ऋषेश्वर महाद्यः देगः
मकवानपुर दामनया सिमभन्ज्याङ क्वय् त्रिभुवन राजपथ स्वयां बाघौति जंगलया लँ वनेवं पहाडया खोंचय् ऋषेश्वर महाद्यःया देगः दु । छखे पहाडया ल्वहँतय् मनूया ख्वाःपाः दु ।
नापसं थन निगः चैत्य नं स्थापना यानातःगु दु । थ्व थाय् हिन्दु व बौद्ध निगूलिं धर्मयापिं मनूतय्गु लागि नं धार्मिकस्थल खः । बौद्धतय्सं थ्व थाय्यात छुमि झ्याङ्ग्रछुप धकाः धाइ ।
हिन्दु पौराणिक कथनकथं थन सप्तऋषि वयाः तपस्या यानाच्वंबलय् शंकर भगवान प्रकट जूगु विश्वास दु । मेखे महायानी बौद्धतय् विश्वासकथं थन पद्मसम्भव वा गुरु रिम्पोछें तपस्या याःगु थाय् खः । छखे थन महाद्यवं विष त्वनाः जूगु जलन लंकेत त्रिशूल प्रहार यानाः लः पिकाल धाइसा मेखे बौद्ध गुरु रिम्पोछें बज्र प्रहार यानाः लः पिकाल धाइ । थन हरिवोधिनी एकादशी, हरितालिका तीज व फागु पुन्हिबलय् मेला जुइ ।
चुरियामाई देगः
हेटौंडा उपमहानगरपालिकाया वडा नं. १५य् हेटौंडा बजार स्वयाः ९ किमी दक्षिणय् सुरुङ लँया सिथय् चुरियामाई दु । आः आधुनिक ढंगं पुनर्निर्माण यानातःगु देगलय् निम्ह सिंहया दथुइ धातुया तःधिकःम्ह भगवतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
वि.सं. १९७५पाखे सुरुङ दयेकेगु झ्वलय् लूगु शिलायात स्थापना यानाः ज्या न्ह्याःगु धापू दु । विशेष यानाः राजमार्ग जुयाः वनीपिं चालकतय्सं थपिनिगु रक्षाया कामना यानाः थन पुज्याइ । थन शनिवाः व मंगलवाः भिड जुइ । अले मोहनिबलय् मेला जुइ । थन पशुपन्छिया बलि बीगु चलन दु ।
भुटनदेवी देगः
मकवानपुर जिल्लाया सदरमुकाम हेटौंडा उपमहानगरपालिकाया वडा नं. १० स्थित बजारय् भुटनदेवीया देगः दु । थ्व थनया छगू महत्वपूर्ण शक्तिपीठ खः । खुल्ला परिसरय् तग्वःगु नितँजाःगु प्यागोडा शैलीं देगःया निर्माण यानातःगु दु । दुने भगवतीया ५फीट तःधिकःगु धातुमूर्ति स्थापना यानातःगु दु । तर थ्व आधुनिक शैलीं नकतिनि हे जक पुनःनिर्माण याःगु खनेदु । देगःया प्यखेरं मेमेगु चिचीग्वःगु देगःया स्थापना यानातःगु दु । ‘महाभारत’ बाखं पञ्च पाण्डव बनवास वनेगु झ्वलय् थन थ्यंगु व पाण्डवतय् थन च्वंम्ह हिडम्बासुर नांया राक्षसलिसे ल्वापु जूगु व वयात स्यानाः भिमसेनं वया केहेँ हिडम्बा लिसे ब्याहा याःगु धइगु दु । थ्व हेटौंडा धइगु थाय्या नां व हे हिडम्बासुरया नामं क्वकाःगु खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १८६०इ तत्कालीन लानीपिनिगु कुतलं जूगु धइगु दु । थन जंगबहादुर राणा शिकार वःगु अले अबलय् थनया प्रशासनं थनया पुजाया लागि बजेट तयाबिउगु धाइ । चैत महिनाय् १२८म्ह पशुपंछिया बलि बियाः पुजा याइ ।
वंशगोपाल देगः
हेटौंडा बजारं १४ कि.मी. पूर्वपाखे मकवानपुरया जुजु मुकुन्दसेनया दरबार लागाय् मकवानपुरगढीया दथुइ वंशगोपालया देगः दु । ल्वहंया पुलां पहःयागु किल्ला थज्याःगु देगः दुने धातुयागु लुँ सियातःगु कलात्मक वंशगोपाल कृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन थ्व मूर्ति चान्हय् चान्हय् पिहां वनी धइगु विश्वासं थुकियात सिखलं चिनातयेगु चलन दुगु खः । थन ऐतिहासिक प्रमाण मदुसां थुकिया निर्माण २५० दँ ति न्ह्यः थनया जुजु मुकुन्दसेनं याःगु धइगु अनुमान दु । थन हरिबोधिनी एकादशी व कृष्णाष्टतमिकुन्हु विशेष मेला जुइ ।
यलया नुगः त्वालं भिन्छेबहाः वनेगु लं जुयाः भतिचा न्ह्याः वनेबलय् जवपाखे च्वंगु गल्लीइ हेनुबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थनया बहाःद्यःया रुपय् चिबहाः छगः स्थापना यानातःगु दु । थुकी पश्चिम पाखे स्वयाच्वंम्ह अक्षोभ्य बुद्ध तयातःगु दु । थतन तोलंया रुपय् द्यःया मूलुखाय् अमिताभ बुद्ध दु धाःसा थन चैत्य छगः व धर्मधातु मण्डल छगः नं नीस्वनातःगु दु । द्यः लुखाया खवय् सरस्वतिया मूर्ति तयातःगु दु ।
थन चैत्य जिर्णद्धार याःगु ने.सं. ८०५ या अभिलेख छपाः बाहेक हेनुबहाःया स्थापना वा मेगु इतिहास बारे छुं नं तथ्य मदु । तर स्वयम्भूया शान्तिपुरया शान्तिकराचार्यया वंशजत थन वयाः च्वनाच्वंपिं खः धयागु थनच्वंपिं मनूतय्गु धापू दु । थुपिं थन जलवृष्टि मजूबलय् नाग साधना यानाः वा वयेकेत सःता हयातःपिं खः । इपिं जलवृष्टिया निंतिं न्हय्क तक मंकाः क्वहां वनाः झिन्हुनिसें झिंन्यान्हु तक पुरश्चरण च्वनाः शान्ति स्वस्ति यानाः तान्त्रिक पुजा यायेधुंकूगु खँ न्यनेदु ।
अथेहे हेनबहाःयापिं चाकुबहाःया मूलाचार्य जुयाच्वंगु दु । चाकुबहाः द्यः (पद्मपाणी लोकेश्वर)या सम्पूर्ण ज्याय् थनयापिं मूलाचार्य व बेताजु जुयाः थौंतक नं ज्या याना वयाच्वंगु दु ।
थ्व हेनुबहालय् न्याम्ह स्थविर आजुपिनिगु नेतृत्वय् थनया नीनिम्ह वज्राचार्य संघपिं मुनाः ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । थकालिकथं द्यःपाः कायेगु, नित्य आरति पुजा, गुथि पाः फयेगु, बहाःद्यःयागु बुसाँधं यायेगु, गुंला पारु हनेगु आदि याना वयाच्वंगु दु । अथेहे इल्हेन सम्यक कुन्हु थनयापिं दिपंकर तथागत व तारा यंकेगु चलन दु । थनया गुरुजुपिं भिन्छेबहायापिं खः ।