कलाशास्त्रीपिनि धापूकथं हलिमय् ८४ ताजिया कला दु । काष्ठकला व हे ८४ ताजिया कलामध्यय् छगू प्राचीन कला खः। धातुकला व प्रस्तर कला थें हे नेपाः दुने १२०० दँ न्ह्यःनिसें हे काष्ठकलाया उच्चतम विकास जूगु दु धयागु दसि येँ देय्या काष्ठमण्डप खः । थुकथं लिच्छविकालनिसें विकसित जुयावःगु काष्ठकला मल्ल काल थ्यंबलय् द्यः, देगः, सतः, फल्चा, बहाः, दरवार अले उकीदुने छ्यलातःगु झ्याः लुखा, त्वानाःसिँ, थां आदि काष्ठकलाया उत्कृष्ट विकासया दसु खः धायेफु ।
११ गूगुु सदीया इतुंबहाःया त्वानाःसिँ, १२÷१३ सदीया पन्तिया इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगः, लिच्छविकालया चाँगुनारायण देगः अथे हे १२÷१३ सदीया यल रुद्रवर्ण महाविहार दुनेया सालभजिया मुद्राया त्वानाःसिँ, पूर्व मध्यकालया काष्ठकलाया विशिष्ट नमूना खः ।
नेपाःया काष्ठकला हलिमया उत्कृष्ट कला खः । ख्वपया न्यातपौ देगः, दतात्रय देगः, ख्वप दतात्रयया म्हय्खा झ्याः, येँ यतखाया देसय्मरु झ्याः, हलिंया ज्वःमदुगु दसु खः । सलंसः दँनिसें चकंगु वातावरणय् धस्वाना च्वंगु देगः, फल्चा, झ्याःया आकर्षण आःतलें भ्याः हे म्ह्व जूगु मदु ।
लिच्छविकालय् निर्माण जूगु काष्ठकार्य अप्वः धयाथें धार्मिक भावनां प्रेरित जूगु दु धयागुया दसि उगु ईया शिखर शैलीया देगः, बहाः, करुणामय लोकेश्वर, उग्रचण्डी भगवतीया मूर्ति खः ।
अथे हे मल्लकालय् देगः, लाय्कू, बहालय् छ्यलातःगु थीथी कथंया कलापूर्ण झ्याः, लुखा, त्वलं, त्वानाःसिँ, थां आदि निर्माण जूगु खनेदु ।

काष्ठकलाया निंतिं छ्यलीगु सिँ

चसिँ (Champak)
गाढा हलु रंगया चसिँ काष्ठकलाया निंतिं दकलय् बांलाःगु सिँ खः । छासिँनापं रेशा अत्यन्त सुक्ष्म जुइगुलिं चिचीधंगु बुट्टा दयेकेत बांलाःगु सिँ खः ।
थसिँ (Pine)
हलुका तुयू रंगया थसिँ नायूगु (कयात) जातया सिँ खः । निभाः, लः, फय्या प्रभाव मलाइगु थासय् छ्यलेत जक थसिँ ज्या वः । थुकी बुट्टा दयेकेत थाकु मजू ।

धुसिँ (saaf)
ला रंगया धुसिँ छासिँया जात खः । निभाः, लः, फय्या असर मजुइगु धुसिँ दकलय् बांलाःगु सिँ खः । थौंकन्हय् ततःधंगु काष्ठकलाया निंतिं दकलय् अप्वः छ्यलीगु सिँ खः ।

हलू (adina)
म्हासु रंगयागु हलू सिँ छासिँ जात दुनेया सिँ खः । निभाः, लः, फसं प्रभावित जुइगु सिँ जूगुलिं आन्तरिक प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु सिँ खः । हलू सिँया रेखा तसकं सुक्ष्म जूगुलिं बुट्टा कीत कतां छ्यलीबलय् कुचा दइगु सम्भावना दु ।

सिसौ (Sissau)
मुस्या रंगया सिसौ छासिँया जातय् लाः । रेशा तप्यं मजूगुया हुनिं ज्याभः छ्यलेत अःपु मजू । निभाः, लः फसं प्रभावित मजुइगु सिँ जूगुलिं ततःधंगु काष्ठकलाया निंतिं सिसौ छ्यली ।

काष्ठकलाया निंतिं छ्यलीगु ज्याभः
चिंकथि (Scale)
चिंकथि काष्ठकलाया निंतिं मदयेक मगाःगु प्रारम्भिक ज्याभः खः । काष्ठकलाया वस्तु दयेकेन्ह्यः आवश्यकताकथं हाकः, ब्या, थीथी नाप क्वःछीत छ्यलीगु ताःहाकःगु चिंकथिया निखेरं सेमी व इञ्चया नाप अंकित यानातःगु दइ । चिं कथि १२ इञ्च, २४ इञ्चया नापं लथ्यायेजीक दयेकातःगु २ मिटर ताःहाकःगु नं दइ ।

कलम, सलां (Pencil)
नाप अनुसार चिं तयेत न्हापा सलां छ्यलीगु खःसा थौंकन्हय् शिशाकलम छ्यलीगु खः । कलम, सलां अनिवार्य व प्रारम्भिक ज्याभः खः ।

हंखि
ताहाःसिँ माथं वंकेत बसिला व रन्धा छायेत तप्यं चिं तयेत छ्यलीगु ताःहाकःगु व तपुगु हाकु सुका हे हं खि खः । सिँया हाकः (Length) पाखें चिं तयेत छगू सि व मेगु सिइ सुका तन्के यानाः कतांचां तिक तिक दायाः चिं तयेगु याइ । छपुगु सुकाय् हाकुगु रंग दइ ।

खलः त्वाकः
तःफि व ताहाःसिँ त्वाःल्हायेत वा बसिला, रन्धां छायेत कताकेत छ्यलीगु सिँया त्वाकः हे खः । थ्व काष्ठमण्डपया प्राचीन
ज्याभः खः ।

खर्कस
साः, चुकू दयेकेत सिँया रेखाअनुसार खनेदयेक चिं तयेगु सिँया ज्याभः । सिसाकलमं रेखानुसार चिं तयेत थाकु जुइगुया नापं चिं खनेमदइगु जूगुलिं साः चुकू दयेकेया निंतिं चिं तयेत छ्यलीगु ज्याभः ।

बतां
रन्धा वा बसिलां छायेधुंकूगु सिँया माथं वा ९० डिग्री कोण पाय्छि जू मजू स्वयेगु ज्याभः । बतां स्टीलयागु जुइ । बतां छखेरया सिथय् नाप अंकित जुइ ।

नौ बतां
९० डिग्री बाहेक थीथी कथंया माथं पाय्छि जू मजू स्वयेगु ज्याभः । स्टीलं दयेकातःगु ज्याभःयात माःकथं कोण मिले यायेछिंक पेच कसे÷खोले यायेगु दइ ।

कःति
कःतिया उपयोग सिँ त्वाःल्हायेत हे खः । तर सालुगु सिँया प्वाः दथुया प्वाः मिले यायेगु थीथी बुट्टा दयेकेगु चिब्यागु कःति नं दु ।

बसिला
ताहाः व तफिगु सिँया माथं मिले यायेत छ्यलीगु मुगः आकारया ज्याभः । रन्धांं छायेत थाकुगु तःधं सिँया थथ्याः क्वथ्याः मिले यायेत छ्यलीगु ।

खुलु
ग्वःलाःगु सिँयात १८० डिग्रीया माथं वंकेत छायेगु ज्याभः । बसिला थें हे खःसां छायेगु धाः फरक जुइ ।

सिँमुगः
हंचां सिँ प्वाः खनेत छ्यलीगु सिँया मुगः । हंचाय् नमुगलं दायेबलय् हंया छ्यं चिरिबाइगु जूगुलिं सिँया मुगः प्रयोग जुइगु खः । थ्व प्राचीन ज्याभः खः ।
फाहं
सिँ प्वाः खनेत छ्यलीगु एक इञ्च स्वयां तब्यागु हंयात फाहं धाइ । फि, ब्या अप्वः दुगु सिँ प्वाः खनेत अःपु जुइगु हं ।

बातरा हं
चिप्वाःगु प्वाः खनेत छ्यलीगु बागू इञ्च स्वयां चिब्यागु हंचा ।

झरि बुसुका
सिँया हाकःया सि वा दथुइया खोंचया माथं (कगचाबअभ) मिले यायेगु ज्याभः झरि बुसुका खः। झरि बुसुका खोंचया माथं मिले यायेगु चीधंगु रन्धा थें खः ।

गोल बुसुका
सिँया दथुइ वा सिथय् चीधंगु गोलाकारया झरिी मिले यायेगु गोल धारया चीधंगु रन्धा । खापाय् थज्याःगु बुसुका प्रयोगु जुइ ।

खाल बुसुका
सिथय् झरिया माथं मिले यायेगु ज्याभः । सिँया सिथय् बर्गाकार वा गोलाकारया झरि (खँ) मिले यायेगु रन्धा थें ज्याःगु ज्याभः ।

रन्धा
सिँया माथं (कगचाबअभ) मिले यायेगु वा सिँ सुइगु ज्याभः । रन्धा थीथी नापया दइ ।

परकाल
गोलाकार, अर्धगोलाकार चिं तयेगु स्टीलया ज्याभः ।

बर्मामा (drill)
थीथी नापया प्वाः खनेगु ज्याभः । छगू लाइननिसें निगूगु लाइन व्यासया प्वाः खनेगु चीधंगु हाते बर्मा । छगू इञ्चतक ब्यासया प्वाः खनेगु तःधंगु बर्मा (चबतअजभत दचभअभ) ।

मारतोल
पेच (Screw) खोले यायेगु व कसे यायेगु स्टिलया ताःहाकःगु ज्याभः ।

आरा कःति
सिँ गेरा वा ग्वल्लाःगु सिँया ब्या हाकः त्वाःल्हायेगु तःधंगु कःति । आरा कःति ५÷६ फि हाकः व
३–४ इञ्चया ब्या दइ । वापु नं ताःहाकःगु जुइ । कःति छ्यलेत बः यक्व मालीगु जूगुलिं निम्ह जानाः कःति प्रयोग जुइ ।

बुट्टा कीगु थीथी नाप व आकारया हंचा

चपं हंचा
धार सिधा जूगु हं । तप्यं व समतल बुट्टा दयेकेत छ्यलीगु हं ।

तू हंचा
बुट्टा कीगु चीधंगु हंचा ।

छेँ हंचा
चीधंगु धार दुगु अर्धगोलाकार हंचा ।

स्वसेलिं हंचा
स्वकुं बांलूगु(तिनकुने) हंचा । स्वंगू कुंया बुट्टा कीगु हंचा ।

काकेगु ज्याभः (बाघ)

ताहाः बाघ
ब्या, फि, हाकः काकेत छ्यलीगु ताःहाकःगु स्टिलया ज्याभः ।

सि बाघ
अंग्रेजी आखः सि आकारया बाघ । सिँया फि (मोटाइ) कताकेत छ्यलीगु ।

टेबुल बाघ (vice)
रन्धां छायेत, कःतिं सिँ त्वाःल्हायेत कताकेत टेबलय् जडान यानातःगु बाघ ।

चिंकथि काष्ठकलाया निंतिं मदयेक मगाःगु प्रारम्भिक ज्याभः खः । काष्ठकलाया वस्तु दयेकेन्ह्यः आवश्यकताकथं हाकः, ब्या, थीथी नाप क्वःछीत
छ्यलीगु ताःहाकःगु चिंकथिया निखेरं सेमी व इञ्चया नाप अंकित यानातःगु दइ । चिं कथि १२ इञ्च, २४ इञ्चया नापं लथ्यायेजीक दयेकातःगु २ मिटर ताःहाकःगु नं दइ ।

वा प्वलाः लिकयातःगु अन्नयात कि धायेगु याइ। कि आखःग्वःया न्ह्यःने मेगु आखःग्वः तनाः अर्थ पूवंकी। थथे पूवंगु खँग्वलं कि अन्नया छगू ताजियात संबोधन याइ। सामान्यकथं धाइबलय् न्ह्यागु कथंया वा प्वलाः लिकयातःगु अन्नयात जाकि हे धाइगु चलन दु।

जाकि
जा थुयाः नयेगु अन्न। वा प्वलाः लिकया तःगु अन्न जा थुयाः नयेगु यात धायेव जाकि धाइ। छुं छगू विशेष वां लिकया तःगुयात जक धाइगु मखु न्ह्यागु वां लिकया तःगुयात नं धाइ।

च्वकि
जाकि हाइबलय् हासाया च्वकापाखे लाःवनीगु कि। चिचीचाकू जुइ। भ्यातःकेँ खुनीबलय् भ्यलय् पुंकेत यच्चुक सिलाः तइ। च्वकि जक अलग्ग जा थुयाः नं नयेगु याइ।

तय्तकि
जाकिइ वा ल्वाकछ्यानातःगु कि। स्वनाः पुजा याइबलय् स्वनेज्वलं दिकेत आशन यानाः तयेगु याइ। कूछि माः धयागु चलन दु। पुजा क्वचायेकाः पुरेतं यंकेगु याइ।

थ्वँकि
थ्वँ दयेकेत म्हइगु जाकि। गुथि भ्वजय् थ्वँ दयेकेत खलःपिनि म्हदाछि दामासाहीं थ्वँकि कायेगु याइ। पाःलाखं थथे कयागु थ्वँकि प्वः हायाः थ्वँ दयेकाः गुथिबलय् त्वंकेगु याइ।
बागःकि
बागःदःगु जाकि। जाकिनाप ल्वाकछयानाः नयेगु याइ। वा पामस्वयेक क्यल बाय् सुल धायेव बागःकि वइ। भ्वसाः जूगु वा क्यलेबलय् नं बागःकि वइ।

भ्वसाच्वकि
म्वय् ल्वाकज्याना च्वनीगु चिचीचाकूगु च्वकि। म्व हायाः लिकायेगु याइ। नचुगु म्व ल्वाकज्यानाच्वंगु दइ। मचा मचापिं खाचातय्त नकेगु याइ।

मरिकि
मरि छुइत चुं दयेकीगु जाकि। गुथि भ्वजय् चतांमरि छुइत दयेकेगु याइ। मरिकि गुथि खलःपिनि पाखें दामासाहिं कायेगु याइपिं नं दु पाःलाखं जक तइपिं नं दु।

म्वःकि
जाकि हाइबलय् हासाया ल्यूनेपाखे लाःवइगु कि। कुचादःगु व नचुगु दइ मखु। दक्वं पोष्ट जुइ। थज्याःगुयात प्वःकि नं धाइ।

लःकि
स्वांया रुपय् द्यःपिन्त द्यछाइगु कि। बुंगद्यः रथय् तयेगु बाःछि न्ह्यःनिसें लःकि काःवयेगु याइ। लःकि बीबलय् लःकिया लिसें स्वां सिन्हः व गच्छेकथं ध्यबा नं द्यछायेगु याइ।

ललितकलाकःमि किरण मानन्धरया जन्म ने.सं. १०७७ बछलागाः दुतिया, बुधबारखुन्हु येँया नयाँबजारय् अबु पूर्णमान मानन्धर व मां विष्णुदेवी मानन्धरया कोखं जूगु खः । वय्कलं फाइन आर्टय् स्नातकोत्तर यानादीगु दु । वय्कः २०६७ सालय् नेपाल ललितकला प्रज्ञा–प्रतिष्ठानया कुलपति जुयादिल । वय्कलं नेपाःया कला, संस्कृति चित्रया माध्यमं प्रचार यानादीगु दु । वय्कलं थःगु न्हापांगु रचना वि.सं. २०१६ य् पेन्सिल कलरं श्रीकृष्ण च्वयादीगु खः । वय्कलं धरहराया बार्दलीइ च्वनाः धरहरा हाकःगु कापतय्् चित्र नं च्वयादीगु दु ।
वय्कलं नेपालय् ३३ क्वः, भारतय् गुक्वः, फ्रान्सय् २२ क्वः, जर्मनी प्यक्वः, तिब्बतय् छक्वः व डेनमार्कय् छक्वः याकः कला ब्वज्या यानादीगु दु । अथ ेहे नेपालय् १४ क्वः, भारतय् गुक्वः, इङ्गल्याण्डय् छक्वः, बंगलादेशय् स्वक्वः, फ्रान्सय् खुक्वः, यु.एस.ए.य् छक्वः, अष्ट्रेलियाय् छक्वः, जापानय् छक्वः, जर्मनीइ छक्वः, दक्षिण कोरियाय् छक्वः, जर्मनीया बर्लिनय् छक्वः व तिब्बतय् छक्वः मंकाः कला ब्वज्या यानादीगु दु । वय्कलं सन् १९८० य् भारतया वाराणशीइ वार्षिक कला प्रदर्शनीइ न्हाप सिरपाः, सन् १९८३ य् नेपाःया नाफा कला प्रदर्शनी सर्वोत्तम पुरस्कार, सन् १९८१ य् वनारस हिन्दू विश्वविद्यालय वाराणशीइ ल्यू सिरपाः, सन् १९९१ य् ३० क्वःगु सालोन दे क्लिमार्ट पेरिस, फ्रान्सय् बेष्ट प्राइज कयादीगु दु । सन् १९९६ य् राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार, सन् १९९७ य् सिल्भर जुबिली मेडल, सन १९९९ य् प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु, सन् २००० य् एशोसियसन देस आर्टस् प्लास्टिक ड्रभियल, फ्रान्सय् वेष्ट अवार्ड व सन् २००१ य् वीरेन्द्र–ऐश्वर्य सेवा पदक आदि नं त्याकादीगु दु ।

किरण मास्के भ्वं व कापःया थी थी स्वां नापं सांस्कृतिक न्ह्यब्वया कथं कतांमरि, न्ह्यवःसा दयेकेगु कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०७२ दिल्लाथ्वः तृतिया, बुधबारखुन्हु येँ, थाय्मदु त्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु चन्द्रमान मास्केया प्रेरणाकथं ने.सं. १०८९ स कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशताकथं भ्वं व कापःया थी थी स्वां नापं सांस्कृतिक न्ह्यब्वया कथं कतांमरि, न्ह्यवःसा दयेकेगु ज्या यानादी ।
कला ब्वज्या— १) बाल मन्दिर २०३३, नाफा हलय् २०३४, राष्ट्रिय सभागृह २०३५ व २०३८ एकल ब्यक्ति कला प्रदर्शनी २) अन्तर्राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी भारत, जर्मनी व पोलैण्ड । सिरपाः— १) अन्तर्राष्ट्रिय कतांमरि प्रदर्शनी २०३२ नेपाल प्रथम पुुरस्कार २) तेस्रो अन्तर्राष्ट्रिय कतांमरि प्रदर्शनी २०३५ पोलैण्ड नेपाल दोस्रो पुुरस्कार ३) महिला कला तथा हस्तकला प्रदर्शनी, २०४० प्रथम पुरस्कार ४) छैठौं अन्तर्राष्ट्रिय कतांमरि प्रदर्शनी २०४४ प्रथम पुरस्कार । मान÷पदक÷तक्मा— मिस् अफ रेजिनल पपेटर्स गोल्डेन पिकक फिडर सन् १९८७ (२०४४) पोलैण्ड । न्ह्यथने बहःगु कृति ः राष्ट्रिय संग्रहालय नेपाल, नेशनल म्यूजियम अफ पोलैण्ड, ईन्टरनेशनल इल म्यूजियम अफ बंगलोर, थी थी थासय् नेपाःया सांस्कृतिक कतांमरि व न्ह्यवःसा मुनातःगु दु ।

येँया भाजु डम्बरबहादुर व मय्जु कृष्णकुमारीया काय्मचा किशोरकुमार सन् १९४४ स बूगु खः । भारतया मद्रासं दन्त चिकित्साया ख्यलय् स्नातक जुयावःम्ह थ्वय्कलं लिपा १९७७ स वेलायतं एफआरसीएस उपाधि कयादिल । अथे हे आयरलैण्डया विश्वविद्यालयपाखें थुगु हे बिषय कयाः उच्च शिक्षा ब्वनादिल । वय्कः विशेषतः म्हुतु व ख्वाःया अत्याधुनिक विधिया शल्यचिकित्सा प्रविधिया न्हापांम्ह मनू खः ।

वय्कः थ्वज्या धातु मूर्तिकलाय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया उपनां काइँला खः । वय्कः ने.सं. १०५७ स यलया महाबुद्ध, थैनाय् जन्म जूगु खः । वय्कलं अबुजु स्व. हर्षराज शाक्यया प्रेरणाकथं ने.सं. १०६६ दँय् धातु मूर्ति कलाकारिताया ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशताकथं धातु कलाय् लुँ, वहःया पाताय् थ्वज्या व माज्याया लिधंसाय् थःगु मौलिक सृजनाकथं थी थी मूर्ति व कला कृति निर्माण यायेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) त्रिभुवन विमान स्थल भि.भि.आई.पि. लाउचय् गणेश व कुमारया मूर्ति निर्माण २) यल बुंगया कार्यविनायक देगःया धातु पौ व गजू निर्माण ३) कमलादी गणेशया देगलय् अष्टमंगल निर्माण ४) यल बुंगय् छ्वासकामनिया मूर्ति निर्माण ५) बौद्धय् दाफ्वः स्वां गुम्वाय् ८ फुटया माणे निर्माण ।

छेँया मू अंगया कुने निखेरं पिने स्वयेजीक ह्वनातःगु आकर्षक झ्याः । ख्वपया न्यय्न्यापाः झ्यालय् यल लाय्कू चुकय् थज्याःगु कुंझ्याः दु ।

तःबालागु धलिं थेज्याःगु छगः सिँइ पलाः तयाः थहां वने जीक तँ तँ ग्वाखंप्वाः म्हुयातःगु स्वाहानेयात कुतां स्वाहाने धाइ ।

तू, हाम्वः आदि तछ्यायेत, तछ्यायेधुंकाः वःगु चुंयात घाः यायेत व खौ नचुकेत तुतिं संकेगु न्हय्कु हाकःगु यन्त्रयात कुति धाइ ।