थाज्या यनेगुु कथि । पुुचा लाइ । छखे च्वतय् अंकुुस थें यानातःगुु नतूचा छत्वाः तियातइ । फ्यलुुखय् थाज्या यनेगुु का तयाः नतूूया अंकुसं कताकाः भँय्कथी क्यंकाः थाज्या यनी ।

गुगुं औपचारिक शिक्षा मदुसां थःगु कुल पुर्खाया लजगाःया पाखें ब्यवहारिक ज्ञान व सिप मुंकादीम्ह थ्वय्कः छम्ह प्रविधि विकास अले सुधारया ख्यलय् थःगु कथं योगदान बियावंम्ह ब्यक्तित्व खः । सन् १९४६ स स्वनिगलय् जन्म जूम्ह वय्कः भाजु गोपालमान नकर्मिया काय् खः । काठमाठौं मेटल इण्डस्ट्रिज नांया थःगु हे ज्यासः न्ह्याका वयाच्वंम्ह थुम्ह भाजुं विशेष यानाः जलशक्ति उपयोगया झ्वलय् परम्परागत लःघः संचालनय् आधुनिककथं सुधार यायेगु व लघु जलविद्युत ख्यलय् न्ह्यथनेबहःगु प्रविधि विकास याःगु खः । वय्कलं थःगु कथंया चिचीग्वःगु टर्वाइन डिजाइनया बिकास याःगु खः ।
थुज्वःगु सिर्जनात्मक ज्याया निंतिं वय्कःयात नांदंगु रोलेक्स सिरपाः व राइट् लाइभहुड अवार्डपाखें अन्तरराष्ट्रिय स्तरया सम्मान ब्यूगु खः । सन् २०१७ स नकर्मि मदुगु खः ।

न्हापा न्हापा तस्वाःगु भट्टाय् सु, सिँ व पत्थर कोइला छ्यलाः अप्पा उइगु खः । तर आः धाःसा अगलय् सिँ दुयाः न्ह्यःने ल्यूने आधुनिक फ्यान चाःहीकाः म्हो सिँ जक छ्यलाः छक्वलं यक्व अप्पा बुकेगु याइ। भट्टा गालय् वा तँलासय् तयाः अप्पा पँपँ चिनी । उकियात मिप्वाः तयाः मि पिहां वने जीगु कथं पँचिनी । भट्टाया न्ह्यःनं मि तयाः सिँ दुइ न्ह्यव द्यःने राय्फिस वा अप्पा चुं फायेकी । गनं गनं मिं मथीगु छताजिया फांगा छ्यलेगु चलन दु । उकियात नं प्रयोगय् हयेगु चलन वःगु दु । कुँ वनीगु प्वाः प्वाः तयाः थ्व नौ फायेकेगु ज्या क्वचायेवं अप्पा भट्टाय् मि तइ । न्ह्यःने मि तयेगु प्वाः तःप्वाः जुइ ।
भट्टाया साइज स्वयाः निन्हु प्यन्हुतक सिँ दुया च्वनेमाः । थ्व इलय् हे फाइन चले यानाः न्ह्यःनं भट्टायागु प्वाः पतिकं मि थ्यंकेगु कुतः जुयाच्वनी । अथे हे ल्यूनं मि वा कुँ सालीगु कथं मेगु मेसीन छ्यलाः याकनं मि न्यंकेत स्वइ । फुक्कं अप्पाय् मि न्यनावंगु सीदयेवं मि दुह्वायेगु बन्द याइ ।
च्यान्हुनिसें झिन्हुतक अथें मि मदुसें अप्पा ख्वाउँकेत तयातइ । मि सीगु संकेत दयाःलिं नं प्यन्हु न्यान्हुतक छुं मयासें तइ । वयां लिपा द्यःनेच्वंगु फायेकातःगु धू, राय्फिस वा फांगा चिकाछ्वइ । अप्पा ख्वाउँगु व बूगु खनेदयेवं छसिकथं अगलं अप्पा यंकाः सुरक्षित थासय् पँतने यंकी । थ्व दाछि अप्पा उयेगु प्रक्रिया खः । डाय्स वा फर्मां अप्पा पिकायेगुनिसें भट्टां दाछि अप्पा बुकाः लिकायेगु ईतक पाय्छि नीच्यान्हुनिसें लच्छितक ई काइ ।

तिथ्वँया छताजि थ्वँ । मुकं मूति थ्वँ जक नं मखु बःता थें ज्याःगु थ्वँ नं मखु । मूति थ्वँय् निकः स्वकःया पटकय् वँयागु थ्वँ मात्रा मिलय् यानाः ल्वाकछ्यानातःगु छथी थ्वँ । थुकिया सवाः चाकुचाकु खायुखायु धायाः साइ । ज्या यायेत जिवय् बल बियाच्वनी । अल्कोहलया मात्रा यक्व दइ । थ्व थ्वँ त्वनेबलय् प्वाथय् वाइँया वःथें जुइ । यल धकाः अप्वः त्वने मज्यू । थ्वं काये यः ।

नसा नयेगु झ्वलय् मेमेगु नसायात सिकं अन्नयात अप्वः छ्यलाबुलाय् हयातःगु दु। ज्यःनां व ब्यलि याइबलय्या नसाय् नं अन्नं हे थाय् कयातःगु दु। प्राकृतिक लकसया आधारय् धाःसा थाय्या स्वरुप स्वयाः थीथी कथंया अन्न नयेगु याना वयाच्वंगु दु।
अन्न थीथी कथंया दु। पीगु तरिका नं थीथी कथं हे याइ। छगू हे कथं व छगू हे लकसय् पीगु याइ मखु। थुकिया स्वरुपकथं पानाच्वनी। गुलिं अन्नया पु हे तप्यंक पीगु याइसा गुगुं मा दयेकाः जक पीगु याइ। गुगुं लः दुथाय् पीमाःगु दःसा गुगुं गंथाय् पीमाःगु दइ। अन्नय् दइगु पौष्टिक तत्व नं अन्नपतिकं भिन्न जुइ।

कय्गू
तग्वः कय्गू, चिग्वः कय्गू, मतर कय्गू आदि यानाः कय्गू थीथी कथंया दु। थुकिया आकार ग्वलाइ। थुकियात अन्नया ल्याखं जक मखु सिसाफुसा व बूबः कथं नं कायेगु याः।
ता थीगु म्ह्व जुयाः मौसम ख्वाँउया वइगु बखत असोज कार्तिकं कय्गू छःन्ह्याक ह्वलाः पीगु याइ। लः कुंथाय् पी मखु, तः नायूथाय् पीग ुयाइ। मा ब्वलना वलकि गसि तयाबीगु याइ। गसि तया मब्यूसा छमां मेगु मायात बःकयाः दनी। ब्वलने गात धायेव तकि तकि बुँ ह्वयाः सि सइ। धे छिपय् जुइ गात धायेव लिनाः माँ नापं गंक पानाः धिरः वानाः कय्गू हायेकी।
चाय् उर्बरा शक्ति म्ह्व जुयाः फसल म्ह्व जुयावन धायेव बाय् चा स्यन धायेव चिग्वः कय्गू पीगु याइ। थुकी फसय् दइगु चा बांलाकेगु तत्व सालाः कायेगु क्षमता दइ। मा ब्वलना ववं हे अज्याःगु तत्व साला काइ। गुलि गुलि मा ब्वलन उलि उलि हे क्षमता अप्वइ। मायात माक्व कयाः नं अप्वःगु हाय् मुंकी। अथे मुन धायेव हाय् तुइसे सीसे गुलिचा गुलिचा खने दयावइ। थःत माक्व थःके तयाः अप्वःगु चाय् मुंकाबीगु याइ। चा स्यनाः नं कय्गू पी मफइगु अबस्थाय् वा पीबलय् साःया रुपय् कय्गू ग्वः हे नं ह्वलाः साःया रुपय् तयेगु याइ। चा बांलाकाः उर्बरा शक्ति दयेकीगुलिं थुकियात अन्नया जुजु नं धायेगु याः। वालाइलिं पुनाहयाः मस्त इलि आलिं जुयाः म्हं मफइबलय् सिसाफुसा ह्वलेगु नेवाःतय् संकारकथं लैंया लिसें चिग्वः कय्गू नं ह्वलेगु नेवाःतय् संस्कार दु। श्राद्ध यानाः भ्वय् नकीबलय् लिपांगु सराय् धौ तये धुंकाः सिसाफुसा तइबलय् लैंया लिसें फ्वयातयागु चिग्वः कय्गू तयाबिल धायेव भ्वय् च्वख जुइ धयागु बिश्वास याइ। चथाःया द्यः पुज्याइबलय्, माघं बाखं कनीबलय् व हलिमलि ब्वइबलय् मेमेगु बूबःया लिसें कय्गू नं सियाः तइ। बूबःया क्वाति दायेकीबलय् कय्गू छता नं तयेगु याइ।

इलिं आलिं
छगू कथं म्हं मफइगु अबस्था। तसकं म्हं मफु नं जुइ मखु फु थें नं जुइ मखु। झाः झाः मफु थें जुइ झाः झाः फु थें जुइ। व याये थ्व याये दइ मखु। छु याये छु याये थें जुइ। च्वना च्वनाथाय् च्वने मछू थे, वना वनाथाय् वने मछू थें जुइ। मचात अथे जुइबलय् ख्व जक ख्वयाः दुख बी। दुरु त्वंकूसां छकः चुचुप्याइ। म्हुतु स्वफ्यानाः हानं ख्वइ। तया तया थे जी मखु। अथे जुइबलय् पलिइ सिसाफुसा ह्वलाबीगु याइ।
छन्ह्याक
सालु नं मजू ख्वातु नं मजुइक, उतिग्यंक। गनं अप्वः गनं सुपः (मगाक) मजुइक। ह्वलाः पीगु पु व पुसा थसालीबलय् गनं ह्वाना ह्वाना चिंक गनं दये हे मदयेक ह्वलेगु मयासे छःह्याक ह्वलाः पीगु याइ।

मतरकय्गू
छगू कथंया कय्गू। कय्गू थें हे ग्व ग्व लाइ। कचिकं बाय् बाभू वंकाः नयेगु याइ। कय्गू सिकं चाकुइ। पाकय् जुइबलय् मिखा तुयूगु व हाकुगु यानाः निथी दइ।

वालाइलि
पुना हयेयःगु मभिंगु फय्। थज्याःगु फसं पुनाहल धायेव इलिं आलिं मफयेगु याइ। अथे जुइबलय् च्वकि बाय् च्वकाबजिं म्हय् पीकाः पिने ह्वलाछ्वयेगु याइ।

अप्पा छेँ दनेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने नं आपालं न्ह्यवंनिसें थथे अप्पा छ्यलाः छेँ दनेगु प्रचलन दु । अप्पा व चा छ्यलाः दयेकातःगु छेँया आयु हे मदु धाइ । उकियात स्यंल्ह्वं यानाः हानं न्हूगु छेँ तयार याये ज्यूगुलिं चा व अप्पा जक छ्यलाः दयेकातःगु छेँया आयु हे मदु धयातःगु खः । आधुनिक सिमेन्ट छ्यलाः तयार याइगु छेँ ५० निसें १०० दँतक जक तुइ । उकिया तुलनाय् परम्परागत रुपं चुकू तयाः थाय् थासय् कस प्रयोग यानाः भुखाय् ब्वःसां सँ जक सनीगु तर मदुनिगु यानाः दयेकातःगु हुनिं स्वसः व नीदँ दुगु न्यातपौ देगः व खुसः दँ न्ह्यः तयार यानातःगु यक्ष मल्लया पालय्या धयातःगु दतात्रय देगः आःतक नं धस्वानाच्वंगु सकसिनं खंगु हे खँ खः । अप्पा व चा छ्यलाः दयेकातःगु छेँ न्हय्सः दँ पुलांगु तकं ख्वपय् मदुँसें धस्वाना च्वंगु दनि धइगु अनुमान दु ।

अप्पा छीगु विधि
अप्पा छीत बुँचायात न्हापां गाः म्हुयाः चागाः दयेकाः चा लिकाइ । उगु चायात माःछि माःछि लः तयाः तुतिं न्हान्हां ताकुकी । ताकुगु चा लस्सादार जुइवं अप्पा छीत तयार जुइ । न्ह्यथुकुन्हु सनिलय् न्हायातःगु उगु चां सुथय् न्हापांनिसें खँल्हय् ल्ह्यया यंकाः त्याःत्याः चात्याः तयातइ । सिँयागु थासा छ्यलाः छु भट्टायागु अप्पा खः, उगु भट्टाया अप्पा धइगु लोगो वयेकाः अन अप्पा तयार याइ । अप्पा तयार यायेत न्हापा जूसा सिँयागु थौंकन्हय् धाःसा प्लाष्टिकयागु टाँचा साँचो वा पलनय् वालातःगु चा माक्व त्वाःल्हानाः भ्यात्त स्वथनी । अप्वः जुक्व नतूचां चानाकाइ । थ्व अप्पा तयार यायेबलय् पँचा भचा प्य मपुंकेत थासाय् तयेमाः । ध्वाक्क छथु बँय् ल्ह्वाकाक्क संक ख्वानाः उगु थासा भपुइकी । अप्पा तयार जुइ ।
खँल्हय् थथे तयार यानाः पानातःगु अप्पायात भचा गनेवं सिलिनं चुइक थनी । क्वय् व च्वय् निखें उत्थें यानाः गंकेगु निंतिं थथे थनीगु खः । वयां लिपा उकियात भचा मगंबलय् हे यंकाः पँतने यंकी । गुलिं गंगु व गुलिं मगंगु अप्पायात थाय् थासय् पँ तयाः ल्याः खाइ । अगलय् यंकाः उइ ।

अगः
न्हापा न्हापा तस्वाःगु भट्टाय् सु, सिँ व पत्थर कोइला छ्यलाः अप्पा उइगु खः । तर आः धाःसा अगलय् सिँ दुयाः न्ह्यःने ल्यूने आधुनिक फ्यान चाःहीकाः म्हो सिँ जक छ्यलाः छक्वलं यक्व अप्पा बुकेगु याइ। भट्टा गालय् वा तँलासय् तयाः अप्पा पँपँ चिनी । उकियात मिप्वाः तयाः मि पिहां वने जीगु कथं पँचिनी । भट्टाया न्ह्यःनं मि तयाः सिँ दुइ न्ह्यव द्यःने राय्फिस वा अप्पा चुं फायेकी । गनं गनं मिं मथीगु छताजिया फांगा छ्यलेगु चलन दु । उकियात नं प्रयोगय् हयेगु चलन वःगु दु । कुँ वनीगु प्वाः प्वाः तयाः थ्व नौ फायेकेगु ज्या क्वचायेवं अप्पा भट्टाय् मि तइ । न्ह्यःने मि तयेगु प्वाः तःप्वाः जुइ ।
भट्टाया साइज स्वयाः निन्हु प्यन्हुतक सिँ दुया च्वनेमाः । थ्व इलय् हे फाइन चले यानाः न्ह्यःनं भट्टायागु प्वाः पतिकं मि थ्यंकेगु कुतः जुयाच्वनी । अथे हे ल्यूनं मि वा कुँ सालीगु कथं मेगु मेसीन छ्यलाः याकनं मि न्यंकेत स्वइ । फुक्कं अप्पाय् मि न्यनावंगु सीदयेवं मि दुह्वायेगु बन्द याइ ।
च्यान्हुनिसें झिन्हुतक अथें मि मदुसें अप्पा ख्वाउँकेत तयातइ । मि सीगु संकेत दयाःलिं नं प्यन्हु न्यान्हुतक छुं मयासें तइ । वयां लिपा द्यःनेच्वंगु फायेकातःगु धू, राय्फिस वा फांगा चिकाछ्वइ । अप्पा ख्वाउँगु व बूगु खनेदयेवं छसिकथं अगलं अप्पा यंकाः सुरक्षित थासय् पँतने यंकी । थ्व दाछि अप्पा उयेगु प्रक्रिया खः । डाय्स वा फर्मां अप्पा पिकायेगुनिसें भट्टां दाछि अप्पा बुकाः लिकायेगु ईतक पाय्छि नीच्यान्हुनिसें लच्छितक ई काइ ।

आँय्पा
आँय्पा देगः, फल्चा वा छेँ दनेगु इलय् पौ चिनेत तयार यानातःगु बिस्कं कथंया अप्पा खः । सालुगु, धःचा लुगु, छखे वनेत्यंगु लः नं थःगु हे क्वथ्याःगु अप्पाया धः लूगु थासय् वनीगु कथं थ्व अप्पा तयार यानातःगु दइ । वालं छेँ बचे यायेत पौकथं तयार याइगु थ्व आँय्पा सालुगु खःसां बल्लाइ । वा वइगु इलय् गनं छ्वम्हू मवंक अन लः फयाः क्वँय् बाः वयेकेगु काइदा थ्व अप्पां याइ । पलिइ थ्व आँय्पा तयाः पौ चिनेगु इलय् न्हापां छफि चा क्वातुक तइ । उगु चाया द्यःने क्वंनिसें थ्व अप्पायात छसिकथं ल्हाकाः ल्हाकाः च्वथ्यंक चिना यंकी । उकिं यानाः च्वं तुलावःगु लः फुक्कं क्वथ्यंकं वनाः जक कःसिइ, लाछिइ वा धालपातय् कुहां वनीगु यानातःगु दइ ।
कचि अप्पा
कचिगु अप्पा आपालं धार्मिक प्रयोजनया निंतिं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । मनू सिनाः न्हय्न्हु दइकुन्हु न्हय्नुमा जा थुयेगु निंतिं कचिगु अप्पां भुतू दनी । छिदिइ भुतु दनाः म्ह्याय्मचां न्हय्नुमा जा थुइ । जिलाजनं हःगु चपू न्हय्पु व भुतू दनेत छ्यलातःगु कचि अप्पा खुसि वाये यंकाःलिं बल्ल न्हय्नुमा कुन्हुयागु पाखाजा तइगु जा तयार याइगु खः ।
अथेंतुं धार्मिक ज्याखँ सप्ताह, नवाह, भागवत पुरान कनीगु इलय् यज्ञ स्थल दयेकेत नं कचिगु हे अप्पा छ्यलेगु चलन दु । मनू सीकुन्हु हे दोखाय् तक मि तइम्हेसित कचिगु अप्पा कचिकां चिकाः वाये यंकीगु नं चलन दु । होम यायेत, धार्मिक पर्व व थी थी कथंया पूजा पाठ यायेत नं कचि अप्पा छ्यलाः यज्ञ स्थल तयार यायेगु व ज्वरे यानाः नयेगु चलन दु ।

टाइल
टाइल आधुनिक छेँ दनेगु इलय् पौ चियेत तयार याइगु उद्योगं तयार जुइगु अप्पा खः । तसकं पिचुगु वा वइगु इलय् वालं मदायेकेगु कथं तयार याइगु थ्व अप्पा बल्लाःगु तर साल्लुगु अप्पाकथं काइ । छगू फुट ताःहाकः जुयाः दश इन्च ब्या दइगु थ्व अप्पा धाःसा भक्तपुर इँटा टाइल कारखाना, हरिसिद्धि इँटा उद्योग व आधुनिक बैज्ञानिक ढंगं तयार याइगु मेसीनं छीगु अप्पा भट्टाय् जक तयार जुुया वयाच्वंगु दु । थुकी नं द्यःने खने दइगु ब्व ह्याउँसे च्वंक लांचां इली । सिँ बाला बाला तयाः तारं काकाः वा अलकत्रा छ्यलाः थ्व पलिं चीत छ्यला वयाच्वंगु मेसीनं तयार याइगु अप्पा खः ।
धुरि अप्पा
पौ चिनीगु इलय् दक्कलय् च्वय् च्वनीगु थामा दुच्छि च्वनीगु अप्पा हे धुरि अप्पा खः । कुनय् कुनय् न्याकुंचा छ्यलाः थामाय् धुरि अप्पा वा लक धुरि छ्यलाः थ्व पलिं चीगु खः । न्हापां निखें पौ चिनेगु ज्या आँय्पां पूवंक च्वय् दुछि निखेया आँय्पाय् लः वनीकथं लक धुरि तइ ।

दाछि अप्पा
दाछि अप्पा देगः, फल्चा दनेत न्हापांनिसें छ्यला वयाच्वंगु भचा पिचुगु कलात्मक अप्पा खः । लांचां इलाः नं ह्याउँक तइगु जुयाः साधारण अप्पा स्वयां थ्व अप्पा भचा ह्याउँसे च्वनाः बांलाइ । भू तसकं म्ह्व जक तयाः दुने अप्वः चा छ्यःसां पिने अप्पा कःपिं तसकं म्ह्व खने दइगु कथं दाछि अप्पा छ्यलाः देगःया अंगः दनातःगु खनेदु । दाछि अप्पा छ्यलाः अंगः दनीगु इलय् अंगः पिचुसे च्वनी । उकिं देगः, फल्चा, सतः दनीगु इलय् थ्व अप्पा छ्यलाः दनातःगु तसकं आकर्षक खनेदइ ।
दाछि अप्पा छखे भचा सालुइगु व पिने खने दइगु ब्व भचा ख्वातुइगु वा पिचुसे च्वंक तइगु ख । उखे छखे धाःसा लांचा व रंग नं पानातःगु दइ । खास यानाः अंगः दनीबलय् बांलाकेगु निंतिं हे थथे दाछि अप्पा छीबलय् हे लांचा पानाः बांलाकीगु खः । साधारण दाछि अप्पा बाहेक नं मेमेगु दाछि अप्पा जुल धाःसा भचा दयेकेत नं थाकुइ व उकिया भाः नं अप्पा स्वयां पाः । परम्परागत रुपं अवाल प्रजापतितय्सं दाछि अप्पा दयेकेगु यानाच्वंगु खः ।

दाछि अप्पा छीगु विधि
दाचि अप्पा दयेकेत न्हापां गन्ति चा माला हयाः उकियात फ्वयाः वाली । न्हापा न्हापा गालय् चा व लः ल्वाक्वछ्यानाः तुतिं न्हायाः वालीगु खः । आः धाःसा आधुनिक मेसीन छ्यलाः अःपुक लः ततं भचा ताकुक उकियात मेसीनय् पेले यानाः त्याः त्याः जुइक न्हायातःगु तयारी चा मेसीनं पिकाइगु खः । थ्व तयारी चा माक्व माक्व छपा छपा अप्पा छियेगु निंतिं केककथं नतूचां चानाः त्वाःल्हाना काइ । बुँचा छ्वासुइगु जुयाः साधारण अप्पा छियेत स्वयां थुगु दाचि अप्पा छियेगु निंतिं भचा क्वातुगु तःलय् च्वंगु गन्ति चा माः । अथे गन्ति चा कायेगु थाय् मन्त धाःसा हाकुगु द्यचायात नं बुँचालिसें भचा भचा ल्वाक्व छ्वानाः नं बल्लाःगु अप्पा दयेकेत छ्यलेगु सुरु यानाहःगु दु । थौैंकन्हय् छुं भचा केमिकल तयेवं पाचा थें तसकं छ्वासुगु चा नापं डल्लो वा धी जूवनीगु बैज्ञानिक प्रक्रिया सुरु जुइवं धाःसा भट्टा साहुतय्सं बुँचायात हे बल्लाकीगु जुयाः आः चाया निंतिं धन्दा मन्त ।
तयारी चाया केकयात छु कथंया दाचि अप्पा तयार यायेगु खः व हे कथंया थासा वा मोल्डय् तयाः अप्पा थाइ । न्हापा न्हापा थासा वा फर्मा फुक्कं सिँयागु हे जुइगु खः । आः धाःसा प्लाष्टिक व धलौट वा लीयागु नं थासा तयार जुया वयाच्वंगु दु । उलि जुइवं नँया झ्यातुगु औजारं उगु अप्पायात प्रेस याइ । प्रेस यानाः पिहां वःगु अप्पायात छसिकथं निभालय् तइ । उकी कुं मगाः मचाः जूसा तनेगु, भचा भचा चा अप्वः जुयाच्वंगु दुसा नं ब्लेट वा चक्कु छ्यलाः चायेगु व सिलिं मदयेकेत कुं मारे यायेगु ज्या दक्ष कालिगढ वा ज्यामितय्सं याइ । मेसीनं अप्पा पिहां वयेकथं हे दक्षपिं ज्या सःपिं कालिगढ वा ज्यामितय्सं बुट्टा अप्पाया डिजाइनय् थथे फिनिसिङ्ग याइगु खः । मेसीनं पिहां वःगु उगु अप्पायात च्यान्हु झिन्हुतक निभालय् पानाः गंकी । निभालय् पाये दइगु इलय् प्यन्हुं हे गनी । किचः दुथाय् तयाः गंके मालीबलय् झिन्हु भिंmनिन्हु नं बी । उकियात छखेलिक पँतना तइ । निउरां पिने हयाः निभालय् तयाः गंकीगु खःसा बर्खां वा वइगुलिं यानाः अप्वः धइ थें दुनेसं अथें भचा न्हगंकाः अप्पा पँतनाः नं गंकेगु याइ ।
गंगु दाछि अप्पायात बुट्टाकथं छेँ दनीगु इलय् पिने खनेदइगु ब्व लाँचां इली । पलेफ्वः, वाफ्वः, केराफ्वः, ख्वःसिं बुट्टा, नाग बुट्टायात फरक फरक तरिकां लाँचा इलेमाः । न्हापा लाँचा खानी सुलभ जुयाच्वंगु इलय् ला सक्कली लाँचा तयाः हे दाछि अप्पायात ह्याउँक इलीगु खः । तर आः खानिं लाँचा कायेगु चलन लोप जुइधुंकूगु दु । न्हूगु चलनकथं स्यूचा व अप्पाचुं ल्वाक्वछ्यानाः उकी छुं भचा वासःकथं पाउदर नं ल्वाक्वछ्यानाः लः तयाः छ्वालुक उकियात लाँचा भाःपियाः इलेगु चलन वःगु दु ।

दाचि अप्पाया ताजि
छेँ देगः दनेत साधारण व थी थी बुट्टा दुगु दाचि अप्पा छ्यली । गोल, नागोल, स्वांफ्वः बुट्टा, फः अप्पा, कःसिम्वः, गरुड, ख्वाः अप्पा छेँ दनेत छ्यलीगु दाचि अप्पाया ताजि खः । अथे हे देगः दनेत छ्यलीगु पुमा गमा, गं बुट्टा, तीनकुने, पलि बुट्टा, केराफ्वः, धलिंम्वः, छाल बुट्टा, तारा बुट्टा, सँकुलि, झल्लर, धलिं म्वःचा, न्हाय् बुट्टा दाचि अप्पाया ताजि खः । थुकिया नापं देगलय् कुंसल, सिंह, गरुड, नाग कन्या, गणेश, कुमार, तारा, पञ्चबुद्ध, अष्टमंगल, भिंद्यः, त्वलं वा क्षपः, चौकोस थां आदि बुट्टाया दाचि अप्पा छ््यलाबुला याइ । अष्टमंगल डिजाइन याइबलय् श्रीवत्स, पुण्डरिका (पलेस्वां), ध्वजा, कलश, चमर, मत्स्य, छत्र व शंख झ्वःलिकं च्यापा अप्पाया बुट्टा छ््यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।
दाचि अप्पाया आधुनिक डिजाइनकथं पर्दा बुट्टा, केराफ्वः बुट्टा, धलिंम्वः बुट्टा, इलांबुट्टा, भल्लर, ख्वाः बुट्टा, सिखः बुट्टा, नसिखः, बज्र लहरा, सिमाकचा, रिवन, तःधंगु रिवन, बज्रतारा बुट्टा, फः पलिह स्वां, स्वां थां, कलश थां परिमेय व म्हय्खामेय्, म्हुतःपौ आदि नं बिस्कंबिस्कं छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।
मा अप्पा
मा अप्पा धइगु न्हापा न्हापा छेँ दनीबलय्
छ्यलीगु तःफिगु अप्पा खः । आः लोकल अप्पा वयाःलिं थ्व अप्पाया चलन प्रायः लोप जुइधुंकूगु दु । अथे खःसां न्हापा छ्यलेगु यानाच्वंगु थ्व माअप्पा आः जग स्वनेत, बल्लाःगु अंगः दनेत छ्यालाच्वंगु दु । थ्व अप्पाय् छुं नं कथं ख्वाः दइ मखु । च्वय् नं क्वय् नं माथं वंक तःफिक तयार यानातःगु अप्पा हे माअप्पा खः । चा व अप्पा जक छ्यलाः अंगः दनीबलय् १८ इन्च तकं ब्या तयाः दथुइ खालि हे धइ थें तयाः वा चा जक तयाः दनीगु जुयाः थ्व माअप्पा छ्यलीगु खः । तःफिगु हुनिं थ्व याकनं तज्याइ नं मखु । सलंसः दँ पुलांगु माअप्पा आः तकं सर्वसाधारणया जग स्वनेगु इलय् व दुने लाका अंगः दनेगु इलय् नं छ्यला वयाच्वंगु दु । कःसि पलाखय् च्वय् नं माअप्पा हे छ्यलातःगु दइ ।

चिकं अप्पा
चिकं अप्पा कःसिइ लः मज्वयेकेत कसि पाँचा तयाः सीगु अप्पा खः । प्यकुं प्यकुं उत्थें यानाः भचा सालुक दयेका तःगु थ्व अप्पा छखे ह्याउँसे च्वंक लांचां बुलातःगु जुइ । कःसि पलाखय् माअप्पा छ्यःसां कःसि न्यंकं धाःसा थ्व चिकं अप्पा छ्यली । चिकं अप्पा तयाः कःसि सिइ न्ह्यः कसि पाँचा छफि लाइ । लः मज्वयेकेगु निंतिं थ्व कसि पाँचा लाइगु खः । लखं थीवं छधी जुयाः वनीगु व लः उकिं ज्वया मवनीगु कथं परिणत जुइगु थ्व कसिपाँचाया गुण खः । थज्याःगु गुण दुगु म्हासु न्वःगु कसि पाँचाया द्यःने माथं वंक कःसिइ थ्व चिकं अप्पा छ्यलीगु खः । चिकं अप्पा दयेकीबलय् बल्लाक भचा सालुक तर तसकं पिचुक बांलाक दयेकीगुलिं थ्व अप्पाया गुणस्तर नं बांलाइगु खः ।

अप्पा छीत बुँचायात न्हापां गाः म्हुयाः चागाः दयेकाः चा लिकाइ । उगु चायात माःछि माःछि लः तयाः तुतिं न्हान्हां ताकुकी । ताकुगु चा लस्सादार जुइवं अप्पा छीत तयार जुइ । न्ह्यथुकुन्हु सनिलय् न्हायातःगु उगु चां सुथय् न्हापांनिसें खँल्हय् ल्ह्यया यंकाः त्याःत्याः चात्याः तयातइ । सिँयागु थासा छ्यलाः छु भट्टायागु अप्पा खः, उगु भट्टाया अप्पा धइगु लोगो वयेकाः अन अप्पा तयार याइ । अप्पा तयार यायेत न्हापा जूसा सिँयागु थौंकन्हय् धाःसा प्लाष्टिकयागु टाँचा साँचो वा पलनय् वालातःगु चा माक्व त्वाःल्हानाः भ्यात्त स्वथनी । अप्वः जुक्व नतूचां चानाकाइ । थ्व अप्पा तयार यायेबलय् पँचा भचा प्य मपुंकेत थासाय् तयेमाः । ध्वाक्क छथु बँय् ल्ह्वाकाक्क संक ख्वानाः उगु थासा भपुइकी । अप्पा तयार जुइ ।
खँल्हय् थथे तयार यानाः पानातःगु अप्पायात भचा गनेवं सिलिनं चुइक थनी । क्वय् व च्वय् निखें उत्थें यानाः गंकेगु निंतिं थथे थनीगु खः । वयां लिपा उकियात भचा मगंबलय् हे यंकाः पँतने यंकी । गुलिं गंगु व गुलिं मगंगु अप्पायात थाय् थासय् पँ तयाः ल्याः खाइ । अगलय् यंकाः उइ ।

मूर्तिकार, चित्रकार– अमर चित्रकारया जन्म वि.संं १९७८ य् येँया केलत्वालय् बौ बिन्दुलाल चित्रकार व मां चिनिमाया चित्रकारया कोखं जूगु खः । नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया प्राज्ञ दुजः (सन् १९७५–७९) जुयादीम्ह वय्कलं यक्व हे लोकंह्वाःगु चित्र च्वयादीगु दुसा वय्कलं दयेकादीगु देय्या विशिष्ट व्यक्तित्वपिनि शालिक देय्या थीथी थासय् तयातःगु दु । सिंहदरबार, पोखरा व देवीघाटय् च्वंगु जुजु पृथ्वीनारायण शाहया शालिक, डिल्लीबजारय् च्वंगु महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाया शालिक आदि वय्कलं दयेकादीगु खः । अथे हे वय्कलं थीथी राणा प्रधानमन्त्री लिसें विशिष्ट व्यक्तितय् तेल चित्र च्वयादीगु दु ।
वय्कःया दकलय् न्हापांगु कला प्रदर्शनी सन् १९६६ य् राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी नाफाय् जूगु खः । थ्व लिपा देश विदेशय् वय्कःया यक्व हे कला प्रदर्शन जूगु दु । वय्कलं सन् १९६८ य् पर्यटन सम्बन्धी पोस्टर दयेकाः न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्कःयात त्रिशक्ति पट्ट द्वितीय, गोरखा दक्षिणबाहु (पाचौं, चौथौं व दोस्रो) पाखें विभूषित यायेधुंकूगु दुसा, जुजु महेन्द्र्र व वीरेन्द्र शुभराज्याभिषेक पदक, सार्क सम्मेलन पदकलिसें तःगू हे सिरपाः लःल्हायेधुंकूगु दु । वय्कःयात अन्तर्राष्ट्रिय मञ्च नेपालपाखें ‘वर्ष पुरुष’या सम्मान नं लःल्हाःगु दु ।

येँया थापाथली अबुजु विश्वेश्वर मान व विष्णुदेवीया पाखें दुम्ह काय्मचा खः– अमरेशमान । सन १९५६ स पटना विश्वविद्यालयपाखें विएस्सी उतिर्ण जुयाःलि संयुक्तराज्य अमेरिकाया उत्तर क्यालोरिना विश्वविद्यालयपाखें एमएस यानादीगु खः । बनस्पति विज्ञानया ज्ञाता अमरेशजुं राष्ट्रिय कृषि अनुसन्धान केन्द्रय् च्वनाः कृषि ब्यवस्थापन व कृषि नीतिया ख्यलय् ज्वः मदुगु तिबः बियावंगु खः ।

भाजु यज्ञबहादुर व कुमारी श्रेष्ठया काय्मचाकथं वय्कः अमीरबहादुर प्रधानया जन्म येँया फसिक्यबय् सन् १९३४ स जूगु खः । वय्कलं भारत, विश्व हिन्दू विश्वविद्यालयपाखें सन १९५५ स औषधी विज्ञानय् स्नातकोत्तर यानादीगु खः । लिपा सन् १९६६ स लण्डन विश्वविद्यालय, वेलायतपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयादीगु जुल । नेपालय् विशेष यानाः वासः उत्पादनया उद्योग विकास यायेगुली थ्वय्कलं ज्वः मदुगु योगदान यानादीगु जुल । विशेष यानाः नेपाःया थःगु कथं जडीबुटीया विकास अले उकिया लिधंसाय् वासःया उद्योग न्ह्याकेगु ज्याय् न्ह्यलुवाःकथं ज्या यानादीगु खः । लिपा नेपाःया विज्ञानसम्बन्धी नीति दयेकेगुली नं अमीरबहादुरया उकथं हे न्ह्यथने बहःगु तिबः दुगु जुल । नेपाः सरकारया विज्ञान सम्बन्धि उच्चस्तरीय सल्लाहकार समितिया दुजः नं जुयादीम्ह वयकः ताःईतक शाही औषधी लिमिटेडया कार्यकारी निर्देशक जुयाः ज्या यानादिल । वय्कः रोनाष्ट अले रिकाष्ट थुज्वःगु वैज्ञानिक शोध संस्थाया नं दुजः जुयादीगु खः ।