अप्पा छेँ दनेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने नं आपालं न्ह्यवंनिसें थथे अप्पा छ्यलाः छेँ दनेगु प्रचलन दु । अप्पा व चा छ्यलाः दयेकातःगु छेँया आयु हे मदु धाइ । उकियात स्यंल्ह्वं यानाः हानं न्हूगु छेँ तयार याये ज्यूगुलिं चा व अप्पा जक छ्यलाः दयेकातःगु छेँया आयु हे मदु धयातःगु खः । आधुनिक सिमेन्ट छ्यलाः तयार याइगु छेँ ५० निसें १०० दँतक जक तुइ । उकिया तुलनाय् परम्परागत रुपं चुकू तयाः थाय् थासय् कस प्रयोग यानाः भुखाय् ब्वःसां सँ जक सनीगु तर मदुनिगु यानाः दयेकातःगु हुनिं स्वसः व नीदँ दुगु न्यातपौ देगः व खुसः दँ न्ह्यः तयार यानातःगु यक्ष मल्लया पालय्या धयातःगु दतात्रय देगः आःतक नं धस्वानाच्वंगु सकसिनं खंगु हे खँ खः । अप्पा व चा छ्यलाः दयेकातःगु छेँ न्हय्सः दँ पुलांगु तकं ख्वपय् मदुँसें धस्वाना च्वंगु दनि धइगु अनुमान दु ।

अप्पा छीगु विधि
अप्पा छीत बुँचायात न्हापां गाः म्हुयाः चागाः दयेकाः चा लिकाइ । उगु चायात माःछि माःछि लः तयाः तुतिं न्हान्हां ताकुकी । ताकुगु चा लस्सादार जुइवं अप्पा छीत तयार जुइ । न्ह्यथुकुन्हु सनिलय् न्हायातःगु उगु चां सुथय् न्हापांनिसें खँल्हय् ल्ह्यया यंकाः त्याःत्याः चात्याः तयातइ । सिँयागु थासा छ्यलाः छु भट्टायागु अप्पा खः, उगु भट्टाया अप्पा धइगु लोगो वयेकाः अन अप्पा तयार याइ । अप्पा तयार यायेत न्हापा जूसा सिँयागु थौंकन्हय् धाःसा प्लाष्टिकयागु टाँचा साँचो वा पलनय् वालातःगु चा माक्व त्वाःल्हानाः भ्यात्त स्वथनी । अप्वः जुक्व नतूचां चानाकाइ । थ्व अप्पा तयार यायेबलय् पँचा भचा प्य मपुंकेत थासाय् तयेमाः । ध्वाक्क छथु बँय् ल्ह्वाकाक्क संक ख्वानाः उगु थासा भपुइकी । अप्पा तयार जुइ ।
खँल्हय् थथे तयार यानाः पानातःगु अप्पायात भचा गनेवं सिलिनं चुइक थनी । क्वय् व च्वय् निखें उत्थें यानाः गंकेगु निंतिं थथे थनीगु खः । वयां लिपा उकियात भचा मगंबलय् हे यंकाः पँतने यंकी । गुलिं गंगु व गुलिं मगंगु अप्पायात थाय् थासय् पँ तयाः ल्याः खाइ । अगलय् यंकाः उइ ।

अगः
न्हापा न्हापा तस्वाःगु भट्टाय् सु, सिँ व पत्थर कोइला छ्यलाः अप्पा उइगु खः । तर आः धाःसा अगलय् सिँ दुयाः न्ह्यःने ल्यूने आधुनिक फ्यान चाःहीकाः म्हो सिँ जक छ्यलाः छक्वलं यक्व अप्पा बुकेगु याइ। भट्टा गालय् वा तँलासय् तयाः अप्पा पँपँ चिनी । उकियात मिप्वाः तयाः मि पिहां वने जीगु कथं पँचिनी । भट्टाया न्ह्यःनं मि तयाः सिँ दुइ न्ह्यव द्यःने राय्फिस वा अप्पा चुं फायेकी । गनं गनं मिं मथीगु छताजिया फांगा छ्यलेगु चलन दु । उकियात नं प्रयोगय् हयेगु चलन वःगु दु । कुँ वनीगु प्वाः प्वाः तयाः थ्व नौ फायेकेगु ज्या क्वचायेवं अप्पा भट्टाय् मि तइ । न्ह्यःने मि तयेगु प्वाः तःप्वाः जुइ ।
भट्टाया साइज स्वयाः निन्हु प्यन्हुतक सिँ दुया च्वनेमाः । थ्व इलय् हे फाइन चले यानाः न्ह्यःनं भट्टायागु प्वाः पतिकं मि थ्यंकेगु कुतः जुयाच्वनी । अथे हे ल्यूनं मि वा कुँ सालीगु कथं मेगु मेसीन छ्यलाः याकनं मि न्यंकेत स्वइ । फुक्कं अप्पाय् मि न्यनावंगु सीदयेवं मि दुह्वायेगु बन्द याइ ।
च्यान्हुनिसें झिन्हुतक अथें मि मदुसें अप्पा ख्वाउँकेत तयातइ । मि सीगु संकेत दयाःलिं नं प्यन्हु न्यान्हुतक छुं मयासें तइ । वयां लिपा द्यःनेच्वंगु फायेकातःगु धू, राय्फिस वा फांगा चिकाछ्वइ । अप्पा ख्वाउँगु व बूगु खनेदयेवं छसिकथं अगलं अप्पा यंकाः सुरक्षित थासय् पँतने यंकी । थ्व दाछि अप्पा उयेगु प्रक्रिया खः । डाय्स वा फर्मां अप्पा पिकायेगुनिसें भट्टां दाछि अप्पा बुकाः लिकायेगु ईतक पाय्छि नीच्यान्हुनिसें लच्छितक ई काइ ।

आँय्पा
आँय्पा देगः, फल्चा वा छेँ दनेगु इलय् पौ चिनेत तयार यानातःगु बिस्कं कथंया अप्पा खः । सालुगु, धःचा लुगु, छखे वनेत्यंगु लः नं थःगु हे क्वथ्याःगु अप्पाया धः लूगु थासय् वनीगु कथं थ्व अप्पा तयार यानातःगु दइ । वालं छेँ बचे यायेत पौकथं तयार याइगु थ्व आँय्पा सालुगु खःसां बल्लाइ । वा वइगु इलय् गनं छ्वम्हू मवंक अन लः फयाः क्वँय् बाः वयेकेगु काइदा थ्व अप्पां याइ । पलिइ थ्व आँय्पा तयाः पौ चिनेगु इलय् न्हापां छफि चा क्वातुक तइ । उगु चाया द्यःने क्वंनिसें थ्व अप्पायात छसिकथं ल्हाकाः ल्हाकाः च्वथ्यंक चिना यंकी । उकिं यानाः च्वं तुलावःगु लः फुक्कं क्वथ्यंकं वनाः जक कःसिइ, लाछिइ वा धालपातय् कुहां वनीगु यानातःगु दइ ।
कचि अप्पा
कचिगु अप्पा आपालं धार्मिक प्रयोजनया निंतिं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । मनू सिनाः न्हय्न्हु दइकुन्हु न्हय्नुमा जा थुयेगु निंतिं कचिगु अप्पां भुतू दनी । छिदिइ भुतु दनाः म्ह्याय्मचां न्हय्नुमा जा थुइ । जिलाजनं हःगु चपू न्हय्पु व भुतू दनेत छ्यलातःगु कचि अप्पा खुसि वाये यंकाःलिं बल्ल न्हय्नुमा कुन्हुयागु पाखाजा तइगु जा तयार याइगु खः ।
अथेंतुं धार्मिक ज्याखँ सप्ताह, नवाह, भागवत पुरान कनीगु इलय् यज्ञ स्थल दयेकेत नं कचिगु हे अप्पा छ्यलेगु चलन दु । मनू सीकुन्हु हे दोखाय् तक मि तइम्हेसित कचिगु अप्पा कचिकां चिकाः वाये यंकीगु नं चलन दु । होम यायेत, धार्मिक पर्व व थी थी कथंया पूजा पाठ यायेत नं कचि अप्पा छ्यलाः यज्ञ स्थल तयार यायेगु व ज्वरे यानाः नयेगु चलन दु ।

टाइल
टाइल आधुनिक छेँ दनेगु इलय् पौ चियेत तयार याइगु उद्योगं तयार जुइगु अप्पा खः । तसकं पिचुगु वा वइगु इलय् वालं मदायेकेगु कथं तयार याइगु थ्व अप्पा बल्लाःगु तर साल्लुगु अप्पाकथं काइ । छगू फुट ताःहाकः जुयाः दश इन्च ब्या दइगु थ्व अप्पा धाःसा भक्तपुर इँटा टाइल कारखाना, हरिसिद्धि इँटा उद्योग व आधुनिक बैज्ञानिक ढंगं तयार याइगु मेसीनं छीगु अप्पा भट्टाय् जक तयार जुुया वयाच्वंगु दु । थुकी नं द्यःने खने दइगु ब्व ह्याउँसे च्वंक लांचां इली । सिँ बाला बाला तयाः तारं काकाः वा अलकत्रा छ्यलाः थ्व पलिं चीत छ्यला वयाच्वंगु मेसीनं तयार याइगु अप्पा खः ।
धुरि अप्पा
पौ चिनीगु इलय् दक्कलय् च्वय् च्वनीगु थामा दुच्छि च्वनीगु अप्पा हे धुरि अप्पा खः । कुनय् कुनय् न्याकुंचा छ्यलाः थामाय् धुरि अप्पा वा लक धुरि छ्यलाः थ्व पलिं चीगु खः । न्हापां निखें पौ चिनेगु ज्या आँय्पां पूवंक च्वय् दुछि निखेया आँय्पाय् लः वनीकथं लक धुरि तइ ।

दाछि अप्पा
दाछि अप्पा देगः, फल्चा दनेत न्हापांनिसें छ्यला वयाच्वंगु भचा पिचुगु कलात्मक अप्पा खः । लांचां इलाः नं ह्याउँक तइगु जुयाः साधारण अप्पा स्वयां थ्व अप्पा भचा ह्याउँसे च्वनाः बांलाइ । भू तसकं म्ह्व जक तयाः दुने अप्वः चा छ्यःसां पिने अप्पा कःपिं तसकं म्ह्व खने दइगु कथं दाछि अप्पा छ्यलाः देगःया अंगः दनातःगु खनेदु । दाछि अप्पा छ्यलाः अंगः दनीगु इलय् अंगः पिचुसे च्वनी । उकिं देगः, फल्चा, सतः दनीगु इलय् थ्व अप्पा छ्यलाः दनातःगु तसकं आकर्षक खनेदइ ।
दाछि अप्पा छखे भचा सालुइगु व पिने खने दइगु ब्व भचा ख्वातुइगु वा पिचुसे च्वंक तइगु ख । उखे छखे धाःसा लांचा व रंग नं पानातःगु दइ । खास यानाः अंगः दनीबलय् बांलाकेगु निंतिं हे थथे दाछि अप्पा छीबलय् हे लांचा पानाः बांलाकीगु खः । साधारण दाछि अप्पा बाहेक नं मेमेगु दाछि अप्पा जुल धाःसा भचा दयेकेत नं थाकुइ व उकिया भाः नं अप्पा स्वयां पाः । परम्परागत रुपं अवाल प्रजापतितय्सं दाछि अप्पा दयेकेगु यानाच्वंगु खः ।

दाछि अप्पा छीगु विधि
दाचि अप्पा दयेकेत न्हापां गन्ति चा माला हयाः उकियात फ्वयाः वाली । न्हापा न्हापा गालय् चा व लः ल्वाक्वछ्यानाः तुतिं न्हायाः वालीगु खः । आः धाःसा आधुनिक मेसीन छ्यलाः अःपुक लः ततं भचा ताकुक उकियात मेसीनय् पेले यानाः त्याः त्याः जुइक न्हायातःगु तयारी चा मेसीनं पिकाइगु खः । थ्व तयारी चा माक्व माक्व छपा छपा अप्पा छियेगु निंतिं केककथं नतूचां चानाः त्वाःल्हाना काइ । बुँचा छ्वासुइगु जुयाः साधारण अप्पा छियेत स्वयां थुगु दाचि अप्पा छियेगु निंतिं भचा क्वातुगु तःलय् च्वंगु गन्ति चा माः । अथे गन्ति चा कायेगु थाय् मन्त धाःसा हाकुगु द्यचायात नं बुँचालिसें भचा भचा ल्वाक्व छ्वानाः नं बल्लाःगु अप्पा दयेकेत छ्यलेगु सुरु यानाहःगु दु । थौैंकन्हय् छुं भचा केमिकल तयेवं पाचा थें तसकं छ्वासुगु चा नापं डल्लो वा धी जूवनीगु बैज्ञानिक प्रक्रिया सुरु जुइवं धाःसा भट्टा साहुतय्सं बुँचायात हे बल्लाकीगु जुयाः आः चाया निंतिं धन्दा मन्त ।
तयारी चाया केकयात छु कथंया दाचि अप्पा तयार यायेगु खः व हे कथंया थासा वा मोल्डय् तयाः अप्पा थाइ । न्हापा न्हापा थासा वा फर्मा फुक्कं सिँयागु हे जुइगु खः । आः धाःसा प्लाष्टिक व धलौट वा लीयागु नं थासा तयार जुया वयाच्वंगु दु । उलि जुइवं नँया झ्यातुगु औजारं उगु अप्पायात प्रेस याइ । प्रेस यानाः पिहां वःगु अप्पायात छसिकथं निभालय् तइ । उकी कुं मगाः मचाः जूसा तनेगु, भचा भचा चा अप्वः जुयाच्वंगु दुसा नं ब्लेट वा चक्कु छ्यलाः चायेगु व सिलिं मदयेकेत कुं मारे यायेगु ज्या दक्ष कालिगढ वा ज्यामितय्सं याइ । मेसीनं अप्पा पिहां वयेकथं हे दक्षपिं ज्या सःपिं कालिगढ वा ज्यामितय्सं बुट्टा अप्पाया डिजाइनय् थथे फिनिसिङ्ग याइगु खः । मेसीनं पिहां वःगु उगु अप्पायात च्यान्हु झिन्हुतक निभालय् पानाः गंकी । निभालय् पाये दइगु इलय् प्यन्हुं हे गनी । किचः दुथाय् तयाः गंके मालीबलय् झिन्हु भिंmनिन्हु नं बी । उकियात छखेलिक पँतना तइ । निउरां पिने हयाः निभालय् तयाः गंकीगु खःसा बर्खां वा वइगुलिं यानाः अप्वः धइ थें दुनेसं अथें भचा न्हगंकाः अप्पा पँतनाः नं गंकेगु याइ ।
गंगु दाछि अप्पायात बुट्टाकथं छेँ दनीगु इलय् पिने खनेदइगु ब्व लाँचां इली । पलेफ्वः, वाफ्वः, केराफ्वः, ख्वःसिं बुट्टा, नाग बुट्टायात फरक फरक तरिकां लाँचा इलेमाः । न्हापा लाँचा खानी सुलभ जुयाच्वंगु इलय् ला सक्कली लाँचा तयाः हे दाछि अप्पायात ह्याउँक इलीगु खः । तर आः खानिं लाँचा कायेगु चलन लोप जुइधुंकूगु दु । न्हूगु चलनकथं स्यूचा व अप्पाचुं ल्वाक्वछ्यानाः उकी छुं भचा वासःकथं पाउदर नं ल्वाक्वछ्यानाः लः तयाः छ्वालुक उकियात लाँचा भाःपियाः इलेगु चलन वःगु दु ।

दाचि अप्पाया ताजि
छेँ देगः दनेत साधारण व थी थी बुट्टा दुगु दाचि अप्पा छ्यली । गोल, नागोल, स्वांफ्वः बुट्टा, फः अप्पा, कःसिम्वः, गरुड, ख्वाः अप्पा छेँ दनेत छ्यलीगु दाचि अप्पाया ताजि खः । अथे हे देगः दनेत छ्यलीगु पुमा गमा, गं बुट्टा, तीनकुने, पलि बुट्टा, केराफ्वः, धलिंम्वः, छाल बुट्टा, तारा बुट्टा, सँकुलि, झल्लर, धलिं म्वःचा, न्हाय् बुट्टा दाचि अप्पाया ताजि खः । थुकिया नापं देगलय् कुंसल, सिंह, गरुड, नाग कन्या, गणेश, कुमार, तारा, पञ्चबुद्ध, अष्टमंगल, भिंद्यः, त्वलं वा क्षपः, चौकोस थां आदि बुट्टाया दाचि अप्पा छ््यलाबुला याइ । अष्टमंगल डिजाइन याइबलय् श्रीवत्स, पुण्डरिका (पलेस्वां), ध्वजा, कलश, चमर, मत्स्य, छत्र व शंख झ्वःलिकं च्यापा अप्पाया बुट्टा छ््यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।
दाचि अप्पाया आधुनिक डिजाइनकथं पर्दा बुट्टा, केराफ्वः बुट्टा, धलिंम्वः बुट्टा, इलांबुट्टा, भल्लर, ख्वाः बुट्टा, सिखः बुट्टा, नसिखः, बज्र लहरा, सिमाकचा, रिवन, तःधंगु रिवन, बज्रतारा बुट्टा, फः पलिह स्वां, स्वां थां, कलश थां परिमेय व म्हय्खामेय्, म्हुतःपौ आदि नं बिस्कंबिस्कं छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।
मा अप्पा
मा अप्पा धइगु न्हापा न्हापा छेँ दनीबलय्
छ्यलीगु तःफिगु अप्पा खः । आः लोकल अप्पा वयाःलिं थ्व अप्पाया चलन प्रायः लोप जुइधुंकूगु दु । अथे खःसां न्हापा छ्यलेगु यानाच्वंगु थ्व माअप्पा आः जग स्वनेत, बल्लाःगु अंगः दनेत छ्यालाच्वंगु दु । थ्व अप्पाय् छुं नं कथं ख्वाः दइ मखु । च्वय् नं क्वय् नं माथं वंक तःफिक तयार यानातःगु अप्पा हे माअप्पा खः । चा व अप्पा जक छ्यलाः अंगः दनीबलय् १८ इन्च तकं ब्या तयाः दथुइ खालि हे धइ थें तयाः वा चा जक तयाः दनीगु जुयाः थ्व माअप्पा छ्यलीगु खः । तःफिगु हुनिं थ्व याकनं तज्याइ नं मखु । सलंसः दँ पुलांगु माअप्पा आः तकं सर्वसाधारणया जग स्वनेगु इलय् व दुने लाका अंगः दनेगु इलय् नं छ्यला वयाच्वंगु दु । कःसि पलाखय् च्वय् नं माअप्पा हे छ्यलातःगु दइ ।

चिकं अप्पा
चिकं अप्पा कःसिइ लः मज्वयेकेत कसि पाँचा तयाः सीगु अप्पा खः । प्यकुं प्यकुं उत्थें यानाः भचा सालुक दयेका तःगु थ्व अप्पा छखे ह्याउँसे च्वंक लांचां बुलातःगु जुइ । कःसि पलाखय् माअप्पा छ्यःसां कःसि न्यंकं धाःसा थ्व चिकं अप्पा छ्यली । चिकं अप्पा तयाः कःसि सिइ न्ह्यः कसि पाँचा छफि लाइ । लः मज्वयेकेगु निंतिं थ्व कसि पाँचा लाइगु खः । लखं थीवं छधी जुयाः वनीगु व लः उकिं ज्वया मवनीगु कथं परिणत जुइगु थ्व कसिपाँचाया गुण खः । थज्याःगु गुण दुगु म्हासु न्वःगु कसि पाँचाया द्यःने माथं वंक कःसिइ थ्व चिकं अप्पा छ्यलीगु खः । चिकं अप्पा दयेकीबलय् बल्लाक भचा सालुक तर तसकं पिचुक बांलाक दयेकीगुलिं थ्व अप्पाया गुणस्तर नं बांलाइगु खः ।

अप्पा छीत बुँचायात न्हापां गाः म्हुयाः चागाः दयेकाः चा लिकाइ । उगु चायात माःछि माःछि लः तयाः तुतिं न्हान्हां ताकुकी । ताकुगु चा लस्सादार जुइवं अप्पा छीत तयार जुइ । न्ह्यथुकुन्हु सनिलय् न्हायातःगु उगु चां सुथय् न्हापांनिसें खँल्हय् ल्ह्यया यंकाः त्याःत्याः चात्याः तयातइ । सिँयागु थासा छ्यलाः छु भट्टायागु अप्पा खः, उगु भट्टाया अप्पा धइगु लोगो वयेकाः अन अप्पा तयार याइ । अप्पा तयार यायेत न्हापा जूसा सिँयागु थौंकन्हय् धाःसा प्लाष्टिकयागु टाँचा साँचो वा पलनय् वालातःगु चा माक्व त्वाःल्हानाः भ्यात्त स्वथनी । अप्वः जुक्व नतूचां चानाकाइ । थ्व अप्पा तयार यायेबलय् पँचा भचा प्य मपुंकेत थासाय् तयेमाः । ध्वाक्क छथु बँय् ल्ह्वाकाक्क संक ख्वानाः उगु थासा भपुइकी । अप्पा तयार जुइ ।
खँल्हय् थथे तयार यानाः पानातःगु अप्पायात भचा गनेवं सिलिनं चुइक थनी । क्वय् व च्वय् निखें उत्थें यानाः गंकेगु निंतिं थथे थनीगु खः । वयां लिपा उकियात भचा मगंबलय् हे यंकाः पँतने यंकी । गुलिं गंगु व गुलिं मगंगु अप्पायात थाय् थासय् पँ तयाः ल्याः खाइ । अगलय् यंकाः उइ ।