थुइगु ।

प्वाकय्‌ सपः हिनेगु

थ्व सपः हिनेत सँ फुक्क छ्यंया लिउने यंकाः खव ल्हातं सँप्वाँय्‌ ज्वनाः प्यपचिनं हिनाः उकियात अःखतं चाःहीकाः म्वःयात दथुइ पिकयाः च्वका सालाः छचाःखेरं हिनाछ्वइ ।

अकाय्माः– अःखतं माः हनातःगु सिन्हाय्स्वांमाः
अर्गः– खुगः अर्गःचाय् लः, सादुरु, अय्लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वँ तइ ।
अन्ति– अन्तिइ अय्लाः तइ ।
कलश व मस– नीलः दुगु लःथल स्वख्वः दुगु मसय् दिकी ।
क्वला– जाकि, बजि, छुचुं, तछ्वचुं, केरा, सादुरु, लः तयाः न्यागाः ग्वाराचा ग्वाराचागु पिण्ड दयेकाः तइ ।
खाय्पाः– खाय्पातय् मनाछ्वय्ला तइ ।
गुंगूमकः– चु दुगु ह्यंग्वाः तयाः मि च्याकाः गुंगूया कुँ थनेगु मकःचा ।
थापिं– थापिनय् थ्वँ तइ ।
पुजाभः– पुजाज्वलं तइ ।
शंखचा व मस– चिग्वःगु शंखचा मसय् दिकी ।
समय्बाता– समय्ज्वलं तइ ।
सादुरु थल– चिकिचाग्वःगु कसि थें च्वंगु थल । थुकी सादुरु तइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तइ ।
सुकुन्दा– गणेद्यः दुगु चिकं तयाः च्याकेगु मतच्याः थल ।

पाहांचःह्रे नखःनाप स्वापू दुगु मेगु छगू जात्रा सल ब्वाकेगु जात्रा खः । थुकियात खसभासं घोडेजात्रा नं धाः । पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु तिंख्यलय् सल ब्वाकिगु याना वयाच्वंगु ताः दयेधुंकल । थ्व न्हिकुन्हु राष्ट्राध्यक्ष व मेमेपिं गण्यमान्य व्यक्तिपिनि उपस्थितिइ थ्व ज्याझ्वः तसकं न्ह्यइपुक याइ । न्हापा न्हपा छम्ह जक सल ब्वाकीगु खःसा थौंकन्हय् धेंधेंबल्लाः यायेगु कथं मेमेगु नं तँसा ज्याझ्वः नापं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । सल ब्वाकीगु इलय् कुमारी माजुयात नं न्ह्यःने तयेमाः ।
सल ब्वाकीगु जात्रा सम्बन्धय् छपु बाखं दु । परापूर्वकालय् टुडी नांया छम्ह दानवं येँ देशय् हाहाकार मचे यानाच्वंगु जुयाच्वन । वयागु दमन सह याये मफयाः सकल मनूत जानाः वयात अन ख्यलय् गाः खनाः थुनाबिल । उबलय्निसें व ख्यःया नां टुंडिख्यः जुल । नापं उम्ह दानव हाकनं दना मवयेमा धकाः सल ब्वाकाः न्हुयाः मदयेकाछ्वल । उबलय् निसें सल ब्वाकेगु परम्परा न्ह्यात । मेगु छगू कथन कथं इतुंबहालय् च्वंम्ह केशचन्द्र आजुं लहिनातःम्ह गुरुमापा राक्षसयात तिंख्यलय् तयेयंकूगु जुयाच्वन । उम्ह गुरुमापां हाकनं दुःख बी धकाः ग्यानाः सलं न्हुइकाः स्याःगु खः धाइ । थुकथं पाहांचःह्रेया कन्हय्कुन्हु सल ब्वाकीगु परम्परा छगू तँसाया रुपय् न्ह्यानाच्वन ।

चिकंसाःया ज्या न्ह्याकीपिं येँया साय्मितय्सं थःथःगु सालय् साःद्यः पुजा यानाः सालय् छ्यलीगु थी थी ज्याभः ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खः । थौंकन्हय् येँय् दमकल लिउनेया लाय्कूसाःया साय्मितय् जक पायाः पिहांवयेगु चलन दनि । उमिसं दापा बाजंया तालय् सालय् छ्यलेगु पू, मुगः, लुसि ज्वनाः सालं पिहांवयाः पश्चिम पाखेया दुवातय् तक वनाः हाकनं सालय् दुहांवनकि थनया पायाः क्वचाइ । वथेंतुं ख्वपय् साकोलानय् नं अथे हे सालय्छ्य लीगु पू व लुसि ज्वनाः पायाः वयेगु चलन दु ।

सिँ सिमा पालाः दयेकी । दक्वं जातया सिमाया सिँ छगू हे कथंया जुइ मखु । गुगुुं सिमाया सिँ छाःगु दइ, गुगुं नाइसे च्वनी । स्यल्लानाः लखं काचाक्क स्यंके मफइगु सिँ नं दु, लः लात धायेव याकनं स्यनीगु नं दु । मि च्याकेत सिँ दुइ । सिँ च्याकेबलय्‌ म्ह्व जक राप दुगु नं दइ, यक्व दुगु नं दइ । इताः थें च्याके ज्यूगु सिँ नं दु । थज्याःगु सिँ प्वाःचां मतया ज्या तकं कायेगु याइ ।

ग्वय्‌छासिँ

छता छाःगु सिँ । प्याःबलय्‌ म्हय्‌ थिल धायेव चेँय्‌चेँय्‌ धाइ । दुइबलय्‌ राप यक्व दइ । ततःग्वंगुलिं उगः त्वाकः आदि दयेकेत ज्या काइ ।

चसिँ

नाइसे च्वंगु छता सिँ । यक्व झ्यातुइ मखु । पिचुकाः ज्या सने अःपुइ । थुकिं दयेकीगु सामान चर्कय्‌ जुइ मखु । रंग बांलाक च्वनी । किलं नयाः नं स्यंकी मखु ।

धुँसिँ

लप्तेमायागु सिँ । तांन्वःथाय्‌ दइ । न्याक्क बल्लाइ । लखं काचाक थी मखु । दंदंतक तुयाच्वनी । धुँसिं झ्याः खापा दयेकेगु व धलिं तयेगु याइ । थुकिया हलं लप्ते दयेकेगु याइ ।

सिन्तासिँ

सल्लामाया मिखाग्वंया सिँ । ह्याउँगु उनया जुइ । इताः थें च्याइ । चिपु यानाः हाकःचा लाकाः इतःमत थें च्याकेगु याइ । होम जग्गे पुजाय्‌ सुइनिका सिन्ता नं दुइगु याइ ।

सूसिँ

सिँया छता जात । नाइसे च्वनाः नं बल्लाइ । चिपु जूसां नं यातुइ मखु । पिचुक सुने अःपुइ । लवःकवःया चु तयेत व बजि ल्हुइगु लुसि दयेकेत ज्या काइ ।

हलूसिँ

उतिस जातया सिमाया सिँ । म्हासुगु जुइ । याउँसे च्वनी । नकिं ताये अःपुइ । रंग बांलाक च्वनी । याउँसे च्वंक सामान दयेकेत थज्याःगु सिं ज्या काइ ।

हाकुलासिँ

सूसिँया छगू जातया सिँ । नाइसे च्वनी । याउँसे च्वनाः नं बल्लाइ । प्याःथाय्‌ लाःसां याकनं चाःतुली मखु । धःखा लागाय्‌ कँ काइबलय्‌ प्वाकः त्यू मवयेकेत हाकुलासिँया तेका तइ ।

उग्रचण्डी लिस्तीमाई देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया भोटेकोशी गाउँपालिका लिस्तीकोटय्‌ उग्रचण्डी द्यःया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं थ्व द्यःयात लिस्तीमाई धकाः धयावयाच्वंगु दु । पुलांगु स्वरुप खनेमदुसां आः आधुनिक कथं सिमन्तिया प्यागोडा शैलीइ नितँजाः यानाः देगः दयेकातःगु दु । न्हापा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं थन छज्वः तुयुपिं दुगु बलि बिउगु धापू दु । अबलय्‌निसें थन ज्वःतुयुपिं दुगु बलि बीगु चलन जुयाच्वंगु दु । थन प्रधान थरया नेवाः पुजारी जुयाच्वंगु दु । लिस्तीइ नेवाःतय्‌गु पुलांगु बस्ती दु ।

कपीलेश्वर महादेव देगः
सिन्धुपाल्चोकया साविक बलेफी गाविस वडा नं. ९य्‌ ब्रम्हायणी खुसि व सुनकोशी खुसिया दोभानय्‌ कपिलेश्वर महाद्यःया देगः दु ।
देगलय्‌ हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अले हे छम्ह धलानयाम्ह महाद्यःया मूर्ति नं दयेकातःगु दु । थन भक्तजनतय्‌सं मनोकामना पुवनेमा धकाः भाकल यानाः त्रिशूल छाइ । थन कात्तिकया आमाइ व घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ अले खुसि दोभानय्‌ म्वःल्हुइगु चलन दु । थन न्ह्याक्व खुसिबाः वःसां ल्वहं चुइकायंकीमखु धायेगु चलन दु ।
थन वि.सं. १९६०सालय्‌ छानातःगु गं दुगुलिं थ्व थाय्‌ न्हापांनिसे. पुण्यभूमिकथं प्रसिद्ध जुयाच्वंगु खनेदु ।

काकेश्वर वा कफेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने सुनकोशी खुसि व भोटेकोशी खुसिया दोभानयात स्वर्णतीर्थ धयातःगु दु । थ्व हे थासय्‌ काकेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक महत्वया अभिलेख मदुसां स्थानीय हिन्दुतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । हिन्दु पुराणकथं थ्व थासय्‌ काक नां दुम्ह मुनिं तपस्या याःबलय्‌ थन शिवलिङ्गया उत्पत्ति जूगु खः । अथे जुयाः थ्व द्यःया नां नं काकेश्वर च्वंगु जुल । थन फाल्गुणकृष्ण औसीकुन्हु स्नान यानाः शिवलिङ्ग दर्शन यात धाःसा यक्व पुण्य दइ धइगु विश्वास दु । थ्व द्यःयात कफेश्वर नं धाइगु जुयाच्वन । थ्व नेपालमण्डल दुने लाःगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये छगू खः ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका लागाय्‌ कृष्ण मन्दिर दु । थुकिया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः धलान यानाः स्वतँजाः तयाः आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहँया न्हूगु कृष्णया मूर्ति दु । थन कृष्णास्तमिबलय्‌ मेला व जात्रा जुइ । थुकिया लागि थन कृष्ण मन्दिर व्यवस्थापन समिति नीस्वनातःगु दु ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ नेवाः वास्तुकला कथं नांजाःगु कृष्ण मन्दिर दु । चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया बजारया दुवातय्‌ लाःगु स्वनिगःया द्यःछेँ थें आयताकार तर न्ह्यःने च्यागः थां तयाः दलानं दयेकातःगु मातनय्‌ नं बरण्डा थें च्वंगु तपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यखेरं चिचीपाःगु झ्याः जक तयाः त्वानाःसिँइ आँय्‌पा पौ दिकातःगु दु । पल्लिइ न्ह्यःने भौप्वाः तयाः गजू छुनातःगु दु । अतिकं कलात्मक थ्व देगः जिल्लाया हे नेवाःतय्‌गु एकताया प्रतीक धाइ । सापारु आदि जात्रा थनं हे न्ह्याइ । कृष्णाष्टमिबलय्‌ थनं लाखे प्याखं सहित कृष्णया मूर्ति खतय्‌ तयाः बजार न्यंक जात्रा याइ । वि.सं. १९६४सालय्‌ निर्मित थ्व देगः सञ्चालन थःगु हे गुथिं याइ । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु च्यादँ लिपा पुरातत्व विभागया ध्यबां थ्व देगः जीर्णोद्धार जूगु दु । न्हापा नेवाःत सँदेसय्‌ ब्यापार यायेत वनीबलय्‌ थ्व देगलय्‌ बाय्‌ च्वनेगु याइ धाइ ।

गोल्मा भीमसेन मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका वडा नं. ८ मानेश्वाँराय्‌ गोल्मा भीमसेन देगः दु । सिमाया क्वसं ल्वहंया छतँजाःगु देगः दु । सिजःपौ व सिजःया गजू दूगु थ्व देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगः परिसरय्‌ बासुकी नाग व सेतीदेवीया नं मूर्ति दु । थ्वः देगः वि.सं. १८१६य्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । लिपा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री थ्व हे देगलय्‌ पुजा यानाः युद्धय्‌ वंगु अले लिहां वयाः थन देगलय्‌ स्वइपिनिगु गुथियात जग्गाया व्यवस्था यानाबिउगु धइगु धापू दु । वि.सं. १९१६य्‌ ३० पी बुँया व्यवस्था थ्व द्यःया गुथियात जूगु अभिलेख दु । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु थ्व देगःयात पुरातत्व विभागं जिम्मा कयाः जीर्णोद्धार याःगु खः ।

गौराती भीमेश्वर भिन्द्यः देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः ४ कि.मी. तापाक्क चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया वडा नं. ६लय्‌ पिपलडाँडाय्‌ गौराती भीमेश्वर धइम्ह भिन्द्यःया देगः दु । समुद्री सतह स्वयां थ्यंमथ्यं १८१२ मिटर तजाःथाय्‌ थ्व देगः दु । थ्व द्यः विशेष यानाः सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय्‌ च्वंपिं नेवाःतय्‌ इष्टद्यः खः अले जिल्लाया हे दकलय्‌ महत्वपूर्ण हिन्दू देगः नं खः । थुकिया मौलिक स्वरुप थथे च्वं धकाः धायेफइगु अवस्था मदुसां आः डाँडाया च्वकाय्‌ खुल्लागु थासय्‌ नितँजाः प्यागोडा शैलीइ आधुनिक कथं रंगीबिरंगी यानाः दयेकातःगु दु । धलान यानाः दयेकातःगु खःसां त्वानाःसिँ व तिकिझ्याः थें बुट्टा पिकयातःगु दु । दुने लीयागु तोरणया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात भिंद्यःया रुपय्‌ पुज्यायेगु यानावयाच्वंगु दु । वि.सं. १६४२य्‌ दलबहादुर कुँवरं थन गं छानातःगुया अभिलेख कथं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइ धायेफु । लिपा २०५३ सालय्‌ जुजु वीरेन्द्र व लानी ऐश्वर्यया नामं जीर्णोद्धार यानाः स्तम्भ नं तयातःगु दु ।

किंम्वदन्तीकथं छम्ह सापूया सां दुरु मबिसे चान्हय्‌ चान्हय्‌ थन वयाः दुरु हायेकाच्वनीगु जुयाः थन गाः खना स्वःबलय्‌ थुगु शिला लुयाः वःगुलिं उकियात हे भिन्द्यःया रुपय्‌ पुज्यानावयाच्वंगु खः । दँय्‌दसं सकिमिला पुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । थ्व धइगु जिल्लाया हे दकलय्‌ तःधंगु मेला खः । भक्तजनत थबलय्‌ थःपिनि मनय्‌ तयागु पूवंकेत पशुबलि बियाः पुजा याःवइ । थबलय्‌ चौताराया पुलांगु गुथिछेँनं भीमसेनया मूर्तियात खतय्‌ तयाः थन हइ अले कन्हय्‌कुन्हु लित यंकी । आः नकतिनि हे थुकिया लिक्क बुद्ध पार्कया नं निर्माण जूगु दु ।

चौकीडाँडा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोकया भोटेकोशी गाउँपालिका २या चौकीडाँडाय्‌ भगवती देगः दु । देगः दुने महिषासुरमर्दिनी थें च्वंगु हाकुगु शिलाया मूर्ति दु । उकिया लिसें थ्व लागाय्‌ शिवलिङ्ग व सीतारामया चिकीग्वःगु देगः नं । थ्व थासय्‌ मोहनि, चैते मोहनि व रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

चौतारा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ भगवती देगः दु । देगलय्‌ महिषासुर भगवतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । देगः थुलि पुलां धइगु उल्लेख जूगु ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां थ्व देगः स्थानीय मनूतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । थन नित्यपूजाया व्यवस्था दु । उकिया लिसें दछिया छकः विशेष पूजा जुइ । अथे हे मोहनि व चैते दशैंबलय्‌ थन मेला जुइ । थ्व द्यःया जात्राबलय्‌ द्यःयात खतय्‌ तयाः बनदेवीया
देगलय्‌ तक यंकाः लितहइ ।

तातोपानी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया छगू महत्वपूर्ण तीर्थस्थल तातोपानी खः । नेपालया चीनया सीमा क्षेत्रय्‌ लाःगु थ्व थाय्‌ थन दुगु क्वाःलःया बुंगाःचाया कारणं हे थ्व थाय्‌या नां तातोपानी जूवंगु खः । थ्यंमथ्यं ४४ डिग्री सेल्सिलयस तक क्वाःगु लः वइगु थन म्वःल्हुलकि यक्व पुण्य लाइ धइगु विश्वास दु । अथे हे थनया लखं थीथी ल्वय्‌ क्वलाइ धइगु नं विश्वास दु । थन विशेष यानाः कात्तिक महिना ज्वःछि मेला जुयाच्वनी । थुकियात तातोपानी धारा संरक्षण समितिमार्फत् व्यवस्थापन यानातःगु दु ।

पाल्चोक (जयबागेश्वरी) भगवतीे मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया हेलम्बु गाउँपालिका वडा नं ३, मेलम्ची बजारं छघौत्या न्यासि वनेबलय्‌जयबागेश्वरीया देगः ध्वदुइ । उकियात स्थानीयतय्‌सं पाल्चोक वा पाल्चोकी भगवती वा पाल्चोकी माई नं धाइ । खुल्लागु पौ मतसे इलां जक तयातःगु छतँ जक जाःगु देगः कलात्मक खनेदु । थ्व थाय्‌ मेलम्ची खुसि व इन्द्रवति खुसिया दथुइ १७५० मिटर तजाःथाय्‌ दु । पाल्चोक धइगु हे सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया उद्गमस्थल नं धाइ । उकिं थनया थ्व चर्चित देगः सकसियां आस्थाया केन्द्र नं जुल । मोहनिबलय्‌ घटस्थापनानिसें अष्टमी तक अले हरेक एकादशी, औँसी, रामनवमी, सिलाचः¥हे, साउन महिना, श्रीकृष्ण जन्माष्टमी बाहेक मेबलय्‌ थन न्ह्याबलें धयाथें बलि सहित पूजा जुयाच्वनी । नवमीकु्न्हु थन तःधंगु मेला जुइ । थनया देगः स्थापनाबारे ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां न्हापा थ्व द्यःयाथाय्‌ न्यागूगु शताब्दी निसेंया इतिहास दु धाइ । अबलय्‌ अन बस्ती तयेत जंगल फडानी याःबलय्‌ थन ल्वहंत छखे हि व मेखे दुरु पिहां वल उकिं उगु ल्वहंयात द्यः भापियाः पुज्यायेगु यात धइगु किम्बदन्ती दु । लिपा थन जुजुपिनि कोत व मौला पुजा याइगु, अले लिपाः त्वाःदयाः हानं एघारौँ र वाह्रौँ शाताव्दीइ शुरु जूगु धइगु धापू दु ।

बनकालीमाई
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको बलेफी गाउँ पालिका वडा नं १, जलबिरेया बनकाली स्थान धइगु थासय्‌ श्री बनकाली माईया द्यःगः दु । छतँ जाःगु सिमन्तिया द्यःगलय्‌ सिजःपौ व गजू छुनातःगु दु । थ्व जिल्ला हे छगू ऐतिहासिक व महत्वपूर्ण शक्तिपिठ खः । थ्व द्यःगलय्‌ विशेष यानाः गरि मोहनिया नवमीकुन्हु मेला जुइ । थ्व कुन्हु माईया दर्शन यायेत थी थी जिल्लांनिसे. थन दर्शनार्थीत वयेगु याइ । अथे हे यःमरी पुन्हि (धान्य पुर्णिमा) कुन्हु विशेष पुजाअर्चना जुइ । थबलय्‌ द्यःगःनिसें जलबिरे बजार तक निन्हु तक खः जात्रा जुइ ।

भदौरे गणेद्यः मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः करिब ३ किमी तापाक्क, चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका सानोसिरुवारीइ सिद्धि गाणेश वा भदौरे गणेद्यः दु । पहाडय्‌ भचा खुल्लागु थासय्‌ धलान यानाः द्यःगः दयेका तःगु दु । ल्वहँया कापिइ गणेद्यःया ख्वाः बांलूगु शिलायात द्यः धकाः पुज्यायेगु यानातःगु दु । लिक्कसं तग्वःगु गं छानातःगु दु । विसं २०१९सालय्‌ थ्व हे गणेद्यःया नामं थन श्री सिद्धिगणेद्यः विद्यलाय नां दूगु स्कुल चाल ।

भीमसेन देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया इन्द्रावती गाउँपालिका पारांखोर धइगु थासय्‌ भीमसेन देगः दु । देगः दुने हाकुगु शिलायात भिन्द्यःया रुपय्‌ स्थानीय जनतां पुजा यानावयाच्वंगु दु । थ्व देगःया ऐतिहासिकताया बारे प्रामाणिक अभिलेख मदुसां जुजु पृथ्वीनारायण शाहया पालय्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । थ्व हे लागाय्‌ गणेद्यःया मूर्ति नं दु । थन कतिंपुन्हिबलय्‌ मेला लगेजुइ ।

मेलम्ची गौखुरेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका दुने तेर्से वडा नं. ६य्‌ गौखुरेश्वर महाद्यःया देगः दयेकातःगु दु । प्राकृतिक रुपयागु शिलायात शिवलिङ्गया रुपय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ ऐतिहासिक खयाःनं देगः मदयाच्वंगु अवस्थाय्‌ नकतिनि हे न्हूकथंया देगः निर्माण जूगु खः । न्हूकथंया देगः अप्पाया अंगः थें खनेदयेकाः उकिइ त्वानाःसिँ तयाः द्यःने सिमन्तिया पौ दयेका उकिया दथुइ गं आकार पिकयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु ।

रानी पोखरी
चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ८ इर्खुइ रानीपुखू देगः दु । चिकीचाधंगु पुखूया दथुइ न्हूगु कथंया प्यागोडा शैली थेंच्वंक देगः दयेकातःगु दु । देगः दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । ऐतिहासिक धार्मिकस्थल खयेफु तर देगः धाःसा न्हूगु दयेकातःगु खनेदु । दँय्‌दसं क्वातिपुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । स्थानीय भक्तजनया लिसें विशेष रुपं थन च्वंपिं झाँक्रीत थन वयाः पुज्यायेगु व साधना यायेगु याइ ।

वनदेवी मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराया चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ७या नवलपुरय्‌ वनदेवीया देगः दु । नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ हाकुगु शिलाया प्रतीकात्मक मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन मदिक्क न्हियान्हिथं पुजा जुइ । थज्याःगु नित्यपूजा त्वाःदलकि दैवीप्रकोप वइ धइगु मान्यता दु ।

क्षमादेवी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने क्षमादेवीया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः थ्व न्हूगु पहःयागु प्यागोडा थें च्वंक नितँजाः यानाः धलान यानाः देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । क्षमादेवी गुथिया पाखें थनया पुजा व मेमेगु ज्याझ्वः जुयाच्वंगु दु ।

आदिलिङ्ग कुशेश्वर महादेव (दुम्जा महाद्यः)
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ४२ कि.मी. तापाःगु थासय्‌ सुनकोशी गापा वडा नं. १य्‌ लिलावती रोशी खुसि व कोशी खुसिया दोभानय्‌ आदिलिङ्ग कुशेश्वर महाद्यःया देगः दु । संरक्षित क्षेत्र दुने शिखरशैलीया देगः दु । ल्वहंया छेपुसहितया तोरण दुगु लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । परिसरय्‌ त्रिशूल, गं, द्वहं व भगवती, १०८ शिवलिङ्ग मेमेगु देगः अले आँय्‌पाया पौ दुगु सतः नं दु । ने.सं. ८११य्‌ ख्वपया जुजु जगज्जय मल्लं कुशेश्वर महाद्यःया भक्तिभाव यायेवं सिंहासन कायेखंगु धइगु धापू दु । वि.सं. १८३४य्‌ लानी राजेन्द्र लक्ष्मीं थन वहया बेलपत्र छाःगु अभिलेख दु । हिमवत्खण्डपुराणय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु थ्व महाद्यः नेपालमण्डलया लागा दुने लाःगु ६४ शिवलि· मध्ये छगू खः ।

कमलामाई देगः
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ११ कि.मी. तापाक्क कमलामाई नगरपालिकाय्‌ दकलय्‌ महत्वपूर्ण देगः कमलामाईयागु खः । थ्व थाय्‌ कमला खुसि व ग्वाङ खुसिया दोभानय्‌ पुलांगु सिद्धेश्वर गाविसया वडा नं ४य्‌ माइस्थान धइगु थासय्‌ दु । देगः नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीयागु आधुनिक ढंगं दयेकातःगु दु ।
न्हापा चन्द्र समशेरया पालय्‌ वि.सं. १९६४य्‌ फौदसिंहं पुलांगु देगः दयेकूगु खःसा आः उकियात सालाः क्वय्‌ वि.सं. १९७४य्‌ वया काय कीर्तिमान कर्णेलं आःया थाय्‌ माइस्थानय्‌ देगः दयेकूगु खः । थ्व थासय्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थबलय्‌ १०द्वः धइथें पशुपंक्षीया बलि बीगु खः ।थन च्वलय्‌ व न्या तकं बलि बीगु चलन दुगु खः । आः बलि बीगु म्हो जुल ।

सिद्धबाबा देगः
सिन्धुलीमाढीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ४य्‌ लाःगु च्याउँकोट डाँडाया च्वकाय सिद्धबाबाया देगः दु । देगलय्‌ छानातःगु गंया अभिलेखकथं थन वि.सं. १८१२ स्वयां न्ह्यः देगः दयेकातःगु दु जुइमाः ।
किंम्वदन्ती कथं छगू इलय्‌ थनया सिन्धुल नांयाम्ह जुजु राजकाज त्वःताः थन तपस्या यानाः सिद्धि प्राप्त याःगु अले अथे जुयाः थ्व थाय्‌या नां सिद्धेश्वर जूवंगु खः । अथे हे जुयाः थ्व थाय्‌या नां हे सिन्धुलीगढी जूगु धइगु विश्वास दु । भक्तजन निर्मलरत्न तुलाधरया संयोजनय्‌ छगू कमिटी दयेकाः थन देगः दयेकूगु खः । अथे हे क्वय्‌ ढुंग्रेवासया गोर्खाली पँधेरोनिसें थन तक ल्वहंया त्वाथः दयेकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

कालीमाई देगः
सिन्धुलीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ५या गौमति खुसि व लब्दाहा खुसिया दोभानय्‌ कालीमाईया देगः दु । देगःयात आः आधुनिक ढंगं नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थ्व देगः जुजु गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहया पालय्‌ अनया हाकिम पुष्कर समशेरं दयेकूगु खः । थ्व द्यःयाथाय्‌ घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ मेला जुइ अले अन द्वलंद्वः म्येय्‌ व दुगुचा बलि बीगु याइ ।
गणेद्यः मन्दिर थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं ३य्‌ गणेद्यः मन्दिर दु । देगःया रुपय्‌ मखुसां खुल्लागु थासय्‌ वंगल सिमाया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात गणेद्यः भाःपियाः थनया जनतां आदर तयाः थीथी सांस्कृतिक पर्वय्‌ पुजा याःवइ । अथेसां हरेक शनिवाः व मंगलवाः भीड जुयाच्वनी ।

चण्डेश्वरी देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां ७ कि.मी. उत्तरय्‌ चण्डेश्वरी भगवतीया देगः दु । थ्व देगः मकवानपुरया सेनवंशी जुजु मणिमुकुन्दसेनया पालय्‌ दयेकूगु धाइ । किंम्वदन्तीकथं मणिमुकुन्दसेनया म्ह्याय्‌ इन्द्रकुमारीया इहिपा जुजु पृथ्वीनारायण शाहलिसे यानाबिउगुलिइ जुजुं वयात त्वःताहःगुलिं व लिहां वयाच्वच्ँवं थ्व थासय्‌ चण्डेश्वरी देगःया स्थपना याःगु धाइ । थ्व देगलय्‌ मनूतय्‌सं भाकल यानाः दुगु च्वलय्‌ व बखुं बलि बीगु याइ ।

पञ्चकन्या देगः व पुखू
सिन्धुलीमाडी स्वयाः १८ कि.मी. पश्चिमय्‌ मरिण गापा ५ घाटाय्‌ मरिण खुसिया किनारय्‌ पञ्चकन्या
देगः दु । देगः गुलि पुलां धइगु सीमदुसां आः थन सिमन्तिया स्वतँ जाःगु प्यागोडा छाँट वयेक आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । थन हे लिक्क पञ्चकन्या पुखू दु । न्हापा थन पुखुलिइ न्याम्ह कन्यात च्वनीगु अले गामय्‌ मालीबलय्‌ ग्वाहालि यायेत वयेगु लिसें उमित माल धाःसा बसजाःतकं न्यय्‌बीगु याइगु तर लिपा गामय्‌ नैतिकता मदयावंबलय्‌ कन्यात वयेगु त्वःतल धइगु किंवदन्ती दु । देगःलिसे पञ्चकन्या पुखू दु ।

प्रतापेश्वर महादेवया द्यःगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा न. १ दुने प्रतापेश्वर महाद्यःया देगः दु । थज्याःथाय्‌ नं नितँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु थ्व देगः आकर्षक खनेदु । थुकिइ लुँ सियातःगु गजू नं दु । देगलय्‌ दुने शिलाया शिवलिङ्ग दु । अथे हे पिने अंगलय्‌ भैरव व सरस्वतीया मूर्ति नं दु । थन जःखः सतः नं दयेकातःगु दु । थ्व थासय्‌ सिलाचः¥हे, तीज व बालाचह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ वंगल सिमा क्वय्‌ बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः दु । गुम्बज शैलीया देगः दुने शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अथे हे थन नारायणया मूर्ति नं दु । किंवदन्ती कथं बाल्मीकि ऋषिं स्थापना याःगुलिं थ्व द्यःया नां बाल्मीकेश्वर जूगु खः । थन तीज, सिलाचः¥हे व बालाचःह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

भद्रकाली देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां २० कि.मी. तापाक्क कमलामाई नपा दुने वडा नं. ढुंग्रे भन्ज्याङ्गय्‌ भद्रकाली देगः दु । नेपाली प्यागोडा शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने अमूर्त शिलाया मूर्ति दु । अथे हे थन मेमेगु प्राकृतिक रुपं दयाच्वंगु शिलातय्‌त नं थीथी द्यः भापियाः पुज्यायेगु याइ । किंवदन्ती कथं वि.सं. १८०० स्वयां न्ह्यः भरियातय्‌सं थनया ल्वहं कयाः जा थूगु जुयाच्वन । जा थुयाच्वंबलय्‌ जासि ग्वतूगु तमं थनया ल्वहंतय्‌ खुकुरीं पाःबलय्‌ हि वयेवं अले थुकियाबारे झाँक्रीयात न्यनेवं थ्व भद्रकाली धकाः सीकाः उकियात हे द्यः भाःपियाः देगः दयेकूगु जुयाच्वन । वि.सं. १९८८य्‌ थन गं छानातःगु दु । वि.सं. २०१० वा १२ सालतक थन सरकारी पुजा जुयाच्वंगु खःसा लिपा व दिनाः स्थानीय मनूतय्‌गु पुचलं पुजा याकेगु व प्यखेरं भौतिक निर्माणया ज्या जुयाच्वंगु दु ।

मुकुटेश्वरी देगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ४य्‌ मुकुटेश्वरी देवीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं देवीस्थान धकाः धाइगु थुगु देगः छतँजाः यानाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थन दुने स्थापना यानातःगु अमूर्त शिलायात देवीया रुपय्‌ पुजाआजा यायेगु यानावयाच्वंगु खः । मोहनिबलय्‌ थन पशुबलि बियाः पुजा यायेगु याइ ।

राम मन्दिर
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ राम मन्दिर दु । राणाकालीन शैलीइ गुम्बज गजू दुगु थ्व देगलय्‌ दुने राम, सीता, लक्ष्मण, भरत शत्रुघ्नया धातुमूर्ति दु । देगःया पिने हनुमानया मूर्ति नं दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १९३४य्‌ विक्रम थापां याकूगु खः । थ्व देगलय्‌ रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

थीथी वसः तिसा थें तुं कपालय्‌ तीगु सिन्हः नं परम्परानिसें चले जुया वयाच्वंगु खः । गथे समाः कथं लुंसिन्हः, ह्याउँसिन्हः, छाप सिन्हः, छड्के सिन्हः तीगु चलन दु अथे हे धार्मिक ज्याझ्वलय्‌ नं थीथी सिन्हः प्रसादया रुपय्‌ तीगु चलन दु । गथेकि म्हःसिन्हः, चुं सिन्हः (भुइसिन्हः), म्हासुसिन्हः, हाकुसिन्हः (मोहनि सिन्हः), श्रीखण्ड (रक्तचन्दन), वेगुति, जाकिसिन्हः आदि । पुष्प, धूप, दीप, गन्ध, रस न्याता पञ्चोपचार पुजाज्वलं मध्ये सिन्हः नं छता खः । सिन्हःयात गन्धय्‌ ल्याः तःगुलिं सिन्हः तीत जक मखु सुगन्धया लागि नं खः धयागु सीदु ।

थीथी प्रकारया सिन्हः दु थें तुं उकियात तिकीगु तरिका नं पाः । द्यःयात प्रायः अंगू पचिनं व दथु पचिनं सिन्हः तिकी, सिकियात च्वलापचिनं तिकी । गुरुजुं जजमानपिंत सिन्हः तिकीबलय्‌ दथुपचिनं तिकी । मोहनि सिन्हः च्वलापचिनं वा सिकापचिनं तीगु याइ । नामाकरण याइबलय्‌ वज्रया च्वकां सिन्हः तिकी ।

लोकविश्वास कथं मामं मचायात पालीतःया धूया सिन्हः तिकी । मचायात छुं नं प्रकारयागु अयभय व सुयां मिखा मवंकेगु निंतिं थथे याइगु खः । मामं मचायात च्वलापचिनं अजः उइकेधुंकाः ई भतिचा तयाः पालिइ थिइकाः वा पालिइ इले धुंकाः सिन्हः तिकी । गुलिं गुलिं मनूतय्‌ किसिं न्हूथाय्‌या पालितः धू नं सिन्हः कथं तीगु याः । थुकिंयानाः कष्ट मदायावनी धयागु विश्वास दु ।

अबीर

थ्व छगू नं सिन्हःया हे ताजि खः । थुकी ह्युं सिन्हलय्‌ स्वयाः फिब्व अप्वः दुगु कारणं भचा भुयुभुयु नयाः फुरर्र च्वनी । थुकियात ह्याउँ सिन्हः थें तुं

छ्यलेगु चलन दु । थीथी पुजाआजाय्‌ गुरुजुपिंसं वाय्‌ थकालिपिंसं कपालय्‌ तिकाब्यूसा गुथि गानाय्‌, देगः पुजा व मेमेगु लसता पुजाय्‌ व उत्सवय्‌ मिजंपिंत न्यतालय्‌ इकाबीगु चलन दु । होलि पर्वय्‌ ला अबीरयागु नखः धाःसां छुं मपाः । उगु बखतय्‌ अबीरं कपालय्‌ तिकीगु ला द हे दु, नापं ख्वालय्‌ इकाः छ्यं छगलं ह्याउँकेगु चलन दु ।

जाकिसिन्हः

जाकिसिन्हः गुगुं नं प्रकारयागु पुजा वा उत्सवबलय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु सिन्हः खः । थुकियात जाकि ताय्‌ ह्याउँसिन्हः वा अबीरय्‌ धौ तयाः वालाः दयेकेगु याइ । छुं नं धार्मिक व भिं ज्याझ्वलय्‌ म्हासु सिन्हः ह्याउँसिन्हः तिके धुंकाः जाकिसिन्हः तीगु चलन दु । उकिं यानाः झःझःधायाः सुन्दरता तनेगु ज्या याइ । झीगु समाजय्‌ बुन्हि, म्हपुजा, किजापुजाबलय्‌ सगं बीबलय्‌ थ्व सिन्हः तीगु अनिवार्य हे जुइधुंकूगु दु । थ्व बाहेक थौंकन्हय्‌ लँस्व वनीबलय्‌ नं सकसितं जाकिसिन्हः तिकाःछ्वयेगु चलन वयाच्वंगु दु । थ्व सिन्हः तिनाः कपालय्‌ थानाच्वंसा नुगलय्‌ खँ थाकातये फुम्ह व कपालय्‌ सिन्हः थाना मच्वंसां खँ मथाःम्ह धाइगु धापू दु ।

धौपति

धौ सगंयागु पूर्वरुप धौपति खः । धौपति चिचाचिचा ग्वःगु खोल्चा थें गाःवंगु निगः थलचातय्‌त नापं स्वानाः छगू दयेकातःगु वस्तु खः । थ्व न्हापा न्हापा चायागु, ल्वहंयागु व कँय्‌यागु दुसा थौंकन्हय्‌ वहःयागु नं वःगु दु । थ्व धौपतिइ निथासं धौ तयाः पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌ तइ । चिचिधंगु पुजाय्‌ धौपति सगं काये धुंकाः तिनि ग्वःसगं कायेगु चलन दु । ततःधंगु पुजाय्‌ व साइतय्‌ मिजंपिंत द्यः पुज्याकी, मिसाम्ह अर्थात् नकिनं जव ल्हातं पुजाभः वा कोतः ज्वनाः देपा ल्हाःया अंगू पचिनं द्यःयात स्वकः छायेकी । मिजंम्ह मनूयात जव न्हकुइ धौपति तिकूसा मिसापिंत खव न्हकुइ तिकी ।

भुइसिन्हः (चुसिन्हः)

थ्व म्हासु व ह्याउँ निता ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु सिन्हः खः । थुकी म्हःयागु ब्व अप्वः दुगु कारणं भचा झ्यातुइ । न्हिन्हिसियागु पुजा बाहेक विशेष पुजा याइबलय्‌ पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌, सिन्हःमूलय्‌ छथासय्‌ म्हासु सिन्हः व मेथासय्‌ थ्व सिन्हः तइ । अबीर वा ह्याउँसिन्हः ला जाकिइ द्यःने ताय्‌ तयाः उकी द्यःने हा हा जक यानातइ । थुकियात सौभाग्यया चिंया रुपय्‌ कायेगु चलन दु । वंजला वनीबलय्‌ कायमचां भमचायात चुसिन्हखं सिन्च्व छायेकी । विशेष पुजाय्‌ गथे देगुपुजा, बाःह्राः पिकायेबलय्‌ गुरुमांजुं वा थकालि नकिनं थ्व सिन्हः तयाः सिन्च्व चायेकीगु चलन दु ।

मोहनि सिन्हः

थुकियात विशेष ततःधंगु पुजा गथेकि मोहनि, सत्यनारायण धलं दनीबलय्‌ वा स्वनाः द्यः पुज्याये मालकि फयेगु चलन दु । थुकिया लागि मोहनिपुसाय्‌ चिकं तयाः कापःयागु निलातःगु इताः तयाः च्याकी, द्यःने सलिखं त्वपुुयाः मोहनि फइ । इताः सीधुंकाः गुलि हाकुक्क धीधी मोहनि खाइ उलि हे पुजा सफल जूगु भाःपी । नेवाःतय्‌ मोहनि नखःया मूल सिन्हः हे मोहनि सिन्हः खः । थुकियात गुरुजु पुरोहितपिंसं च्वलापचिनं तिकेगु चलन दुसा सिकापचिनं नं तिकेगु याः । थुकियात कपालय्‌ दकसिबय्‌ च्वय्‌ लाक्क तिकेगु चलन दु । थुगु प्रकारयागु हाकुगु सिन्हः महांकाःद्यः, शोभा भगवति व होम याइबलय्‌ न्हातिकाय्‌ तीगु चलन दु ।

म्हासुसिन्हः

थ्व म्हासुगु रंगयागु चुं सिन्हः खः । थुकियात केसरी नं धायेगु चलन दु । थुगु सिन्हः न्हियान्हिथंया पुजाय्‌ ह्याउँसिन्हः नापं तयाः छ्यलेगु चलन दु । श्राद्ध याइबलय्‌ गुलिसियां म्हासुसिन्हः जक तिकेगु नं चलन दु । बर्खिमाःपिंत म्हासुसिन्हः जक तिकी । थ्व सिन्हः पितृपिंत च्वलापचिनं तिकीसा मनू व द्यःयात अंगू पचिनं तिकी । गुर्जुपिंसं पुज्याइबलय्‌ न्हापां म्हासुसिन्ह, वयां द्यःने ह्याउँसिन्हः तिकी ।

रक्तचन्दन

श्रीखण्ड थें तुं थ्व नं चुलाः दयेकातइगु सिन्हः खः । थ्व ताक्कुसे ह्याउँसे गाढा रंगया जुइ । थ्व उग्रताराया चिं खः । उकिं सिन्हः तीगु सुन्दरता सुगन्ध व शीतलता थें हे चिं विशेषया लागि नं खः । थुकियात न्हियान्हिथं आगमय्‌ द्यः पुजा यायेबलय्‌ छ्यली । प्रायः बाःह्राः पिकाइबलय्‌ गुरुजुं द्यःया नां काकां वनीबलय्‌ बाःह्राः पिकाःम्ह मचां देपा ल्हातं थाय्‌भुया सिथय्‌ सिथय्‌ थ्व सिन्हः तिकुतिकुं वनी । लिपा जाकि पुचःचा पुचःचा थुकिया द्यःने तयाः पुजा याइ ।

विभूति (वेगुति)

होम यायेबलय्‌ सिँ च्याकाः ब्वदयेधुंकाः वःगु नौ (खरानी)या सिन्हः खः । थ्व मेमेबलय्‌ चलन मदुगु, तर गुरुजुपिंथाय्‌ झारे याकः वनेबलय्‌ व जोगी संन्यासीतय्‌सं तिकीगु सिन्हः खः । थुकियात म्हालापचिनं च्वका क्वस्वकाः तिकी ।

श्रीखण्ड

थ्व छगू प्रकारयागु सुगन्धित सिमाया सिँ लः तयाः चुलाः दयेकीगु ताकुसे च्वंगु सिन्हः खः । थुकियात चन्दन नं धायेगु चलन दु । थ्व तुयूगु वा भचा साध्य रंगयागु सिन्हः खः । श्रीखण्डयात शान्ति शितलताया प्रतीक नाला वयाच्वंगु दु । थुकियात महाद्यःयात छानाः प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु । थुकियात जन्माःद्यः व मेमेपिं प्रायः शाकाहारी द्यःपिंत तिकेगु याः । श्रीखण्ड विशेष यानाः कपाःया दथुइ व न्हातिकाय्‌ तीगु याइसा गुलिं गुलिं हिन्दू धर्मावलम्बीतय्‌ ककुया रुद्रघण्टीइ नं तीगु याः ।

ह्युं सिन्हः (म्हःसिन्हः)

थ्व दुक्कुगु ह्याउँगु चुं सिन्हः खः । थ्व सिन्हः साइत, लसता, उत्साह व वीरताया प्रतीक कथं भिं ज्याय्‌ व लसताया ज्याझ्वलय्‌ छ्यलेगु चलन दु । न्हियान्हिथं पुजा यायेबलय्‌ पूजाभलय्‌ म्हासुसिन्हः नापं तयेगु चलन दु । अंगूपचिनं म्हासुसिन्हः तिके धुंकाः

दथुपचिनं थ्व सिन्हः तिकेगु याइ । विशेष पुजा वा ततःधंगु पुजाबलय्‌ सिन्हःमूलय्‌ म्हासुसिन्हः छखेर व भुइसिन्हः छखे तइसा ह्याउँसिन्हः जाकिया द्यःने ताय्‌ तयेधुंकाः ह्वलेगु चलन दु ।