देगः
द्यः पलिस्था यानातगु संरचनायात देगः धकाः धाइ । देगः अप्वः यानाः खुल्लागु थासय् दयेका तइ । अथे हे ननि, बहालय्, चुकय् नं देगः दयेकातःगु दु । देगःया संरचना द्यःकथं पाइ । देगःया शैली प्यागौडा, शिखर, गुम्बज, घण्टाकार शैली आदि दु । प्यागोडा शैली (जापानया देगः दयेकेगु शैलीया नां) नाप ज्वःलाःगु नेपाःया तगिं पौ तयाः पलिइ आँय्पा वा सिजः पातां भुनाः दयेका तइगु खः । पौ च्वय् वंलिसे बुलुहुं चुलि जायाः च्वका लुयाः च्वाँमुसे च्वनाः गजू छुनातःगु जुइ । अप्वः धया थें देगलय् तःजाःगु फःया ल्याःनाप पौया स्वापू जूसां दक्व देगलय् थ्व नियम धाःसा ज्वःमलाः । स्वनिगलय् न्यातँजाःगु पौ तयाः देगः दयेकातःगु दुसा फः झितँ जाःगु तक खनेदु । प्यकुं लाःगु, आयताकार, ग्वलाःगु व च्यासिं बांलूगु पौ तया देगः दयेकातःगु खनेदु ।
मनू च्वनीगु छेँ सिबें तःखा व तःजाःगु जुजु च्वनीगु लाय्कू जुइ । लाय्कू सिबें विशेष द्यः च्वनीगु गः देगः जुइ । गुगु तसकं छाय्पियाः दयेकेगु याइ ।
ततःजाःगु देगलय् मूद्यःतक थ्यंकेत ल्वहंया त्वाथः दयेकातइ । त्वाथःया जवंखवं सिंह व मेमेगु आकृति नं तयातःगु खंकेफइ । मूद्यः तयेगु थाय्यात गर्भगृह धाइ । महाद्यः, प्यम्ह नारायणद्यः देगःया दथुइ लाक्क नीस्वना तइ व मूलुखा बाहेक मेगु ल्यं दुगु स्वंगू दिशाय् नं लुखा हे तयातइ । गुलिं गुलिं देगलय् देगःदुने हे भक्तजनपिं जक चाःहुले जीक मेगु लँपु नं दयेकातइ । उकी दुनेच्वंगु गर्भगृह दुने मूपुजारी जक दुहां वनेदइ । द्यःया मू लुखाया च्वय् त्वरं तयातइ । त्वरनय् थीथी आकृति सहित दथुइ लाक देगलय् दुने च्वंम्ह मूद्यःया चीधंगु स्वरुप तयातइ । तर थ्व फुक्क थासं लागु मजू ।
देगःया पौया कुनय् कुंआँय्पा तयातइ । फुक्क देगःया दकसिबय् च्वय् च्वंगु पलिइ गजू तयातइ ।
मेगु शिखर शैलीया देगः ल्वहंयागु वा अप्पायागु दयेकातइ । थुगु शैलीया देगलय् यदि तलय् थहां वने ज्यूसा मूद्यः न्ह्याबलें तलय् हे तयातइ । थुगु शैली बौद्ध व हिन्दू निगुलिस नं छ्यलातःगु दु । यलया लाय्कूया कृष्ण देगः, यलया महाबुद्ध देगः, ख्वपया वात्सला देगः, किपूया ल्वहं देगः शिखर शैलिं दयेकातःगु जुल । शिखर शैलीया देगलय् नं दकसिबय् च्वय् गजू तयातःगु दइ ।
गुम्बज व घण्टाकारया पौ दुगु देगः अप्वः यानाः स्थानीयतय्सं दयेकातःगु देगः जुल । उकी अप्वः यानाः महाद्यः व गनेद्यः हे विराजमान याकातःसां नं मेमेगु द्यःपिं नं पलिस्था यानातइ ।
मेगु पिगंद्यः तयाः पलिस्था यानातःगु दइ । थज्याःगु देगलय् देगः हे धकाः छुं संरचना दइ मखु । तर तान्त्रिक विद्यां साला हयातःगु धकाः चिचीग्वःगु ल्वहंत पलिस्था यानातइ । थज्याःगु द्यःया न्ह्यःने मन्दःपा तयातःगु नं खंकेफइ । थज्याःगु देगलय् न्हियान्हिथं पुजापाठ मयासे तिथिकथं दँय् छक्वः निक्वः जक पुजा यायेगु याइ ।
त्वाथः
तजाःगु देगलय् थहां वनेत देगःया मूलुखा चूलाक त्वाथः दयेका तइ । थ्व ल्वहंयागु दयेका तइ । गुलिं देगलय् थहां वनेत छगू सिबें अप्वः त्वाथः दयेका तःगु नं खंकेफइ ।
फः
देगःया फः देगःया उचाइ (जाः)कथं जुइ । चिजाःगु देगलय् छगू जक फः नं जुइफु धाःसा तजाःगु देगलय् ततःजाः जुइक यक्व फः नं दइ । स्वनिगलय् दकलय् अप्वः फः दुगु येँ लाय्कूया माजुदेगःखः, गुकी गुंगू फः दुगु जुल, फःया सिथय् ल्वहं तयाः दयेका तइ ।
थां
देगःया त्वाथः गयाः मूद्यः दुगु थासय् थ्यनकि चाःहिले जीकेत दकसिबय् च्वय् च्वंगु फःया ध्वछिं थां तयाः मूद्यःयात चाःहीकाः अंगःदुने लाकातइ । थामय् थीथी बुट्टा कियातःगु दइ । थ्व थांया क्वय् ईल्वहं अले च्वय् मेथां तयातइ ।
मेथां
थांया च्वय् काकातःगु सिँयात मेथां धाइ । थ्व जवंखवं बराबर जुइक मेस लुयाच्वंगु दइ । छगः अले फल्चाय् तयातःगु मेथानय् बुट्टा कियातःगु दइसा छेँय्
छ्यलातःगु मेथामय् बुट्टा दइमखु ।
निनाः
थामय् च्वंगु साः ताःहाकः जुयाः मेथां अले मेगु सिँ छगः नं काका तइ । थुकियात निनाः धाइ । निनालय् धलिंत दिकातइ । क्वथाया थां तब्या जुलकि निनाः दथुइ तयाः निद्या यायेत निनाः तयातइ ।
ईल्वहं
थां दिकेत छ्यलीगु ल्वहंयात ईल्वहं धाइ । थ्व दकसिबय् क्वय् च्वंगु तल्लाय् थामय् लखं लाइथाय्
छ्यलातइ । थ्व बाहेक संरचना बल्लाकेत नं ईल्वहं
छ्यलातइ । ईल्वहँतय् गाःवंकाः सिँया थांया साः थाकेगु याइ । अथे हे ईल्वहंतय् साः दयेकाः च्वय् च्वनीगु थामय् कपे यानाः थुकी दिकेगु नं याः । ईल्वहँतय् सिँया साः तयेन्ह्यः गालय् सिजः कुचा नं तयातःगु दसु मरुसतलय् दु ।
त्वरं
त्वरं वा त्वलं देगःया मुलुखा च्वय् तयातइ । थ्व बापा तिमिला (अर्धचन्द्राकार) बांलूगु जुइ । थुकी च्वय् छेपु वा ताहाः÷बि ज्वनाच्वंम्ह गरुड, दथुइ देगः दुनेयाम्ह मूद्यःया किपा वा देगलय् निराकार मूर्ति जूसां तबि साकार मूर्ति कियातइ, जःखः सहायक द्यःपिं व ल्यूने सुपाँय् वा सर्गःया लु दयेका तइ, क्वय् जःखः हितिमंगः (मकर) दुगु त्वलं पलेस्वांया पीठ कियातइसा दकलय् च्वकाय् कुसा (छत्रावलि) नापं गजू व ध्वाँय् दयेका तइ । त्वरंयात देगःया न्हाय्कं नं धाइ । त्वरनय् दइगु द्यःया प्रतिमा देगलय् दुगु मूद्यःनाप ज्वःलाकाः तयातइ । सिँया त्वलं क्वय् बालाखय् अभिलेख कियातइगु चलन नं दु । सिँया पुलांगु त्वलं द्यःने थौंकन्हय् वहः वा लीपाता वा सिजःपाताय् लुं सियाः भुनेगु नं याः । देगलय् दुहां वनाः पुज्यायेत वा द्यः भागि यायेत लकां त्वःताः वनेमाःसा त्वलंया द्यःयात पिनं हे लकां मत्वःतुसे बिन्ति वा भागि यायेगु याइ । देगःदुने छु द्यः धकाः दुहां मवंसे हे सीकेत नं अःपु ।
तुनाःसिँ
मनूया तुतिया त्वानाः थें तःहाकःगु सिँ जुयाः त्वानाःसिँ नां च्वंगु धाइ । तुनाःसिँ खँग्वलं अंगलय् तुँ नकाः पौ क्वबीगु सिँकथं तुनाःसिँ नां पाय्छि जू । निग्वलं खँग्वलं छताजि हे सिँ थुइकेगु याः । अर्थ पाःसां तबि नांकथं ज्या व हे खः । देगलय् पौया भार क्वबीत ४५ डिग्री बेताः यानाः तुनाःसिँ तयातइ । तुनासिँइ देगःया मूद्यः नापं स्वापू दुपिं द्यःपिं कियाः छाय्पिया तइ । देगःया कुंचाय् च्वंगु तुनाःसिँ दुम्ह फैचा, सल व सिंहया ख्वाः तयाः तुनाःसिँ तयातइ । पपू दुम्ह सल, न्यकू नापं सिंहया थें पंजा दुम्ह जीव थ्व लोकय् मदुम्ह शार्दूल नं कियातइ । थ्व तुनाःसिँ मेगु दिशाय् सिबें तःग्वः जुइ । निखेंया पाखाया भार कुंचाय् लाइगु जुयाः झ्यातुइगु जुयाः हे थ्व बिस्कं च्वंक दयेकातइगु खः । गुकियात कुंसल धकाः धाइ । तुनाःसिँ स्वताजि दइ । गथे– सादा, द्यः कियातःगु व कुंसल । थ्वया ब्व नं स्वंगूकथं ब्वथला तइ । च्वय्– सिमा वा सिमाकचा, मूब्व÷दथुइ – मूद्यः व क्वय् गन्धर्व, किन्नर, अप्सरा, ऋषि, जुजुपिं, नक्षत्र व सामाजिक जीवनया दृश्यत ।
छेपु
त्वलंया च्वय् तयातइगु ग्यानापुसे च्वंम्ह जीव हे छेपु खः । मिखा व न्हाय् जक दुम्ह जीव, गुम्हं ल्हाती ताहाः ज्वनातःगु म्हुतुं नयाः न्हाय्प्वालं पिहां वयाच्वंपिंं निम्ह बि क्यनातइ।
बाय्म्वह्वार वा गलःथां
देगःया गजूदुने च्वनीगु सिँ, गुकिं गजूयात तिबः बीगु याइ, थ्व सिँयात यष्ठि वा यःसिं नं धायेगु याः । थ्व सिँयात गजू सिँ धायेगु नं चलन दु ।
गलःसिँ
गजूयात तिबः बीगु सिँ गलःथांया ल्यंगु ब्व
धलिमं क्वय्तक यगानाच्वंगु चित्याःगु सिँ (यष्ठि)
हाकः खः ।
गजू
देगलय् दकसिबें पौया च्वय् लः दुहां मवयेक त्वपुइगु अलंकृत धातुया कलश वा
गंबांया छाय्पीगु ज्वलं (चाः, ल्वहं, धातु नापं लुंसियातःगु) कलात्मक ब्व खः ।
क्वचुपाखा
अंगः सिबें पिहां वःगु पौ, गुकिं अंगःयात वा वइबलय् लखं बचे याइगु क्वस्वया च्वंगु पाखा खः ।
चिलाय्÷चिलापा÷चय्ला÷चैला
छेँया पली तइगु आँय्पा गुकिया दथुइ चित्याःगु ध्वः तयातःगु दै । थुकियात चिलापा, चिलाय्, चय्ला वा चैला नं धायेगु याः ।
आँय्पा÷प्वलापा
छेँय् पलिं चीबलय् तइगु जुयाः प्वलापा धाइ । अप्पा थें यानाः चायागु पा दयेकाः मिइ छुनाः दयेकीगु पा अप्पायात आँय्पा धाइ । आँय्पां पौ चीगु जुयाः आँय्पापौ धाइगु खः । द्यतनाः तइगु जुयाः सिथय् निध्वः धुं छखे न्ह्यखतय् मेखे अखतय् धुं दयेका तइ । छपा आँय्पा पौद्यःने मेगु आँय्पा पौ द्यतनाः पौ पलिं चीगु ज्या याइ । धलिमय् क्वलापौ लायाः उकी द्यःने चा लाना पौ भुनेत आँय्पा छ्यली ।
क्वपुअप्पा÷क्वपुपा÷थत्वापा÷थपुपा
पौया सिथय् तइगु सालुगु टाइलयात हे क्वपुअप्पा धकाः धाइ । थ्व अप्पायात क्वपुअप्पा, क्वपुपा, थत्वापा व भपुपा नं धायेगु याः ।
सिलि÷ग्वंगःचा÷कुंपा
पौया सिथय् प्यंगू कुनय् तइगु अपा जुयाः वा सिलि, ग्वंगःचा वा कुंपा धायेगु याइ । पौ÷पलिया निखेंया पाखा च्वकालू थासय् तइगु थजाःगु अपाय्आपाः धया थें ग्वंगःचा दयेकाः छाय्पीगु जुयाः ग्वंगःचा नं जूगु खः ।
भौप्वाः
भुतूया च्वय् पौ ह्वःखनाः जःया निंतिं दयेकातःगु, भौ दुहांपिहां यायेत छ्यलीगु ह्वः हे भौप्वाः खः । थ्व भौप्वालं वाति मज्वयेक चाया तग्वःगु बागः भ्यगः थें जाःगु दयेकाः भौप्वाः फुसय् तइ ।
बापाध्वः
तःपाःगु पा अप्पा निखे भेसेंलुइक दथुइ कुं च्वका लुइक दयेका तःगु जुइ । थजाःगु अपा जुयाः हे बापाध्वः नां च्वंगु खः ।
भ्यासिं
पौया क्वय् मुसिँ व जंचु तिबः बीत तयातःगु सिँ खः । थ्व अंगलय् दिकाः मूथामय् न्वकाः तयातइ । भ्यसें लुइक तयातइगु जुयाः हे भ्यासिं धाःगु खः ।
जंचु
पली तइगु मुसिँयात बः बीगु व मुसिँ यातां मवंक तयातःगु हे जंचु खः । जंचुइ मुसिँ स्वानाः हाकः स्वायेबलय् दिकेगु कथं नं ज्या कायेगु याइ ।
मुसिँ
पौया झ्यातु क्वबीगु मूसिँ जुयाः मुसिँ धाःगु खः । पली धलिं मधासे मुसिँ धाइ ।
थाय्मा
मूथांया च्वय् निखें पाखाया मुसिँ दिकेत बेथां तयातःगु सिँ हे थाय्मा खः ।
मुसिबहाः
धलिंपाखाय् धलिंद्यःने च्वनीगु सिँ मुसिबहाः खः । थुकी द्यःने मुसिँ दिकेगु जुयाः मुसिँबहाः धाःगु खः ।
चलु
त्वानाःसिँ द्यःने चलु च्वनी । चलुइ धलिं वा पाखाधलिं दिकाः मुसिबहाः तयाः मुसिँयात तेका बिया तइ । चलुं चुकूया थें ज्या याइ ।
तुनाः
तुनाः वा त्वानाःसिँ छगू हे सिँयात धाइगु नां खः । गुकिं पौया झ्यातु फयाः क्वबीगु ज्या याइ ।
तुनाःत्वाकः
तुनाः दिकेगु आधार वा त्वाकः हे तुनाःत्वाकः खः ।
माकःपौ
पली चीधंगु झ्याः तयाः पौ पिकया तःगुयात हे माकःपौ धाइ ।
क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः
बैगलय् भुतू च्याकीबलय् कुँ पिहां वनेगु ह्वः हे क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः खः ।
अत
पुलांगु भाय्कथंया अप्पायात अत धाइगु खः ।
अपा÷अप्पा
थीथी बांया अप्पायात अपा वा अप्पा धाइगु खः ।
माअप्पा÷माअत
हाकः २.५ व ब्या ७ वा हाक ११ व ब्या ५ अंगू नापया परम्परागत अप्पा साइज खः ।
बाँअप्पा
थीथी कथंया बुट्टाया फ्रेमय् तयाः छिनातःगु अपायात बाँअप्पा धाःगु खः ।
कुंअप्पा
कुंचाय् तयेत छ्यलीगु अप्पा हे कुंअप्पा धाःगु खः ।
तुंअप्पा
ग्वलाःगु तुंथि दनेत छ्यलीगु ग्वलाकेत भचा चाःतूगु अप्पायात तुंअपा धाइ ।
त्वाःअप्पा
अप्पाया त्वाः वा धुकथं तयाः अंगः दनेत स्वापू जायेकेगु वा दने क्वचायेकेगु जुयाः त्वाःअप्पा धाःगु खः ।
कचिअप्पा
अप्पा दयेकाः निभालय् जक पानाः मिइ मछुसे दयेकातःगु चा रंगया अप्पा खः ।
दातिअप्पा÷दाचिअप्पा
दाचिअप्पा धकाः न्ह्यःने तब्या, दुने भचा चिब्या जूगु अप्पा खः । थ्व अप्पां छेँ वा देगःया पिब्वय् अंगः दनीबलय् न्ह्यब्वय् छ्यलेगु याइ । गुकियात म्हासुचा लानाः वा इलाः दनेगु याइ ।
दुथंअप्पा
त्वाःलाःगु वा कुचाकाचा अप्पा अंगः दुने तयेत
छ्यलीगु अप्पा खः ।
लंचा
कुचा अपां वा थीथी कथंया अपां दनातःगु अंगः पिचुक इलेत छ्यलीगु ह्यांगु चायात हे लंचा धाइगु खः ।
सिलाय्
सल्लाया सिमां वइगु थाकुराः, चिकं, कपाय् व रंग ल्वाकछ्यानाः सिलाय् दयेकेगु याइ । सिलासं ल्वहं वा अपा भुलिं लः दुहां मवंक पर्केगु ज्याय् छ्यली ।
बेपाअप्पा
अंगः दनेबलय् हाकःपाखें अप्पा तयाः अंगः दनेत तइगु पहःयात बेपाअप्पा धाइ । बेपां वा बेखां तइगु जुयाः बेपाअप्पा धाःगु खः ।
देवेन्द्रनाथ ग्वंगल
पाल्पा, तानसेनया देवेन्द्रनाथ ग्वंगल भाजु सन् १९४३ स जन्म जूम्ह खः । अबुजु बद्रिनाथ व मां तेजकुमारीया काय्मचा सोभियत संघया कीभ विश्वविद्यालयपाखें आर्किटेक्चर विषयस इन्जिनियरिङ्ग यानावःम्ह खः । शहरी विकास योजना सम्बन्धी विशेषज्ञ थ्वय्कलं धनकुटा शहरी विकास व आवास योजनाया परिकल्पनाकार खः । लिपा नेडरलैण्डसया रोटरडाय्म विश्वविद्यालयपाखें उच्च शिक्षा कयावःम्ह खः ।
देशय्मरुझ्याः
छेँया न्ह्यःने ख्वाः अंगः सतहया अनुपातय् दर्जनौं तहया बुट्टा दुने चीधना वनाच्वंगु तिकिझ्याः । येँया न्यत त्वालय्या लँ सिथय्या छेँय् थ्व झ्याः खंकेफु । थ्व काष्ठकलाया उत्कृष्ट झ्याः खः ।
द्वारिकाप्रसाद गोर्खाली
ह्यूमत, येँया भाजु गोविन्दप्रसाद भाजुया काय्मचा द्वारिकाप्रसादया जन्म सन १९३५ स जूगु खः । सन् १९६२ स कलकत्ता विश्वविद्यालयपाखें इन्जिनियरिङ्ग क्वचायेका वयेधुंकाः १९७२ स वेलायतया नापी सम्बन्धि विश्वविद्यालयस स्नातकोत्तर उपाधि कयादीगु खः । मूलतः संरचनागत प्रविधिया विशेषज्ञ थ्वय्कःया नेतृत्वय् बाँसवारी छाला जुत्ता कारखाना व हरिसिद्धिया ईँटा टायल कारखाना धस्वाकूगु खः ।
धःज्या
बुँइ लखं थनेत बाय् दुइत धः म्हुयाः लः हयेगु ज्यायात धःज्या धाइ। थ्व ज्या यायेत धःया लखं लाःपिं दक्वं मिलय् जुयाः याइ। लःया मुहान व बुँया जाःकथं धःया हाकः निर्धारण जुइ। पाःज्वलं मिलय् यानाः धः म्हुयाहइ।
बालीइ लखं थनेत वा लये क्वचायेवं धःज्या याइ। थुबलय् ज्या यायेत बुँइ बाली याइम्ह वयेगु याइ। बाली लखं थने म्वाःलीबलय् थज्याःगु धःयात अपाय्च्वः बिचाः याइ मखु।
पुवाचा तये क्वचालकि वा पीत नं छकः धःज्या यायेगु याइ। थुबलय्या धःज्याय् बुँइ वा पीम्ह हे ज्या वयेगु याइ। बाली यायेत दयेकातयागु धः दुथाय् जूसा न्हापायागु धःयात हे ल्ह्वनेगु (मर्मत) याइ। तःधाः लः हयेमाःसा बं तजाः यानाः धः नं भचा तःधं याइ। धःज्या यायेत माःगु लवःकवः दक्वंम्हतिं म्हतिं ज्वनावइ। नसात्वँसा धाःसा म्हतिं म्हतिं नयेगु नं याः, दामासाहिं ल्हानाः मंकाःकथं नं नयेगु याइ। थुकथं दँय् निकः धःज्या याइ।
बुँइ लखं थनेत स्थायीकथं नं धः दयेकातयेगु याः। थज्याःगु धः तःधं व लः नं तःधाः जुइ। न्ह्याबलें लः न्ह्याकातयेगु याइ। छगू फाँटं अप्वः फाँटय् न्यनाच्वनी।
स्थायी धलय् अलग्ग हे मनूया व्यवस्था यानाः धःपिवाःकथं तयातःगु दइ। थ्वयात धःबा धाइ। धःया दक्वं हेरबिचार थ्व हे धःबां याइ। धः ल्ह्वनेमाःसां वं हे याइ। छुं जुयाः याकःचां मचाल धाःसा वं स्वयाः सुयात साथ काये माल कयाः याइ। थथे साथ काइबलय् अप्वः लः माःपिं निं ल्ययाः काइ। यक्व हे ल्ह्वने माल धाःसा फाँटयात हे धाइ। धःपिवाः च्वनाः रखवारि यानागु बापत लः काःपिं फाँटया मनूतय्के धःबां सामान्य रुपं बाली म्हयेगु याइ। वयात थज्याःगु अधिकार समाज व इलाकीय राज्यस्तरं तकं बियातःगु दइ।
बरखामासं व बुँइ लः म्वालीबलय् धःबां थज्याःगु धःया लखंं ल्वहं घः वायेगु (चलय् यायेगु) याइ। थुकिं यानाः उगु इलाकाया मनूतय् थःपिन्त माःगु छुचुं थःगु इलाकाय् हे क्यलेदइ। थ्व बापत नं वं छुं छुं ज्याला काइ। अथे घः वाइम्ह जुयाः वयात धःबां जक मखु घवाः नं धाइ। धःया लः सुयातं म्वालीबलय् खुसिइ क्वफाना छ्वयातइ। स्वनिगलय् थुकथं स्थायीरुपं दयेकातःगु धः यक्व दु।
घवाः
घः चलय् याइम्ह मनू। स्थायी रुपया धलय् धःबां ल्वहंया घः नं चलय् याइ। घः नं चलय् याइम्ह जूगुलिं वयात धःबा व घवाः नितां धाइ।
धःबा
धः पिवाः च्वनीम्ह मनू। धःया अय्भय् दक्वं वं हे स्वइ। उकिया बापत फाँतयापिंके बाली म्हयेगु याइ। धः स्यंसा फाँटयापिं ग्वाहालि कयाः धः ल्ह्वनेगु याइ।
पाःज्वलं
भेसें लुइकेगु पहः। लः हयेगु धः दयेकीबलय् भती भती भेसें लुइकाः दयेकेगु याइ। थथ्याःथाय् दःसा म्हुयाः पाःज्वलं जुइक क्वथ्याकी।
ल्वहंघः
लखं चलय् याइगु ल्वहंया घः। स्थायी धलं हयातःगु लः झ्वाला हायेकाः घः हीकाः छुचुं क्यलेगु याइ। म्वाःलीबलय् लः मेथासं फ्वानातइ।
धनरत्न शाक्य
स्व. धनरत्न शाक्यया उपनां धन खः । वय्कः धातुमुर्ति कलाया माज्याय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०३९ तछलागाः सप्तमि, सुक्रबारकुन्हु येँया लगं त्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु स्व.कुलरत्न शाक्यया प्रेरणाकथं ने.सं. १०५२ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु वहः, सिजः, ली पाताय् थी थी कलाकृति निर्माण यायेगु खः ।
धनुपताः हर्दझ्याः
छपाः, स्वपाः झ्याःया निखेरं सिथय् धुन आकारया बुट्टा दुगु कलापूर्ण झ्याः ।
धर्मराज शाक्य
स्व. धर्मराज शाक्य धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् छम्ह ज्वःमदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०४५ स यलया इखाछँे त्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु स्व.समोसिं शाक्य पाखेंया हःपालं थ्वज्या धातु मूर्तिकला ख्यलय्् ने.सं. १०५५ स ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु सिजः, लीया पातायात दायाः थी थी मूर्ति, गजू ,माणे, देगःया तोरण, लीपौ दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) येँ, खास्तिइ ९ फिटया शाक्यमुनि बुद्ध निर्माण (२०२९) २) येँ स्वयम्भूइ ११ फिटया निगः (२) माणे निर्माण ।
धातु बसजाः दयेकेगु प्रविधि
अंखोरा
लः त्वनेगु निंतिं थ्व थल अंखोरा छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व थलया स्वरुप लः त्वनेत छ्यलीगु मेगु थल करुवा स्वयां पाः । थ्व थलय् अःखुं दइमखु । थ्व थलया म्हुतुप्वाः भतिचा तःचाः जुयाः ककु भतिचा चीधं जुइ । ककुपिने प्वाः भतिचा तग्वः जुइ । तौ नं छकूचा जक दइ । थ्व थल ढलौट, कँय् वा सिजःया दइ । थ्व थल दयेकेत लीखु वा कँय्यात नायेकी । थासाय् च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्व धाले याइ । थ्व निगू ब्वयात बांलाक सफा यानाः लिसं तयाः स्वायेगु याइ । क्वय्या ब्वय् तौ स्वायेगु याइ ।
अन्ति
अन्ति त्वनेगु अय्लाः तयेत छ्यलीगु थल खः । थ्व थलय् अःखुं, ककु, प्वाः, तौ नापं झंगः दुगु पुसा नं दइ । थ्व थल
कँय्या दयेकी । थ्व थलया प्वाःया आकार करुवा स्वयां भतिचा फरक जुइ । अःखुनं च्वय्पाखे भतिचा चाः तुइ । अथे हे ककु नं भतिचा चित्याः जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व अन्ति दयेकेत कँय्यात नायेकाः थासाय् तयाः प्वाः, अःखुं, तौ, ककु,
छ्यं, पुसा आदि तयार याइ । थुपिं थीथी ब्व तयेत बांलाक सफा यानाः लिसं तयाः स्वानाः अन्ति तयार याइ ।
आरि
नसाज्वलं दयेकेत व ल्ह्ययेत आरि छ्यलीगु खः । आरिया म्हुतुप्वाः तःचाकः जुयाच्वनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वरानाः प्यंपा भतिचा चिचाकः जुइ । विशेष यानाः थ्व थल छगू हे पाताया दयेकीगु चलन दु । आरि ली, सिजःया नापं आल्मुनियम, स्टिलया नं दइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं पातायात ग्वलाक्क चाइ, उकियात बुलुहुं ल्हुयायंकी । थथे ल्हुइबलय् क्वय्या ब्व चिचाः यायां च्वय्या ब्व तःचाः यानायंकी ।
कँय्भु
थीथी थलय् नसाज्वलं दयेकेधुंकाः मनूपिच्छे नयेत भु
छ्यलेगु याइ । विशेष यानाः जा नयेत कँय्या भु छ्यलीगु चलन दु । कँय्भुइ तयाः नयेगु स्वास्थ्यया निंतिं तसकं बांलाः । कँय्भुइ जा नापं तरकारी, अचारलिसेंया नसाज्वलं नं तयेगु याइ । कँय् दयेकेत केलं व सिजःया मिश्रण यानाः दयेकी । कँय्भु दयेकेत साइज कथं कँय्यात ग्वलाक चाइ । उकियात मिइ तयाः क्वाःगु इलय् मुगःचां दायाः आकार पिकाइ । थथे प्रत्येक पटक हे यायेमाः ।
कँय् धयागु याकनं तज्याइगु धातु जुयाः ख्वाउँगु इलय् ज्यायात धाःसा तज्याइगु सम्भावना यक्व दइ । थथे तःक्वः क्वाकाः दायाः सिथय् भतिचा थकयाः भुया आकार पिकायेधुंकाः उकियात कुंकाः सफा याइ ।
कचौरा
थ्व छगः चिकिचाग्वःगु थल खः । नये त्वनेया इलय् थ्व थल छ्यलाबुलाय् वइ । विशेष यानाः जा नयेबलय् केँ, ति दुगु तरकारी आदि तयेत थ्व थल छ्यली । अप्वः धया थें थ्व थल कँय्या दइसा ली व सिजःया नं दयेफु । केलं व सिजः ल्वाकछ्यानाः कँय् जुइ । थुगु कँय्यात नायेकाः साइज कथंया थासाय् लुनाः कचौराया स्वरुप पिकाइ । थ्व थल म्हुतुपाखे तचाः जुयाः क्वय्पाखे भतिचा ब्वराना वइ । क्वय्पाखे तौ छगू नं तयेगु चलन दु ।
कराइ
नसाज्वलं दयेकेगु झ्वलय् कराइलय् तरकारी थेंज्याःगु घासात दयेकेत छ्यलाबुलाय् हइ । थ्व थल ली, सिजःया दयेकातःगु दइ । मिइ तयेमाःगु जुयाः भतिचा ख्वातुगु पाताया दयेकी । थुकीया म्हुतुप्वाः तःचाः जुयाः प्यं बुलुहुं ब्वराना वनी । थुगु थलय् ज्वने अःपुकेत जवंखवं करा निगू नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत दकसिबय् न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चाइ । अनंलि उगु चक्कापातायात ल्हुयाः माःकथं डिजाइन पिकायेगु याइ । ज्वनेगु निंतिं जवंखवं करा निगू स्वाइ । कराइया स्वरुप तयार जुइ ।
करुवा
लः त्वनेत थ्व करुवा छ्यलाबुलाय् वइ । करुवा परम्परागत बसाःज्वलं खः, गुगु थौंतक नं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु दु । करुवा विशेष यानाः ढलौटया दइ । अथे जूसां तबि सिजः, ली व कँय्या नं दयेकी । करुवा यक्व तग्वः जुइ मखु । थुकिया प्वाः भतिचा पिहां वइ । ककु भतिचा चीपु जुयाः छ्यनय् ज्वने ज्याछिंक भतिचा फर्के यानाः तइ । लः पिहां वये अःपुकेत अःखुं तयातःगु दइ । क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं दइ । थ्व थल दयेकेत लीखुयात नायेकी, उगु नायेकातःगु लीखुयात साइज कथंया थासाय् तयाः च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्व धाले याइ । अथेहे छ्यंया ब्व, ककुया ब्व, अःखुं, तौ व साइजकथं धाले याइ । अनलिं च्वय्या ब्व, क्वय्या ब्व ककु, तौयात लिसं तयाः स्वाइ । दकलय् लिपा करुवाया प्वाथय् अःखुं स्वायेगु याइ ।
कर्मपात्र
कर्मपात्रय् श्राद्ध, पुजाय् अन्नलिसेंया वस्तु तयाः दान याये कथं थ्व थल छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःयागु दइसा लीया नं दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः तचाकः जुयाः क्वय्पाखे बुलुहुं चिचाकः जुयावनी । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात बुलुहुं ल्हुयाः क्वय्या ब्व चिचाकः व च्वय् म्हुतुपाखे तचाकः याइ । म्हुतुपाखे ज्वनेत छिंक भतिचा फय्पुइकी ।
कसःरि
नसाज्वलं दयेकेत कसःरि छ्यलेगु याइ । जा, केँ, आदि दयेकेत थ्व थलया प्रयोग जुइ । थ्व थल ढलौटया दइ । मि तयाः तयेमाःगु जुयाः थ्व थल भतिचा ख्वातुक दयेकातःगु दइ । थुकिया म्हुतुप्वाः तचाकः जुयाः ककु भतिचा दुहां वनी । थुकिया प्वाः तग्वः जुइक दयेका तइ । थ्व थलया जाः तजाः जुइ मखु । थ्व थल दयेकेत लीखुयात नायेकी । अनंलि साइजकथंया थासाय् उगु नायेकातःगु लीखु क्वफाइ । थथे कसःरिया कोरा स्वरुप वयेधुंकाः सफा यानाः कुंकाः कसःरि तयार जुइ ।
ख्वःति
लः अथवा च्या दायेकेत परम्परानिसें छ्यला वयाच्वंगु थल किटली खः । थ्व थल अप्वः धया थें ग्वलाक्क दयेकातःगु दइ । मिइ तयेमाःगु जुयाः थुकिया प्यंचाः भतिचा ख्वातुक दयेकी । थुकी दुने दुगु लः अथवा च्या पिकायेत अःखुं तयातःगु दइ । ज्वनेत अःपुइकथं चु वा ह्याण्डल नं तयातःगु दइ । नापं थ्व थलय् पुसा नं दइ । विशेष यानाः किटली सिजःया दइसा आल्मुनियम व स्टिलया नं दु । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चानाः तुइगु याइ । च्वय्या ब्वया निंतिं छगू चक्का व क्वय्या ब्वया निंतिं मेगु चक्का तुइगु याइ । च्वय्या ब्वय् लः तयेत जीक ह्वः नं तयेगु याइ । च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । थ्व हे थासय् अःखुं तयेगु याइ । नापं चु वा ह्याण्डल नं स्वाइ । च्वय्या ब्वय्च्वंगु ह्वःया साइजकथं पुसा तयार याइ ।
किस्ति
नसाज्वलंत ब्वयेगु, तयेगु निंतिं किस्ति छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व छगू चकंगु थल जुयाः छुं नं सामग्रीत तयेत ब्वयेत अःपुइ । किस्ति चकंगु थल साइजय् भतिचा तजाः जुयाच्वंगु दइ । थ्व खेँय्बागः लुइगु वा प्यकुंलाःगु नं दइ । किस्ति विशेष यानाः लीयागु दइसां तबि
मेमेगु नं दइ । थ्व दयेकेत साइजकथं पातायात प्यकुं बाय् खेँय्बागः लूकथं चाइ । थुकिया साइड साइडय् भतिचा ल्हुयाः थकया बी । छचाखेरं तार तयाः बल्लाकेगु कुतः जुइ ।
कुलिं
कुलिं नं अन्न लगायतया वस्तुत दायेत छ्यलीगु थल खः । थ्व थलय् निमना न्ह्यनी । थ्व थलय् नं च्वय्या म्हुतु भतिचा चिचाकः जुयाः क्वय्या प्वाः भतिचा ग्वाराचिंक दयेका तइ । थ्व थल दयेकीगु तरिका नं थीथी दु । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ ।
खरखन्दा
न्हापा खरखन्दाय् तयाः नसा ज्वरे यायेगु चलन दुगु खः । थ्व थल नेवाःतय्सं सिबय् गैरनेवाःतय्सं छ्यलाबुलाय् हयाच्वंगु खनेदु । थौंकन्हय् ब्रम्हू, क्षेत्री, समुदाययापिन्सं इहिपाःया झ्वलय् थ्व थल छ्यला वयाच्वंगु दु । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया हे दयेकातःगु दइ । लीया व वःहया नं
छ्यलीपिं दु ।
खरखन्दा दयेकेत साइजकथं चक्का पाता भतिचा ब्वरुकी । न्हापा मिइ तइगु जुयाः थुकिया प्यंचाः भतिचा ख्वातुगु चक्काया जुइ । थ्व थलया जाः चिजाः जुइ । चक्काया साइज कथं पाता चानाः ग्वलाक्क स्वाइ । क्वय्या प्यंपा सिबय् म्हुतु भतिचा चिचाः जुइ । ल्ह्वनेत अःपुइकथं जवंखवं करा तयाः ज्याछिंका तइ ।
ख्वल्चा
विशेष यानाः ख्वल्चा अय्लाः तयाः त्वनेया निंतिं छ्यलाबुलाय् वइ । थुकियात कचौराया चिग्वःगु स्वरुपकथं नं थुइकेफइ । ख्वल्चा धालकि छगः गाःवंगु थल खः, थ्व थल ली, कँय्, ढलौटया दइ । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात भतिचा म्हुयाः गाःवंकी । म्हुतुपाखे भतिचा फपुइकी व चीधंगु तौ नं तयाबी । कँय् अथवाः ढलौटया ख्वल्चा दयेकेत न्हापां मैनया ख्वल्चा दयेकी, उकियात चां भुनाः नाःगु कँय् वा ढलौट उकी लुनाबी । लिपा चा तछ्यानाः ख्वल्चायात सफा यायेगु याइ ।
गिलास
लः, च्या अथवा दुरु तयाः त्वनेगु गिलासया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल चिकिचाग्वःगु जुइ । म्हुतु भतिचा तचाकः जुयाः क्वय्या ब्व चिचाकः जुजुं वनी । थ्व थल ली, सिजः, कँय्, स्टिल, आल्मुनियम, खाःया दइ ।
थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं चानाः ग्वःलाक्क लिसनं स्वाइ । क्वय्या प्यंया ब्वयात पाता चक्का चानाः स्वायेगु याइ । थुकथं गिलास तयार जुइ ।
घः
घःयात लः कायेगु परम्परागत थलया रुपय् कायेगु याः । लःयात छगू थासं अःपुक ल्ह्ययाः यंकेत घःयात छ्यलेगु याइ । घः थीथी प्रकार व साइजया दइ । अप्वः धया थें छ्यलाबुला वयाच्वंगु घः ली अथवा सिजःया खः । घलय् सादा घः व मगःघः धकाः दयेकातःगु दइ । सादा घः सिजः वा ली नितां दइसा, मगःघः सिजःया जक दइ । मगःघःया ब्वहलय् बुट्टा दइसा क्वय्पाखे भतिचा च्वामुया वनी । सादा घः धाःसा क्वय्पाखे च्वामुइ मखु । पातायात साइजकथं चानाः ब्वहःया ब्व, क्वय्या ब्व, ककु, होचा आदि दयेकी । ब्वहःया ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः आकार पिकाइ । उकी ककु व होचा छुनाः घः तयार याइ । ली, सिजःया नापं आल्मुनियम, स्टिल, चा, प्लाष्टिक आदिया घः नं बजारय् दु ।
चतं
जा, तरकारी आदि नसाज्वलं दयेकूगु थलं मेगु थल वा भुइ तयेत चतं छ्यलेगु याइ । थ्व बसजाः न्ह्यःनेपाखे चिचाचाःगु ग्वलानाः चु भतिचा ताःहाकः जुइ । थ्व थल नं धगः थें तुं खनेदइ । तर न्ह्यःनेया ब्व धगः थें तुं बागः ग्व मलासे चकनी । चतं लीया, सिजःया दइ । थ्व दयेकेत पायात साइजकथं न्ह्यःनेपाखे ग्वलाक व ल्यूनेया ब्व भतिचा ताःहाकः जुइक पाता चाइ । न्ह्यःनेया चक्कायात भतिचा ब्वराकी । ल्यूनेया ब्वय् पातायात क्वथ्याकाः ज्वनेछिंक चु दयेकी ।
थुमांचा (चम्चा)
नसाज्वलं तुइगु थल । भुइच्वंगु नसाज्वलंयात ल्हातं नयेगु वा चम्चां नयेगु याइ । चम्चाया आकार न्ह्यःनेपाखे भतिचा गाःवंगु दइसा ज्वनेत चु तयातःगु दइ । थ्व ली, सिजः, कँय्, ढलौटया दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं न्ह्यःनेपाखे भतिचा तःचाकः जुइक चाइ । न्ह्यःनेया ब्व भतिचा ल्हुयाः गाःवंकी ।
च्वामुबाता (अय्लाःकाये बाता)
परम्परागत रुपं अय्लाः दयेकेत हासि, फ्वसि नापं मदयेकं मगाःगु थल च्वामुबाता नं खः । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया दइसा आल्मुनियमया नं दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः खुल्ला जुइसा क्वय्पाखे बुलुहुं च्वामुयाः प्यंचाःपाखे पूरा हे च्वामुया वनी । थ्व थल दयेकेत भतिचा ख्वातुगु पातायात साइज कथं ग्वलाक चानाः ल्हुइगु दायेगु याइ । छगू हे चक्का पाताया दयेकेमाःगु जुयाः नं पाता भतिचा ख्वातुगु माःगु खः ।
जःसि
नसात मध्यय् नं यक्व ई तक दायेके मालीगु ला थें ज्याःगु नसाज्वलं दयेकेत जःसि छ्यलीगु खः । थुकियात खासि नं धाः । ततःधंगु भ्वय्बलय्् थुकिया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजःया दयेकातइ । थुकिया म्हुतुप्वाः तःचाकः जुइ । जाः नं तजाः जुइ । च्वय्या ब्वं क्वय्या ब्वय् भतिचा ब्वराना वइ । थ्व थल तग्वः जुइगु जुयाः छम्हं अप्वःसिनं ल्ह्वने फइकथं जवंखवं करा नं छुनातःगु दइ । मिइ तावय्तक तयेमालीगु जुयाः थ्व थलया क्वय्या ब्व ख्वातुगु पाताया दयेकातइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं ख्वातुगु पाताया चक्काया व्यवस्था याइ । अनंलि साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक्क लिसं तयेगु याइ । पाताया चक्कायात भतिचा ल्हुयाः ब्वराकी । थुकिया जाः नं भतिचा तजाः हे याइ । ल्ह्वनेत अःपुइ कथं निथाय् पाताया हे करा तयातइ । थ्व थलय् ला दायेकीगु नापं तःखाः, न्याखुना आदि नं दयेकेगु याः । नापं लः तयेत नं थ्व थल छ्यलेगु याः ।
दाला
दालायात जाकि, बजि आदि तयेत छ्यलीगु थल कथं कायेफु । थ्व छगू गाःवंगु थल खः, गुकी प्यथाय् तुति नं दइ । थ्व दाला विशेष यानाः ली, सिजःया दयेकातइ । थुकिया म्हुतुप्वाः भतिचा तःचाः जुयाः क्वय्पाखे भतिचा चिचाः जुजुं वनी । थ्व दयेकेत साइजकथं पाता ग्वलाक चानाः ल्हुइगु याइ । म्हुतुया ब्व भतिचा तचाकः यानाः क्वय्या ब्व भतिचा चिचाकः याइ । नापं तुति तयेत साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक पाइप थें दयेकी । थ्व प्यंगुलिं तुति दालाया प्यंगू कुनय् स्वाइ । थुकथं दाला तयार जुइ ।
तसला
पुलांगु इलय् जा थुइत तसलाया छ्यलाबुला जुइगु खः । थ्व थल कसःरि थें हे जुइ । अप्वः धया थें थ्व थल लीया दयेकातइ । थ्व छगू ग्वाराचिंगु थल खः । थुकिया म्हुतुप्वाः सिथय् प्वाःया ब्व पिहां वःगु दइ । प्यंपा माथं मवंकुसे भतिचा ब्वराइ । मिइ तयेमाःगु जुयाः थुकिया प्यंचाः ख्वातुगु पाताया दयेकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत दकसिबय् न्हापां पातायात साइजकथं चाइ । म्हुतुया ब्व सिबें प्वाःया ब्व भतिचा तचाः जुयेमाःगु जुयाः प्वाःया ब्व भतिचा ल्हुयाः तचाः याइ । प्यंपाया निंतिं साइजकथं ग्वलाक्क पाता चानाः च्वय्या ब्व व प्यंचाःया ब्व लिसं तयाः स्वाइ । म्हुतुया ब्वपाखे ज्वनेछिंक भतिचा फर्के यानाः तइ ।
तांफ
लः त्वनेत, पुजाय् वनेत तांफया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजःया अथवा लीया दइ । करुवा व थ्व थलया ज्या छगू हे थें जुइसां बनौटय् धाःसा पाइ । करुवाया प्वाः तग्वः जुयाः पिहां वइसा, तांफया प्वाः पिहां वइ मखु । सम्म जुयाः भतिचा तःजाः जुइ । थुकिया क्वय् अःखुं नं दइ । थ्व थलय् म्हुतु, ककु, म्ह व क्वय्या ल्याखं ब्व नं दइ । म्हुतुप्वाः चिचाकः जुयाः म्हया ब्व भतिचा पिहां वइ । व हे कथं क्वय्या ब्व खःथे मखुथे चिचाकः जुयावनी । थ्व थल दयेकेत साइजकथं म्हुतुया निंतिं ग्वलाक पाता चानाः ज्वनेत छिंक भतिचा पिकाइ । उकी ककुया ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । म्हया ब्व दयेकेत साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक लिसं तयाः स्वाइ । म्हया च्वय्या ब्व दयेकेत भतिचा ल्हुयाः ककु स्वायेथाय् चिचाः यानायंकी । म्हया ब्वय् अःखुं स्वाइ । म्हया क्वय्या ब्वकथं पातायात ग्वलाक चानाः स्वायेगु याइ ।
ताप्क्या
नसाज्वलं दयेकेत वा क्वाकेत ताप्क्याया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल चिचाग्वःगु बारचा थें जुयाः ज्वनेत चु छगू नं तयातःगु दइ । थ्व थल ली अथवा सिजःया दयेकातइ । पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ, उकियात ल्हुयाः भतिचा गाः वंकी । ल्हुयाः चिग्वःगु बारचाया आकार वलकि उकिया पाताया हे चु स्वानाः ताप्क्या तयार जुइ ।
त्यप
प्राचीन इलंनिसें अन्नया भण्डारण यायेया निंतिं त्यप छ्यलीगु खः । नापं लः तयेत नं थुकिया छ्यलाबुला जू । थ्व थल भतिचा तःजाइ । क्वय्या ब्व सिबय् म्हया ब्व प्वाः तग्वः जुयाः ककु हाकनं चिचाः जुइ । थुकिया पुसा नं दइ । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया दइसा चाया त्यप नं दु । थ्व थल दयेकेत दकसिबय् न्हापां साइजकथं चक्का पातायात ल्हुयाः क्वय्या ब्व तयार याइ । अनंलि म्हया ब्व तयार यायेत प्वाः भतिचा पिहांवयेक तयार याइ । उकी च्वय्या ब्व ककु भतिचा चिचाक दयेकी । थुकी पुसाया व्यवस्था नं जुइ । पुसाय् तालं नं ग्वये ज्याछिंक अन्तराप नं तयेगु चलन दु ।
धगः ÷ धवः
नसाज्वलं दयेकेगु थलय् च्वंगु नसायात ल्ह्ययेत छ्यलाबुलाय् वइगु थलयात धगः धाइ । थ्व थलया न्ह्यःनेया ब्व बारचा थें तुं बागः ग्वलाइसा थुकिया चु नं दइ । चु ज्वनेत ज्याछिंक भतिचा ताःहाकः दइ । धगः दयेकेत पातायात न्ह्यःनेपाखे साइजकथं ग्वलाक चानाः ल्यूनेया ब्वय् ताःहाकः जुइक पाता चाइ । अनंलि ग्वलाःगुयात ल्हुयाः बागः ग्वलाकी । ल्यूनेया ब्वय् पातायात लथ्यानाः ज्वनेछिंक चु दयेकी । थ्व थल ली बाय् सिजःया दइ ।
फँ (पाथि)
परम्परानिसें अन्न लिसेंया वस्तुत दायेत पाथिया छ्यलाबुला जुया वयाच्वंगु दु । थ्व च्यामनाया छगू थल खः । थ्व छगू जाः तजाःगु थल खः, गुकी म्हुतुप्वाः सिबय् प्वाःया ब्व भतिचा ग्वाराचिंक पिहां वइ । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातःगु दइ । साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक्क लिसं तयाः स्वाइ । थ्व थलय् निगू ब्व दइ । क्वय्या ब्वय् पातायात ग्वलाक्क चानाः ल्हुयाः
सिथय्या ब्व थकाइ । च्वय्या ब्वया नं क्वय्या ब्वयात भतिचा ल्हुयाः म्हुतुप्वाः सिबय् भतिचा तचाकः याइ । थथे च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ ।
पूर्ण पात्र
पूर्ण पात्रया स्वरुप कर्मपात्रया थें हे जुइ । थ्व थल धाःसा कर्मपात्रया सिबय् तसकं चिकिचाग्वः जुइ । पूजाया इलय् थ्व थलया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजःया दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः तचाकः जुयाः क्वय्पाखे बुलुहुं चिचाकः जुयावनी । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चानाः भतिचा ल्हुयाः म्हुतुपाखे भतिचा थकाइ । क्वय्या ब्व चिचाकः यानाः च्वय्पाखे तचाकः यानायंकी ।
फ्वसि
थीथी कथं नसाज्वलंत दयेकेत छ्यलीगु थल खः फ्वसि । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया दयेकी । मिइ तावय्तक तयेमालीगु जुयाः थुकीया प्यंचाः ख्वातुक दयेकी । फ्वसिया क्वय्या ब्व भतिचा तःचाः जुयाः च्वय्या ब्व चिचाः जुजुं वनी । च्वय्या ब्वय् ज्वनेत ज्याछिंक छचाःखेरं भतिचा पिकयाः दयेकातइ । परम्परागत रुपं अय्लाः कायेत नं फ्वसि छ्यली । अय्लाः कायेत हासि (प्वतासि) व च्वामुबाताया नं आवश्यक जुइ । फ्वसि सिजःया नापं आल्मुनियमया नं दइ । ख्वातुगु चक्का पातायात ल्हुयाः साइजय् हइ । उकी च्वय्या ब्व स्वानाः फ्वसि तयार याइ । थुकया म्हुतु नं तःचाः हे जुइ । नापं ज्वनेत छिंक भतिचा पिकयाः दयेकेगु याः ।
बाता
अन्नयात तयेगु अथवा ल्ह्ययेगु निंतिं परम्परांनिसें बाताया छ्यलाबुला जुया वयाच्वंगु दु । थ्व थल ली अथवा सिजःया दयेकातःगु दइ । थ्व थलया जाः चिजाः जुइ, म्हुतुुप्वाः तःचाः जुइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं ग्वलाःगु पाताया चक्काया आवश्यक जुइ । चक्कायात भतिचा ब्वदंकी । ताःहाकःगु पातायात साइजकथं चानाः ग्वलाक्क चक्काया साइजकथं स्वाइ । बाताय् म्हुतुप्वाः व क्वय्या प्यंचाःया साइज उति उति हे जुइ ।
बौपाःचा
थःपिनि नयेन्ह्यः पितृपिं लुमंकाः वय्कःपिन्त निं नकेत नसा तयेगु थलयात बौपाःचा धाइ । थ्व थल चिकिधंगु, आयातकार स्वरुपया जुइ । थ्व थल अप्वः धयाथें लीयागु दइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं पातायात चानाः सिथय् सिथय् भतिचा थहां वयेकी । बौ बीबलय् लः नं छायेमालीगु जुयाः लः बँय् मलाइकथं थ्व थलया छचाःख्यरं भतिचा थकायेगु याइ ।
मगःघः
परम्परानिसें लः कायेगु थलया रुपय् जुयाच्वंगु घःया हे छगू रुप मगःघः खः । थ्व थल सादा घः सिवय् स्वरुपय् भतिचा पाः । थुकिया च्वय्या ब्वय् थीथी बुट्टात दइसा, क्वय् पाखेया ब्व भतिचा च्वामुया वनी । थ्व मगःघः विशेष यानाः सिजःया दइ । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चायेगु याइ । क्वय्या ब्व दयेकेत भतिचा चिचाः यानाः ल्हुयाः क्वय्या ब्व तयार याइ । मेगु चक्का पाताया ब्वहः दयेकेत ल्हुयाः उकी थीथी बुट्टा तयेगु याइ । थथे क्वय्या ब्व व च्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ । च्वय्या ब्वय् ककु व ध्वंचा नं स्वायेगु याइ । थुकिया म्हुतु ह्वःचाकलय् नं भति भति बुट्टा तयेगु चलन नं दु ।
माना (कुले)
विशेष यानाः अन्न लगायतयात दायेत परम्परा निसें छ्यला वयाच्वंगु थल माना खः । थौंकन्हय् तक नं थुकिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु हे दनि । म्हुतु भतिचा चिचाप्वाः जुयाः प्वाः भतिचा ग्वाराचिनाच्वंगु दइ । थौंकन्हय् म्हुतु चिप्वाः यानाः प्यंचाः भतिचा तचाः यानाः सिधा नं दयेकेगु चलन दु । थ्व थल ली, सिजःया दयेकातःगु दइ ।
सुराइ
लः त्वनेत छ्यलीगु छगू परम्परागत थल खः सुराइ । थ्व थलय् प्वाः तग्वः जुयाः ककु ताःहाकः व चित्याः जुइ । थुकी अःखुं दइ मखु, तौ धाःसा दइ । थ्व थल अप्वः धया थें कँय्या दयकातःगु दइसा ढलौट, सिजः, चाया नं दइ । थ्व थलय् म्हुतुप्वाः छुं भतिचा तःचाः जुइसा ककुपाखे चित्याः जुयावनी । प्वाःया ब्व तग्वः जुइ । थ्व थल दयेकेत कँय् अथवा ढलौटयात नायेकी । साइज कथंया थासाय् उगु नायेकातःगु धातुयात प्वंकी । थथे यानाः दयेकीबलय् स्वंगू ब्व यानाः दयेकी । प्वाःया ब्व निगू व ककु म्हुतु छगू ब्व याइ । लिपा तौ छुनाः सुराइ तयार जुइ ।
स्वंमा
नेवाःतय् त्वनेगु नसा थ्वँ तयेत थ्व स्वंमा छ्यलेगु याइ । थ्व थल करुवाया स्वरुपय् दइसां तबि भतिचा तजाः जुइ । नापं करुवा सिबय् तग्वः नं जुइ । थ्व थल कँय्या दयेकी । केलं व सिजः ल्वाक छ्यानाः कँय् दयेकी । उगु कँय्यात नायेकाः साइज कथंया थासाय् प्वाः, अःखुं, ककु, छ्यं, तौ आदि दयेकी । अनंलि थुपिं ब्व यात लिसं तयाः स्वाइ, अले स्वंमा तयार जुइ ।
हासि (प्वतासि)
परम्परागत रुपं अय्लाः कायेत हासि (प्वतासि) छ्यलीगु खः । थ्व थल तःजाः जुयाः क्वय्या ब्वय् ब्वराना वनी । तःलय्या ब्वय् दथुइ तःचाकःगु ध्वः दइसा उगु ध्वःया छचाखेरं चिचीप्वाःगु ह्वःत नं दइ ।
म्हुतुप्वाः व क्वय्या ब्व, सिथय् प्वाः भतिचा खः थें मखु थें पिहां वइ । अय्लाः कायेत हासि नापं फ्वसि व च्वामुबाता नं माः । हासि दयेकेत न्हापां साइजकथं पातायात चायेमाः । अनंलि पातायात ग्वलाक्क लिसं तयेगु याइ । च्वय्या म्हुतुपाखें व क्वय् प्यंपापाखे भतिचा ब्वराकी । क्वय्या ब्वय् मेगु पाताया चक्का तयाः प्वाः तिना बीसा म्हुतुया ब्व खुल्ला हे जुइ । क्वय्या ब्वय् पातायात चानाः दथुइ तःचाकःगु ह्वः छगू दयेकीसा छचाःख्यरं चिचीप्वाःगु ह्वःत दयेकी । हासि विशेष यानाः सिजःया दइसा चाया नं दइ ।
हुखा
थ्व थल बजां त्वनेत छ्यलीगु खः । बजां त्वनेगु इलय् लः तयेगु थलयात हे हुखा धाइगु खः । थ्व थल अप्वः धया थें ढलौटया दयेकातःगु दइसा गनं गनं नैंक्याःया नं दयेकातःगु खनेदु । थ्व थल दयेकेत ली खुयात नायेकाः साइजकथं थासाय् तयाः प्वंकी । थ्व थलया म्हुतु व ककु चित्याः जुयाः प्वाः भतिचा पिहां वयाच्वंगु दइ ।
क्वय्या ब्वयात चक्का बन्द यानातःगु दइ । बजांया कथियात दुछ्वयेत प्वाथय् अःखुं छकूचा नं पिकया
तःगु दइ ।
धातु मूर्ति सफा यायेगु विधि
साय् (साँचो)पाखें धातु मूर्ति तयार जुइधुंकाः दकलय् न्हापां मूर्ति क्वय्या भागय् धातु लुइत दयेकातःगु नलि अर्थात नौ फ्वःयात कःति वा कतामं चायेगु याइ । व धुंकाः बां (आकृति)यात थाय्थासय् धातु वनीगु नलिया कथं ज्या कायेत तयातःगु चनुत नं कतामं चायेगु याइ । थीथी सुमिचा थीथी वःचां व खाक्ंिस मूर्ति छगुलिं सुयाः वा बुलाः मूर्तिया बांं प्रस्ट व पिचुकेगु याइ ।
पञ्चधातु
ली, सिजः, लँु, वहः, नँ आदि न्याता धातु ल्वाकःछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात पञ्चधातु धाइ । थथे न्याता धातु मिश्रण यानाः दयेकातःगु मूर्तियात पञ्चधातु मूर्ति धाइ ।
भ्वंचा
भ्वंचा धयागु खु (धातु) नायेकेत दयेकातःगु ८०० निसें १३०० डिग्रीतकया तापक्रमय् नं स्यनी मखुगु गथुचां दयेकातःगु चाया छताजि थल ।
लिसं तयेगु
साय्पाखें तयार जूगु कोरा धातु मूर्तिइ गनं गनं बां पूमवंगु वा धातु फ्वः मचाःगु दाग वा ह्वः नं जुइफु । थथे जूगुु मूर्तिइ लिसं तयेगु वा ग्यास वायरिंग यानाः मूर्तिया बां पूवंकेगु याइ ।
ली
सिजः, जस्ता, क्यलं ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात ली धाइ । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाः ज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।
वःचा
धातु मूर्ति वा अनेक कथंया धातुया सामान पिचुकेगु व आकार प्रकार मिले यायेया निंतिं नँया बलालिं मसिनगु धार तयाः दयेकातःगु थीथी साइजया छताजि ज्याभः ।
सिजः
सिजः छगू खनिज धातु खः । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।
सुमिचा
धातु मूर्तिया बां पिचुकेगु ज्याय् छ्यलेगु निंतिं दयेका तःगु नँया ६ इञ्च ताःहाकःगु च्वका चाःतुइकाः उकी धार तयाः दयेकातःगु छताजि ज्याभः ।
स्वाग
धातु नायेकेत ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।
कतां कीगु
धातु मूर्तिकलाय् छगू महत्वपूर्ण विधि मध्यय् कतां कीगु विधियात कयातःगु दु । मूर्तियात सिँया त्वाकलय् दिकाः छपा ल्हातं चिग्वःगु नँया मुगलं व मेगु ल्हातिं ज्वनातःगु कतामय् दायाः मूर्तिइ दुगु बुट्टात कियाः स्पष्ट यायेगु व थीथी बुट्टा थपू यायेगु ज्यायात कतां कीगु धाइ । थुगु ज्याया निंतिं हरेक कथंया नँया चिचीधंगु कतां थीथी साइजया क्वायेगु मुगःत दयेकातःगु दइ । धारपाखें च्वामूगु, तप्यंगु, चन्द्राकार लूगु, पतिचिंगु, धार मदुगु, गाःवंगु, दमोछ्याःगु इत्यादि कतां बुट्टा अनुसारया दयेकाः छ्यलेगु याइ । मूर्ति अनुसारया बुट्टा नं फरक फरक जुइ । शाक्यमुनि बुद्ध, बैलोचन बुद्ध, अक्षोभ्य बुद्ध, मेडिसियन बुद्ध, लक्ष्मी, सरस्वति आदि, शान्त मुद्राया मूर्तिइ घाँय् बुट्टा, अस्त मंगल, स्वांफ्वः बुट्टा नापं बुद्ध जीवनी तकं कीगु याइ । अथे हे क्रोध मुद्राया मूर्ति कालि, भगवति, भैरव, महांकाल, कुवेर, चक्रसम्बर आदि मूर्तिइ मुद्रा अनुसारया बुट्टा तयेगु ज्या जुइ । थथे कतां की न्ह्यः मूर्ति खालि थासय् झौ जायेकेमाः । गुकिं यानाः मूर्तिइ कतां कीबलय् बुट्टा पतचिनाः ह्वगनी मखु । छगू धातु मूर्तिइ मुक्कं यानाः प्यंगू शैलिं बुट्टा तयेगु वा बुट्टा कीगु याइ । १) मूर्ति दुगु बुट्टा बांलाकेगु २) मूर्तिइ दुगु बुट्टात भिंकेगु व थप बुट्टा तयेगु ३) थकयाः बुुट्टा कीगु ४) कियातःगु बुट्टा छपातं लुँ पाता वा वहः पातां त्वपुयाः मूर्तिइ च्वंगु बुट्टायात लँुया वा वहःया थें खने दयेकेगु । अले छगू धातुया मूर्तिइ कतां कीधुंकाः स्पष्ट व जीवन्त थें खनेदइ ।
कतांकीम्ह
छुं नं धातुया बां वा मूर्तिया आकार प्रकार कथयां मूर्तिया बां प्रष्ट यायेगु नापं मूर्ति अनुसारया थप बुट्टा लुइकाः मूर्तियात जीवन्त याइम्ह ।
झौ
अप्पायात निनाः कापतय् चाले यानातःगु अप्पाचुं (सुर्कि) व सिलाय् (साल धुप) नं अथे हे निनातःगु निताजि चुं मात्राकथं ल्वाकछ्यानाः उकी चिकं तयाः बाताचाय् संकुसंकुं दायेकाः तयार यायेगुयात हे झौ दयेकेगु धाइ । झौ क्वाकल धाःसा जक नाइसे च्वनी । झौयात कतांकीगु नापं अनेक ज्याय् छ्यलेगु यानातःगु दु । कतां कीगु निंतिं मूर्तिया खालि थासय् झौ जायेकेमाः । गुकिं यानाः मूर्तिइ कतां कीबलय् बुट्टा पतचिनाः ह्वगनी मखु । हाकनं कतां किये क्वचायेकाः झौ क्वाकाः लिकायेगु याइ ।
धातु मूर्ति पुलां यायेगु विधि
साधारणतयाः धातुमूर्ति पुलांगु थें खने दयेकेगु व मूर्तिइ दुगु थीथी कथंया बुट्टा प्रष्ट यायेगु निंतिं लाकामय् पायेगु हाकुगु रोगन पालिसं बुट्टात गनगन दु, अन अन रोगनयात ब्रसं पानाः अगूचा वा मकलय् क्वाकेगु याइ । अले रोगन क्वानाः ति जुयाः मूर्तिइ दुगु बुत्ताय् दुहां वनी । अले छकू नाइसे च्वंगु कापतं मूर्ति छगुलिं हुइगु याइ । थथे मूर्तिइ दुगु सकतां बुत्ताय् हाकुगु रोगन लानाः बुट्टा प्रष्ट व मूर्ति पुलांगु थें खनेदइ । थुलि जक मखु रसायन पुलां यायेगु धकाः मेगु थीथी कथं नं पुलां यायेगु चलन दु ।
नँया मुगः
धातु मूर्तिइ बुट्टा क्वायेत, दायाः माथं वंकेत छ्यलीगु छखें पिचुकातःगु मेखे च्वकाः लुइकातःगु, दथुइ ह्वः तयाः कथि स्वचाकाः ज्वनाः क्वायेत ज्याछिंक दयेकातःगु चिग्वःगु, तग्वःगु अनेक साइजया छताजि नँया ज्याभः ।
बफ नकेगु
कतां कियाः तयार जूगु धातु मुर्तियात कापः फिफि तयाः दयेकातःगु चक्का घोदाय् (चाःहिलीगु मेसिनय्) तयाः चाःहीकाः कोरा पालिस व लाल पालिस नितां पालंपाः तयाः बफ नकेगु याइ । गुकिं मूर्ति पिचुुसे च्वनीगु नापं प्वालाप्वाला थीगु जुइ ।
मूर्तिया बुट्टाय् लुँ वा वहः तायेगु
लुँ वा वहःयात सालुक्क पाता दयेकाः (पेले यानाः) धातुया मुर्तिइ थाय्थासय् भूमिं वा कियातःगु बुट्टायात त्वपुयाः बांलूगु कथं कतामं लिहां मवइकथं पातायात स्वचाकाः कतामं क्वानाः काकेगु याइ । थथे काकेधुंकाः मूर्तिया बुट्टा छगुलिं लुँ वा वहःया थें च्वंक खनेदइ । थुगु विधियात मूर्तिइ लुँ तायेगु वा वहः तायेगु धाइ ।
सिँया त्वाकः
धातु मूर्तिइ बुट्टा तयेत मुगलं कतां क्वाये ज्याछिंकः मूर्तियात लिधंसाकथं दिकेत दयेकातःगु मूर्ति अनुसारया सिँया ग्वं वा सिँग्वं ।
लुं सीगु विधि
धातु मूर्तिकलाय् लँु तयेगु वा लुं सीगु धकाः न्हापां लुँयात सालुक्क पाता दायाः वा पेले यायेगु याइ । व धुंकाः चिचीकू जुइक कैचिं चाइ । थथे चानातःगु लँु छब्वय् पाःलाः (मर्करी) झिब्व ल्वाकछ्यानाः फि वा चिमया खाः लुँनापं ल्वहंमाय् तयाः धू जुइक नीगुयात लुँ नीगु धाइ । लुँ धू मजूतले खाःचुं वा फि ततं नीगु याइ । थुकथं लुँ नी धुंकाःया पाःलाः (मर्करी) व लुँ ल्वाकज्यानाः तुइसे च्वंगु धू थें जुइ । फि वा खाःचुं फुक्क सिलाः वांछ्वइ ।
पाःलाः (मर्करी) व लुँ ल्वाकज्यानाः तुइसे च्वंगु पेस्ट कयःया रिकापिइ तयाः चिपुगु ब्रस वा नतूचाया ग्वाहालिं धातु मूर्तिइ गुगु गुगु थासय् लँु तयेमाःगु खः उगु उगु थासय् तइ । मूर्ति वा प्रतिमायात तेजाबय् थुनाः धातुया ब्रसं थानाः दुगु खिति फुक्क सफा याइ । व धुंकाः मूर्तिया लुँ पायेगु याइ । थथे लँु पायेधुंकाः मूर्तियात गनस्टोभं क्वाकेगु याइ । मूर्ति क्वाःलिसे लुँइ ल्वाकज्यानाच्वंगु पाःलाः (मर्करी) ब्वया वनी, अले म्हासुक लँु खनेदयावइ । थथे यानाः नं लँु खने मदयेकः पाःलाः (मर्करीं) त्वपुयाः त्वइसे च्वनाच्वंगु दुसा अन छकू कपाय् कयाः कपाय्या ग्वाहालिं बुलुहुं हुयाः लुँ खनेदयेकेगु याइ । थ्व धुंकाः लुँ तयातःगु मुर्ति लः दुगु बाताय् थुनाः हथं तयाः लसां थानाः लुँ तयातःगु सकतां भाग तल्के यायेगु याइ ।
कैंची
तःधंचीधं हरेक साइजया धातु चायेगु वा लुं सीगु ज्याया निंतिं सालुगु लुँ चायेत छ्यलेगु नँया छताजि चायेगु ज्याभः ।
खाः
चिम, ट्युबलाइट आदि तछ्यानाः वइगु खाः । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु धू जुइक नीगु निंतिं ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।
तारया ब्रस
थीथी साइजया धातुया मसिनगु तारं दयेकातःगु ब्रस । मूर्ति, प्रतिमायात सफा यायेगु निंतिं छ्यलीगु वस्तु ।
तेजाब
धातुया वस्तु सफा यायेगु निंतिं छ्यलीगु एसिड । माःकथं प्लाष्टिकया बाताय् लःनापं तेजाब ल्वाकछ्यानाः थुकी धातुया मूर्ति थुनाः सफा यायेगु याइ ।
पाःलाः
पाःलाः (मर्करी) थ्व छगू झ्यातुगु तरल धातु
खः । धातुया बां, मूर्ति, प्रतिमाय् लुं सीगु निंतिं लँुनापं ल्वाकछ्यानाः तइगु छताजि वस्तु ।
फि
खुसिं चुइका हइगु चिचीग्वःगु ल्वहंचुं । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु नीत ग्वाहालि याइगु छताजि वस्तु ।
लुँ सीम्ह
गुगुं नं धातुया बां, मूर्ति, प्रतिमा लुँया हे थें खनेदयेक लुँ पाइगु ज्या याइम्ह वा लुं सीगु ज्या याइम्हेसित लुँ सीम्ह धाइ ।
ल्वहंमा
ल्वहंया स्वकुंलाःगु दथुइ गाःवंक दयेकातःगुयात ल्वहंमा धाइ । नापं ल्वहंया हे चिग्वःगु ल्हातं ज्वनाः नीत ज्याछिंक दयेकातःगुयात ल्वहंमचा धाइ । मूर्ति, प्रतिमा लुं सीगु निंतिं लँु ल्वहंमाय् तयाः नीगु याइ ।
हथं
हथं छताजि प्राकृतिक वनस्पति खः । थुकिया ख्वला लखय् तयाः ब्वब्वस्यात धाःसा साब्वं वा सरफ थें चुलुसे च्वनाः फिँज वइ । लुं सीधुंकाः मूर्ति, प्रतिमायात हथंलखं थानाः लुँ तयातःगु सकतां भाग तल्के यायेगु याइ ।
मूर्तिइ ख्वाः च्वयेगु विधि
छगू धातु मूर्ति सफा यानाः थीथी बुत्तायात कतामं थपू व प्रष्ट यायेधुंकाः दकसिबय् लिपा लुं ख्वाः च्वयेगु याइ । थथे लुं ख्वाः च्वयेगु धकाः मसिनगु ब्रसया ग्वाहालिं ख्वाः छपातं लुँ पायेगु याइ । नापं मूर्तिया मिखा, मिखाफुसि, म्हुतुसि, न्हाय्, सँ आदियात थीथी रंगं च्वयाः मूर्तियात थप जीवन्तता बी । थ्व ज्या क्वचायेधुंकाः छगू धातुया मूर्ति तयार जुइ ।
ब्रस
लुँयात धू यानाः (पाउदर) दयेकातःगु व मूर्तिया मिखा, म्हुतु, सँ आदि च्वयेगुया निंतिं मूर्तिया साइजकथंया थीथी मूर्तियात आकर्षण यायेगु याइ ।
रंग
प्राकृतिक रंग वा लःनापं ल्वाकछ्याना मूर्तिया ख्वालय् नापं थीथी भागय् माःकथं रंग दयेकाः पायेगु याइ ।
लँुचुं
लुँयात धू यानाः (पाउदर) दयेकातःगु छताजि मूल्यवान वस्तु । थुगु लुँचुं नं मूर्तिया ख्वालय् पायेगु याइ । थथे लुँ पानातःगु ख्वाः लुँयागु थें खनेदइगु खः ।
माज्या
धातुया छकू पातायात झलिइ तिकाः कतां कियाः थीथी मूर्ति, ख्वाःपाः, बुट्टा नापं अनेक कथंया आकृति दयेकेगु याइ । सिँया त्वाकलय् गेना, खलु वा कोणय् दिकाः न्यकू वा नँया तःग्वःगु, चिग्वःगु, च्वकालूगु अनेक कथंया थीथी मुगलं क्वा जक क्वानाः हे छगू कलाकारया मनोभावनाकथं द्यः, मूर्ति, प्रतिमा इत्यादि तयार याइ । थुगु प्रविधिइ आकृतियात मिइ छुयाः लिसं तयाः छगुलिं मेगु ह्वनाः दयेकेगु याइ । थथे कलाया शैली भावयात रेखांकन यानाः तःधं, चीधं अनेक साइज कथंया देगः, मूर्ति, प्रतिमा, बां व बुट्टा, तयार यायेगु विधियात माज्या धाइ । थथे दयेकातःगु मूर्ति आपालं हलुका जुइ । थासंथाय् लुँया पाता ह्वनातः थें धातुया पातात लिसं तयाः ह्वनातयेगु याइ । थज्याःगु धातुया मूर्ति वा प्रतिमा गनं हात धाःसा पतिचिने नं फु । थथे धातुया मूर्ति दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या (थ्वयाः दयेकेगु ज्या) धकाः नं धायेगु चलन दु । नेपाःया थीथी देगः, देगलय् मूर्ति, प्रतिमा, झल्लर, ली वा सिजःया पौ, ध्वाँय् थ्व हे प्रविधिं दयेकातःगु खः ।
कुचा ह्वनाः दयेकीगु थज्याःगु मूर्ति व प्रतिमात पाताया जक मजुसे म्ह पातायागु अले छ्यं, ल्हाःतुति व आसन धालय् यानाः दयेकाः तयेगु नं चलन दु । सिँयागु व प्रस्तर मूर्तियात नं धातुया पातां आकृति अनुसारया बां लुइकाः उकी द्यःने भुनेगु नं माज्याया हे छगू विधि खः । गुकिं यानाः प्रस्तर वा मेमेगु वस्तुया आकृति नं धातुया हे आकृतिकथं खने दयाच्वनी । थथे प्रमाणकथं दयेकातःगु मूर्ति प्रतिमा, जनावर हरेक देगः, देगलय् द्वारपालकथं तयातःपिं सिंह, किसि, थीथी जुजु पिनिगु प्रतिमा व दातापिनिगु प्रतिमा आदि खः ।
कोण
थ्व नं अंग्रेजी ‘ति’ आकारया ज्याभः खः । ६ इञ्च ताःहाकःगु गुकी क्वय्या ब्व च्वामुसे च्वनी । च्वय् निथाय्या जवंखवं छथाय् च्वकाः लूगु व मेथाय् माथं वंगु ज्याभः खः । थ्व ज्याभः सिँग्वलय् तानाः मेगु च्वकाय् पाता दिका पाताय् लुइकातःगु बांयात मुगःचां क्वानाः मिले यायेगु याइ ।
थ्वज्या
मूर्तिकारया मनोभावकथं छुं नं धातुया छकू कुचा पाताय् सिसाकलमं आकार च्वयेगु याइ । व धुंकाः उगु पातायात खलुइ तयाः नँया वा न्यकूया मुगलं क्वा जक क्वानाः थीथी कथंया आकार प्रकार लुइकेगु याइ । थथे थकयाः मूर्ति प्रतिमा, अनेक कथंया बुट्टा, ख्वाःपाः जनावर आदि दयेकेगु प्रविधियात थ्वज्या धाइ ।
नँ ग्यना
थ्व नँया तग्वःगु १०। १२ किलोया मुगःयात दथुइ चानाः निकू कुचा मध्यया छकू कुचाया दयेकातःगु ज्याभः ख । अले थुगु ज्याभः सिँग्वलय् तानातयेगु याइ । पातायात आकार प्रकार, तःफि, चिफि वा बराबर यायेगु निंतिं थुकी द्यःने तयाः नँया मुगलं छ्यायेगु याइ ।
नँयागु खलु
नँया २ फिट ताःहाकःगु १ इञ्च ग्वलाःगु च्वकाय् भचा चाःतुइकाः माथं वंकातःगु धातुया पाताय् छुं नं बां लुइकेगु ज्याया निंतिं छ्यलेगु छताजि ज्याभः ।
न्यकू मुगः
मेय्या न्यकूयात चानाः दयेकातःगु छखें पिचुगु व मेखें च्वामुगु दथुइ ह्वः तयाः ह्वतय् कथि स्वचाकाः दयेकातःगु ज्याभः । थुगु ज्याभलं धातु क्वानाः अनेककथं बां लुइकेगु याइ ।
पाता
लुँ, वहः, सिजः, लीया धातुयात दायाः वा पेले यानाः माःकथं तफि, चिफि तःपाः, चिपाः यानाः पिचुकाः दयेकातःगु पाता । गुकी छम्ह मूर्तिकारं थःगु मनोभावं च्वयागु कथं बां दयेकेगु याइ ।
सिँया खलुत्वाकः
थ्व सिँयागु अंग्रेजी ए (ब्) आकारया ज्याभः खः । थुगु त्वाकलय् नँयागु खलु दिकाः खलुइ द्यःने पाता दिकाः मुगलं क्वानाः थीथी मूर्तिया बां आकृति दयेकेगु याइ ।
सिँया त्वाकः
१–२ फिटया सिमाया ग्वः चानातःगु त्वाकः । थुगु सिँया त्वाकलय् कोणचा व नँया ग्यना तानातयेगु याइ । कोणय् तयाः आकृति बांयात मिले यायेगु याइ । ग्यनाय् पातायात आकार प्रकार तःफि, चिफि बराबर यायेगु निंतिं थुकी द्यःने तयाः नँया मुगलं छ्यायेगु याइ ।