स्वयम्भू महाचैत्यया अजिमाद्यःया नापसं छगू बही दु – ज्योतिकीर्ति महाविहार । चलनचल्तीया नां स्यंगु बही अर्थात् स्वयम्भू बही खः । थ्व बही ने.सं. ५०३ पाखे मरुया उदाय्‌ उपासक ज्योतिराजं दयेकाः इतुंबहाःया शाक्यभिक्षु श्रीमनधंतजुयात न्हियान्हिथं यायेमाःगु धार्मिक अनुष्ठानया निंतिं लःल्हाःगु खः । तर थन संघया व्यवस्था मदुगुलिं ताःईतक थनया ज्या न्ह्याःसां जिर्णोद्धारया ज्यां गति कायेमफया च्वंगु खः । तर लिपा मधंजु नांया शाक्यभिक्षुं संघया व्यवस्था यासेंलि इतुंबहाःलिसेया सम्बन्ध क्वातूगु खनेदु । इतुंबहाःयापिंसं थ्व बहीयात केशचन्द्र बही धकाः दावी यानावयाच्वंगु दुसा हेमराज शाक्ययाकथं केशवचन्द्रपाखें थ्व बहीया जग स्वनादीगु दावी दु । स्वंगू पुस्ता न्ह्यवं थ्व बहीयात न्ह्याकेत इतुंबहाःया कायमचा धर्मरत्न शाक्ययात थन हयाः प्रबजित याःगु खः । बहिसंघपाखें उम्ह मचायात बहिसंघया दुजःकथं मान्यता नं बिल । तर उम्ह मचां थः सन्तानयात धाःसा थःगु कुल विहार इतुंबहालय्‌ हे प्रबजित याकल । गुकिं यानाः बहिसंघपाखें मान्यता मबिल । लिपा बहिसंघय्‌ हाकनं थः सन्तानपिंत थन हे प्रबजित यायेत अपिल यातं नं बहिसंघ माने मजुयाः ल्यंदनिपिं सकसितं बहिसंघया सदस्यतापाखें खारेज यानाछ्वःगु खः । उबलय्‌िनसें थ्व बहिया रुपय्‌ मखसे इतुंबहाःया कचाया रुपय्‌ लानाच्वन । न्हापा थनया थाय्‌पाः ल्ययेत मखंबहिया गुभाजुपिंसं मू भूमिका म्हितीगु खः । थ्व बहायःा क्वाःपाःद्यः पूर्वाभिमुख अक्षोभ्य बुद्ध खः । क्वाःपाःद्यया तोरणय्‌ न्याम्ह पंचबुद्ध दु । तर थौंकन्हय्‌ थ्व तोरं स्वयम्भूया हे म्युजियमय्‌ तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यः दुने पद्मपाणी लोकेश्वर, षडक्षरी लोकेश्वर, सप्तलोचन तारा, त्रिरत्न मूर्ति (बुद्ध, धर्म व संघ) व आर्यताराया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने निगः चिभाः दु । दक्षिणया अंगलय्‌ नं धर्मचक्र लोकेश्वर, प्रज्ञापारमिता, सप्तलोचन तारा, धर्मधातु वागीश्वर व मञ्जुश्रीया मूर्ति पलिस्था यानातःगु खनेदु । थौंकन्हय्‌ स्वयम्भूया पश्चिमया ध्याकुनय्‌ तयातःम्ह तःधिकःम्ह दिपंकर बुद्धया मूर्ति न्हापा थ्वहे बहिया पिने अर्थात् अजिमा द्यःया न्ह्यःने सिथय्‌ लाक्क शान्तिपुर स्वकाः पलिस्था याकातःगु खः । वि.सं. २०७२ सालया भुखाचं थ्व बहि ध्वस्त जुइक स्यंगु खनेदु ।

क्वखा
स्वन्ति नखः हनेबलय्‌ खिचापुजा लक्ष्मीपुजा, म्हपुजा व किजा पुजा याइ । थुपिं पुजा यायेबलय्‌ मेमेगु जजंका स्वयां ताःहाकः व तःतु तयाः जजंका क्वखा क्वखाइ । थुगु क्वखा द्यःयात स्वतु बाय्‌ न्यातु का जक तयाः दयेकी । म्हपुजायात झिंनितु का तयेमाःसा, किजापुजायात विशेष कथं नीछतु का तइ । थुकी दक्वं क्वखाय्‌ न्याता रंगयागु झिलिमिलि कापः नापं तासया कापः नायः तयेगु याइ । क्वखा खिचापुजाबलय्‌ खिचायात व लक्ष्मीपुजाबलय्‌ सायात व म्हपुजाबलय्‌ छेँया हलंज्वलंयात नं क्वखायेकी ।

किजापुजा कु
स्वन्ति नखःबलय्‌ छेँछेँ पतिकं तताकेहेँपिंसं दाजुकिजापिंत किजापुजा यायेगु परम्परा दुगु हे जुल । नेवाःतय्‌ थः कायमचायात इहिपा यायेत क्वःछी धुंकूपिं मिसामचातय्‌त नं किजापुजा कु छ्वयाः किजापुजा याके छ्वयेगु चलन दु । किजापुजा कु छ्वयेबलय्‌ पुजाज्वलं ख्येँ सगं, सिसाबुसा, मरिचरि, ग्वाःग्वय्‌ मःसिप्वः, स्वां स्वांमाः, क्वखा व ग्वय्‌स्वांमाः आदि ज्वलं तयाछ्वइ ।

खेलुइताः
स्वन्तिबलय्‌ खेलुइताः छता मजीमगाःगु ज्वलं खः । थ्व साल्लुसे च्वंगु तुयुगु मलमल कापःयागु तुलाः दयेकी । खेलु धयागु ख्वाः दुछि ताःहाकःगु ल्याखं तुलीगु खः । खेलुइताः लक्ष्मीपुजा यायेत, म्हपुजा यायेत व अथे हे किजापुजा यायेत नं माः । निपु खेलुइताः च्याकाः मन्दः दथुइ तइ ।

ख्येंसगं
ख्येंसगं पंचमकारया प्रतीककथं ख्यें, न्या, वः, ला, अय्‌लाः बाय्‌ थ्वँ तयाः सगं काइ । सगं कायेबलय्‌ शरीर, मन मस्तिष्क स्वस्फूर्त जुइगु खः । खास यानाः भिंगु ज्याखँय्‌ व इहिपा, कय्‌तापुजा, जन्मन्हि, जाँचय्‌ पास जुलकि सगं कायेगु परम्परा दु । तर गुम्हं गुम्हेस्यां ख्येंसगं मकासे धौसगं जक कायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । सगनय्‌ दुगु पञ्चतत्वं शरीरयात निरोगी व भिं याइगु नापनापं स्फूर्ति अप्वयेका बी ।

ग्वःजा
थीथी पुजाबलय्‌ मदयेक मगाःगु छथी पुजा ज्वलं ग्वःजा नं खः । ग्वःजा च्वकाबजि चुं बाय्‌ चपाचुं फ्वयाः दयेकी । साधारण पुजाय्‌ जूसा चीभाःयागु लसी वयेक दयेकी । मेमेगु ततःधंगु पुजाय्‌ जूसा थीथी बुट्टा वयेक दयेकी ।ग्वःजाय्‌ खास यानाः द्यःया न्ह्यःने तयाः पंचपताः व धुं तियेगु याइ । द्यः पुजा याइपिं व प्वताय्‌लं च्वयातःथाय्‌ दक्वं थासय्‌ ग्वःजा न्ह्यःने तयेमाः ।

देवा
देवा धयागु चा बाय्‌ लीयागु दयेकातःगु मत च्याकेगु थल खः । देवा मतय्‌ कापःयागु निलातःगु निपु बाय्‌ प्यपु इताः बाय्‌ कपाय्‌ निलाः दयेकातःगु इताः देवाया दथुइ च्वंगु ह्वतय्‌ तया घ्यः बाय्‌ चिकं तयाः पुजा यायेबलय्‌ च्याकी । देवा खास यानाः द्यःया न्ह्यःने च्याकेगु याइ । स्वन्तिया पुजा यायेबलय्‌ देवा नापं त्वाःदेवा नं च्याकेगु याइ ।

धौ सगं
नेवाःतय्‌ ततःधंगु पुजा याये धुनेवं सगं कायेगु चलन दु । सगं बीबलय्‌ सुकुन्दा च्याकाः सिन्हः तिकाः न्हापां धौसगं काइ, वयां लिपा ख्येंसगं बी । अमय्‌ चलय्‌ मजूपिनि धौ व लड्डु मरि तयाः नं सगं कायेगु याइ ।

मन्दः
म्हपुजा, किजापुजा नापं न्ह्यागु पुजा यायेबलय्‌ नं आसनया न्ह्यःने मन्दः च्वयेगु चलन दु । स्वन्तिबलय्‌ मन्दः च्वयेत न्हापालाक सुचिनिचि यानाः बँ थिलेमाः । अले दकलय्‌ पिने लःचाः दयेकाः प्वताय्‌ बाय्‌ ह्याउँगु अबिरं थासा छ्यलाः बाय्‌ ल्हातं मन्दः दयेकी । अनंलि थुकी ताय्‌, हाकुमुस्या, वा, माय्‌, आखे व चिकनं च्वइ । थुपिं दक्वं बूबःयागु बिस्कंगु अर्थ दु । मन्दलय्‌ पुजा यायेबलय्‌ दक्वं ज्वलं नापं सिसाबुसा सकतां तयाः धलं दनेगु याइ । तान्त्रिक विधिकथं साधना यानाः मन्दलय्‌ आत्मकेन्द्रीत यानाः मन्दः पुज्यायेगु याइ ।

लक्ष्मीद्यः (लक्ष्मीपाः)
लक्ष्मीद्यः पुज्यायेत न्हूम्ह लक्ष्मीद्यः मदयेक मगाः । गुम्हेस्यां लुँ, वहः व ढलौटयापिं नं लक्ष्मीद्यः पुज्याइ । अथेसां नं लक्ष्मीपुजाबलय्‌ खास यानाः भ्वँतय्‌ च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यःयागु किपा हे मू धुकू क्वथाय्‌ बाय्‌ बाकसय्‌ तिकाः पुज्याइ । थ्व भ्वँतय्‌ च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यः खासयानाः पुं (चित्रकार) तय्‌सं च्वइगु खः । थौंकन्हय्‌ थीथी कथंयागु लक्ष्मीद्यःया किपा नं खने दयावयेधुंकल । न्हूगु वाद्वँ व ध्यबाद्वँयात नं लक्ष्मीया प्रतीक कथं पुज्यायेगु चलन दु ।

शंख
स्वन्तिबलय्‌ जक मखु मेमेगु पुजाबलय्‌ नं शंख मदयेक मगाः । द्यःयात अर्घ बीत शंख छ्यलेगु याइ । अर्घ बीबलय्‌ न्याफ्वः दाफ्वःस्वा,ं आखे, सादुरु व ध्यबा नं तयेमाः ।

सुकुन्दा
नेवाःतय्‌ न्ह्यागु नं पुजाआजा यायेबलय्‌ सुकुन्दा छता मदयेकं मगाः । थुकियात गणेद्यःया प्रतीक कथं
छ्यलातःगु दु । सुकुन्दा स्वता चिजया छगू प्रतीक कथं कयातःगु दु । मत अग्निया प्रतीक जुल, अथे हे गणेद्यः द्यःया प्रतीक जुल, लिउने च्वंगु गर्भ÷थल चिकंया कुण्ड जुल । भिंगु ज्या, पुजाआजा यायेबलय्‌ व सगं बीबलय्‌ सुकुन्दा च्याकाः पुजा यायेगु चलन दु ।

स्वन्ति स्वां
कछला अथे धयागु असोज व कात्तिक महिना जूगुलिं तांन्वःगु ई फुनाः चिकुला न्ह्याइगु ई खः । अथे जूगुलिं मौसमकथं स्वां ह्वयेत तसकं ल्वःगु ई नं जू । उपिं मध्ये तफ्वःस्वां, ग्वय्‌स्वां व गोदावरीस्वां ह्वइगु ई खः । स्वन्तिबलय्‌ द्यःयात छाय्‌पीत व छेँ छाय्‌पीत तफ्वःस्वां, गोदावरीस्वांयागु छ्यलाबुला जुइ । अथे हे किजापुजायात मदयेक मगाःगु ग्वय्‌स्वां खः । लक्ष्मीद्यःयात छाइगु लक्ष्मीस्वां नापं थुपिं स्वां दक्व स्वन्ति स्वां खः । मोहनि क्वचाइगु व स्वन्तिया इलय्‌ थुपिं स्वां नं मेमेगु इलय्‌ स्वयां यक्व व बांलाक ह्वइ ।

येँ देय्‌या पश्चिम लागाय्‌ विष्णुमति खुसिया पारी भुइख्यःया च्वसं च्वजाःगु गुँ स्यंगुँ खः । नेवाःतय्‌सं थनयात सा–म्ये गुँ धकाः नं धायेगु याः । प्यखें तातापाकं खनेदयेक गुँया च्वकाय्‌ तजाःगु बौद्ध स्तूपया संरचना दु, थ्वहे स्वयंम्भु भगवान खः । बज्रयानी आस्था कथं थःथम्हं गुँच्वकाय्‌ पिदंम्ह ज्योतिस्वरुप जूगुलिं थ्वयात स्वयंम्भु धाःगु धाइ । थुगु स्वयंभ्मुनाप सम्वन्धित नांदंगु आख्यान ग्रन्थ स्वयंम्भुपुराण खः । खतुं थुगु पुराण ईसाया झिंन्यागू शताब्दिपाखे जक च्वःगु जुइ धैगु इृतिहासकारपिन्सं अनुमान यानातःगु दु ।

संस्कृति भासं च्वयातःगु थुगु पुराणया मुक्कं झिगू ब्व दु । थ्वहे पुराणय्‌ न्ह्यथनातःगु कथं आदिकालय्‌ महाचीनं महामञ्जुश्री नेपाःगाः वःबले थन लखं त्वपुयातःगु नागहृद जुयाच्वंगु जुल । अन पलेस्वांया पुसा ह्वलाब्यूबले द्वछि हःदुगु पलेस्वां ह्वयावःगु व उकी ज्योति स्वरुप खनेदयाच्वंगु खः, स्वंयम्भुया गुँच्वका वहे पलेस्वां खः, अले पलेस्वांया च्वः पूर्वय्‌ वागमति खुसिया सिथय्‌ नैरात्मा(गुह्येश्वरी) कथं अस्तित्वय्‌ खने दत । अलौकिक बुद्धपिं मध्ये छम्ह विपसि बुद्ध नेपाःगाः वयाः थुगु स्वयंम्भु ज्योतिस्वरुपया दर्शन यानावन ।

थः गुरुपिनि उजं कथं गौड देय्‌या प्रचण्ड नांया जुजु नेपाःगाः वयाः, थः स्वयं बौद्ध आचार्य कथं दीक्षित जुइ धुंकाः ज्योतिस्वरुप स्वयंम्भुयात त्वपुयाः उकिया द्यःने स्तूप दयेके बिल ।

तर ऐतिहासिक दसि कथं लिच्छिबी जुजु वृषदेवपाखें स्वयंम्भु स्तूप दयेकूगु जुइमाः धैगु विज्ञपिनि अनुमान दु । थ्व ल्याखं थुगु स्तूप नेपाःगाःदुने बौद्ध सम्पदा संरचना मध्ये दक्कले पुलांगु खः । इलय्‌ ब्यलय्‌ तःभुखाय्‌ अले मलखं कयाः स्यनेवं तःक्वः थुगु संरचना ल्ह्वनेगु, भिंकेगु व बांलाकेगु जूगु दु । दक्कले लिपा २०७२ सालया तःभुखाचं लिच्वः लाये धुंकाः हानं न्हूकथं ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।

स्तूप शैलीया थुगु संरचनाया दक्कले पलेस्वांया आकृति कथंया मण्डला खः, अनं च्वय्‌ अर्धगोलाकारया गुम्बोज दु । गुम्बोजया प्यखें प्यकूंलाःगु व दथुइ ज्ञान व करुणाया प्रतीक कथंया बुद्ध मिखात दु । उकिया च्वसं थीथी बौद्ध मूर्ति छाय्‌पियातःगु तोलं नं दु । नेवाः स्थापत्यकलाया मान्यता कथं थुुगु चैत्य च्वय्‌या ब्व झिंस्वगू चाःया त्रियोदश भूवन अतिकं कलात्मक कथं तंचिनातःगु खंकेफु । थ्वसिबें च्वय्‌ छत्र अले दक्कले च्वय गजू खः । क्वय्‌ न्याम्ह अलौकिक बुद्ध व ताराद्यःपिनि मूर्तित दु । बज्रयानी बौद्ध सम्प्रदाया ल्याखं स्वयंम्भुया गाक्कं धार्मिक महत्व दु, नापनापं स्वयंम्भुनाप स्वानाच्वंगु आपालं आख्यानत नं दु । मेखे स्थापत्यकला व वास्तु संरचनाया ल्याखं थुगु स्तूपा दयेकेत छ्यलातःगु प्रविधि व ज्ञान गाक्कं च्वन्ह्याः । अले छाय्‌पियातःगु कलाकृति सौन्दर्यया दृष्टिकोणं अतिकं उत्कृष्ट दु ।

बज्रयानी बौद्ध दर्शन कथं स्वयंम्भुया लागाय्‌ वायु, अग्नी, पृथ्वी, जल व आकास पञ्चतत्वया प्रतीक कथं बायुपुर, अग्नीपुर, वसुपुर, नागपुर व शान्तिपुर नं दु । महायानी आख्यान कथंया यक्षनीया रुपय्‌ पश्चिम उत्तर कुनय्‌ अजिमा वा हारतीया प्यागोडा शैलीया छतजाः लुँपौ देगः दु । थनहे लिपा दयेकूगु थीथी सँय्‌ गुम्बात खंकेफु । थुगु स्वयंम्भु स्तूपयात अझ आकर्षक व बांलाकेगु कथं यक्व लिपा जुजु प्रताप मल्लयापाखे थः मदुम्ह कला अनन्त प्यारीया नामं व थःगु नामं जःखः अनन्तपुर व प्रतापपुर धकाः शिखर शैलीया तान्त्रिक देगः धस्वाकातःगु दु । स्वयंम्भुया त्वाथः गयाः च्वय्‌थ्यनेवं न्ह्यनेसं खनेदइगु आकर्षक बज्र आकारया कलात्मक धातु मूर्ति दु, थुकियात शून्यया प्रतीक कथं नालातःगु खः ।

स्वयंम्भुया पूर्व दक्षिणपाखे महामञ्जुश्रीया प्रतीक कथं छगू पवित्र थाय्‌ दुु, गन दँय्‌ दसं श्रीपञ्चमि कुन्हु तःधंगु मेला जुइ । लच्छियंक ससपुजा न्यायेकिगु जुइ थन । गुँला लच्छि स्वनिगःया मनूत सुथ न्हापां थीथी बाजं थानाः मेलाय्‌ वयेगु याइ । अथेहे स्वांयापुन्हि कुन्हु नं थन उलिहे तःजिगु मेला जुइ । झिंनिदँय छक्वः भुइख्यलय्‌ सम्यकदानया उत्सव जुइबले स्वयम्भु भगवानयात मूद्यः खः ब्वनीगु नं परम्परा दु ।

थःथम्हं हे भूमिं उत्पन्न जूम्ह । सुनानं दयेकूगु मखु । दकलय्‌ न्हापां दुम्ह, सुरु व अन्त मदुम्ह अविनाशी खः । स्वयम्भूयात आदिबुद्ध, निराकार, निरञ्जन, ज्योतिरुप, धर्मधातु, बागीश्वर, शून्यता, चैतन्य, प्रभाश्वर नं धाइ । स्वयम्भू दर्शन खः । थुकिया भौतिक स्वरुप स्वयम्भू चैत्य दयेकातःगु खः । स्वयम्भूया उत्पत्तिया बारे स्वयम्भू पुराणय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । छुं नं मदुगु इलय्‌ नेपाःगालय्‌ लः जायाच्वंगु इलय्‌ विपश्वी बुद्ध बन्धुमति नगरं वयाः जामाःच्वय्‌ च्वनाः पलेस्वांया पुसा पिनाः खुला दयेकाः उकिं पलेस्वां खनेदुगु दहया दथुइ ह्वःगु पलेस्वांया द्यःने न्यागू रंगया ज्योति पिज्वयाच्वंगु ज्योतिरुप हे स्वयम्भू खः । उगु स्वयम्भू दर्शन यायेत खुम्ह मानव बुद्धपिं विपश्वी, शिखि, विश्वभू, क्रकुछन्द, कनकमुनि, काश्यप नेपाः वःगु खः ।

विश्वभू बुद्धया पालय्‌ मञ्जुश्री वयाः लः छ्वयाः स्वयम्भू दर्शन याःगु धारणा दु । उगु ज्योतिरुपयात बंगालया जुजु प्रचण्डदेव नेपाः वयाः भिक्षु जुल । भिक्षु जुइधुंकाः गुणाकरपाखें आचार्य अभिषेक कयाः ज्योतिरुपयात दुने तयाः चैत्य दयेकल । उगु चैत्य हे स्वयम्भू चैत्य खः । स्वयम्भू चैत्य च्यागू शदीपाखे

दयेकूगु खः । थुगु चैत्य महायान बज्रयान शैलीकथं झिंस्वगू भूवन तयाः हर्मिकाय्‌ निगः मिखा ऊर्णानापं तोरण, डोम व प्यंगू कुनय्‌ प्यम्ह बुद्ध नापं वैलोचन बुद्ध क्यनातःगु गोपुच्छ पर्वतय्‌ च्वंगु चैत्ययात स्वयम्भूचैत्य धाइ । सत्ययुगय्‌ वज्रकुट पर्वत, त्रेतायुगय्‌ पद्मकुट पर्वत, द्वापरयुगय्‌ गोश्रृंग पर्वत व कलियुगय्‌ गोपुच्छ पर्वत धाइ । थुगु थाय्‌यात नेवाःतय्‌सं स्यंगुँ धाइ । थौंकन्हय्‌ चैत्यया नामं स्वयम्भू हे धयाच्वंगु दु । स्वयम्भू चैत्य धकाः यलया हिरण्यवर्ण महाविहार व सक्वया बज्रयोगिनी लिक्कच्वंगु योगाम्बरयानं धाइ ।

आरिगू (सिँख्वंमूबहाः) – तयेमाःगु छ्वय्ला
बजिगू बजि गुथि (मखंबहाः) – गणचक्र सहभ्वजय् बजि तयाः दकलय् न्हापां सुरु याइ ।
देल्ला गुथि (लगंबहाः, सिँख्वंमूबहाः व चिकंमूबहाः) – तयेमाःगु तःखाः (थौंकन्हय् छ्वय्ला)
मरि गुथि – अँय्था (चिचिपागु) मरि