चाय् बुयावइगु वनस्पति मध्यय् घाँय् छता नं खः। थ्व थीथी कथंया दइ। गुलिं न्हसिथाय् बांलाःगु दइसा गुलिं गंथाय् बांलाइगु दइ। गुलिं लः मदयेकं ब्वलने मफइगु घाँय् नं दु।
ख्यः दयेकेथाय् पीगु घाँय् बाहेक मेथाय् घाँय् पीगु याइ मखु। न्हापा हाया वनाच्वंगु पुसां अथें अथें हे बुयावयेगु याइ। हेरबिचाः छुं मयाःसां बालीइ तइगु साः नयाः बांलाना च्वनी। वस्तुया मूनसा धयागु हे घाँय् खः। थुकी पौष्टिक तत्व दयाच्वनी। घाँय् नकाः हे बस्तुत ब्वलंकी। दुरु बीपिं बस्तुतसें दुरु यक्व बीगु व म्ह्व जक बीगु घाँसय् दइगु पौष्टिक तत्वय् निर्भर जुइ।
घाँसय् दइगु तत्वं वासःया ज्या नं ब्यू। थज्याःगु तत्व ग्रहण यायेत मनूतसें नं छुं छुं जातया घाँय् नयेगु याः। क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः मनाः वालाः खुनाः नयाः थीथी कथंया ल्वय् लंकेगु याइ।

अन्तलि
चिहःप्यंस्वां (धंलाय्) परिवारया तरकारि नयेज्यूगु छता घाँय्। तहःगु व चिहःगु यानाः निथी दइ। हः भचा हाकःचा जुइ। दं भचा हेंगले चिं थें खनेदयाः स्वयेबलय् भचा छाःख्वाः वइ। क्यातुसे धाःसा च्वनी। गौपतिं हा वयाः तःझाङ्ग जुयावइ। क्यातु क्यातुगु च्वः मनाः चिचीचाकुइक तानाः तरकारि नइ। सवाः भचा खखःधाइ। खेँय् बाय् चुंलानाप ल्वाकछ्यानाः नयेबलय् साइ। थुकी मिखा त्यलाकेगु तत्व दइ।

अलमलिघाँय्
तुकं सवाः वःगु छता घाँय्। हः चाकचाकलानाः झ्वाप्प चिनी। लःया मात्रा यक्व दइ। ज्वनेबलय् नाइसे च्वनी। झाङ्ग तःझाङ्ग जुइ। दँथय् ख्वलाया दुने स्यः छबः दइ। माँ लीत सालेबलय् ख्वला जक तुने थें जुयाः स्यः ल्यनाच्वनी। हा ज्वनाः ल्यहें थनेबलय् मा छमां वइ। क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः मनाः वालाः बाय् तरकारि दयेकाः नइ। बस्तुयात नकीबलय् मुकं मनकुसे मेमेगु घाँसय् ल्वाकछ्यानाः नकेगु याइ।
इकं
छताजि नयेज्यूगु घाँय्। मनाः वालाः व आलुकेँय् ल्वाकछ्यानाः नयेगु याइ। हः तहःगु व चिहःगु यानाः निताजिया दइ। तहःगु सिकं चिहःगुया सवाः तिख्खर जुइ। ब्वलने धुंकूगुली हःया तःलय् चिनि थें ज्याःगु दाना दयाच्वनी। थुकी म्हयात निंगु तत्व दइ। अथे जुयाः इकं नयेत सिलीबलय् न्हायाः मसिसे थुकी च्वंगु दाना महायेक जक सिली। छिपय् जुइ गाःगुलिइ च्वकाय् बुँ ह्वयाः पु सइ। थुकिया पुं बुलाः ल्हाः सिलेबलय् साब्वनं थें ब्वाँइब्वाँइ वइ।

कसूघाँय्
कसू सइगु घाँय्। तहःगु सितु थें हः जुइ। हा ताताःहाकः जुइ। हाय् घंघला थें माःचिनाः कसू सइ। पाकय् जूगुया सवाः चाकुचाकु फाकुफाकु धाइ। कसू नयेबलय् दिसा कसय् जुइ।

कःचुघाँय्
कःचुया च्वः थें च्वंगु घाँय्। गौपतिं जःखः निहः दयाः चाकचाक लाइ। वाउँसे च्वनी। ब्वलनावःलिसे हःया कापिं च्वः जायाः झाङ्ग चिनावइ।
ब्वलने गाःगु माय् च्वःपतिं बुँ वइ। बुँइ लस्सा दुगु मसीनुगु चिम्सँ दइ। थ्व वसः म्ह आदि थासय् प्यपुनेयः। प्यं यानु थें जुयाः अय् च्वने थय् च्वने मदया च्वनीबलय् थुकिं वासःया ज्या ब्यू। छम्हूचा बुँ मह्वःनिगु क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः यच्चुक सिलाः नयाबिल धाःसा याउँसे च्वनी। थुकियात ख्वखंचाघाँय् नं धाइ।

कंबकं
बकं जातया छता घाँय्। वाउँसे च्वनी। चिमाबलय् निसें गौपतिं हःया लिसें कं छगू नं दयावइ। थथे वइगु कँथं यानाः मा छमां कंया कं थें जुइ। हा तपु जुइ। च्व फायेबलय् हीसे च्वन धाःसा थुकिया हायागु ति त्वनाः लंकेगु याइ।
खिचापलेघाँय्
चा नाइसे च्वनाः लः कुनाच्वनीथाय् वाब्वय् दइगु घाँय्। वाउँसे च्वनी। वाब्वयात न्ययेकी। बःचाहाकःगु दं दइ। दँथय् हाकःचा लाःगु हः दइ। ज्वनेबलय् नाइसे च्वनी। चिजाःगु लखय् चकनाच्वनी। तजाः जूसा दनाः हः छकूचासां द्यःने खने दयाच्वनी। यक्व लः दःसां सी मखु। हा यक्व दइ। छात धायेव हाय् चिचीचा ग्वःगु सकि सइ। छिपय् जुल धायेव हायावनी। पुइबलय् चिरिचिरि मिनी। नायू धकाः म्हू लाक ज्वनाः पुल धायेव याकनं नारि त्यनी।

खिचाभ्यातः (खिचाभ्वाथः)
क्वातिइ ल्वाकछ्यानाः त्वनेज्यूगु छता घाँय्। मा नाकं तमा जुइ मखु। हः भचा तहः थें जुइ। चिचीचा हःगु पाछै हः पाय्हः तक जुइ। भचा भुयू नइ। मनाः वालाः व तरकारि दयेकाः नं नइ। चिचीचाकुइक तानाः ईदाइचाय् ल्वाकछ्यानाः सुप थें नं त्वनेगु याइ। किचलय् गंक हिलाः चुं यानाः क्वाति दयेकाः नं त्वनी। मचाबू ब्यंकीकुन्हु ईदाइचाय् ल्वाकछ्यानाः मचाबूम्हेसित नकेगु याइ। थुकी फु क्वातुकेगु वासःया ब्वति दइ।

ख्वखंचाघाँय्
प्यप्यपुनीगु छता घाँय्। क्वंनिसें हः जायावइ, हाकःचा जुइ। हः जाये गात धायेव दं थहां वइ। दँथय् झ्वःलिं पु सइ। पुइ भुल्ल्ल चिंक लिस्वः चिम्सँ दइ। मा छानावःलिसे चिम्सँ नं छानावइ। पाकय् जूगु पु वसः, सँ वाय् गन नं पिचु मजूथाय् लात धायेव अन हे प्यपुनी। लिकाःसां दं जक वयाः पु अन हे थाइ। छपु छपु यानाः लिकाये माली। छुं वयाः हायेकीबलय् छुँया लँय् थाय् थासय् ख्वखंचाघाँय् तयाबिल धायेव छुँ वयेगु दी।

ख्वल्चाघाँय्
ख्वला बांलूगु घाँय्। तहःगु व चिहःगु यानाः निथी दु। हः चाकलानाः दथु भचा गाः वं थें जुयाः चुपाखे खरुं वं थें खनेदइ। थुकियात किपूपाखे बाकूमिलाघाँय् नं धाः। लहरा वनी, गौपतिं हा कयाः झाङ्ग चिंक न्यनावनी। हः यच्चुकाः नयेगु याइ। सवाः खाइसे जुइ। चिनिल्वय् जूपिसं खालि प्वाथय् न्हिं भचा भचा नल धाःसा ल्वय्यात नियन्त्रणय् तयातयेत ताःलाइ। घाः जुयाः हि दिके मफइबलय् ति पिहां वयेक न्हायाः घाः जूथाय् तयाबिल धायेव हि वःगु दी।

ग्वाय्पलः
पलःया हः थें च्वनीगु छता घाँय्। तहःगु व चिहःगु यानाः निताजिया दइ। न्हसिथाय् यक्व दइ। क्वथ्यंक हा काइ। क्यातु क्यातुगु च्वः व हः नयेगु याइ। चुलुचुलु धायाः भचा पाउँ सवाः वइ। मुक्कं थ्व जक नइ मखु। इकं, बकं, साकिचा आदि केँय् ल्वाकछ्यानाः नयेगु याइ। यक्व तइ मखु। थुकिया मात्रा अप्वः जुल धायेव चुलुसे व पाउँसे च्वनी। थुकिया हा छ्यानाः बरोबर दुबि वःथाय् बुलाः न्हःगनेव सिलाछ्वत धायेव दुबि लनावनेगु याइ।

चखःघाँय्
कुश थें ज्याःगु घाँय्। लः ममुंथाय् द्यागिमय् बांलाइ। हा बल्लानाः थ्वाकः थ्वाकः लाइ। कुत्या निकु हाकःतक जुइ। बल्लाइ, चफुइ थाकुइ। सःखि खिपः निलेगु याइ। थुकियात सःखिघाँय् नं धाइ। जंगलि जातया चखः निकु स्वकु हाकः तक नं तमा जुइ। लयाः पाचुकाः पलिं चीगु याइ। भ्वं दयेकेत कच्चा पदार्थकथं ज्या काइ। थुकिं दयेकीगु भ्वंया गुणस्तर बांलाइ। च्वः जाइबलय् च्वका मुलु थें च्वामुइ।
चलःतिघाँय्
अजःमू थें च्वंगु छता घाँय्। हःया दं ताःहाकः जुयाः हः किचा किचा जुइ। सवाः भचा पाउँपाउँ धाइ। थ्व घाँय् भचा भचा ल्वाकछ्यानाः गुन्द्रु फित धायेव सवा पाउँइ।

चस्माघाँय्
मस्तसेंं ख्यालं ख्यालंया चस्मा दयेकाः तयाजुइगु घाँय्। छ्वालि बःपु जुइ। गौपतिं च्वः वइ। कुछि कुत्या तकया हाकः हाकः लाइ। नाइसे क्यातुयाः प्यानुसे च्वनी। लथ्याःसां चबुइ मखु। म्हासुगु उन जुइ। हा दइ मखु। सुइनिता लक्षण लाःम्हं जक थुकिया हा खनी धाइ। दुरुकंमाय् हितु हिनाः उकी हे गसि कयाः बांलाना च्वनी। दुरुकंमाया झाः गुलि बांलात थ्व नं उलि हे बांलाइ। थ्व छ्यानाः तिसिनाः थुकिया ति त्वन धायेव चिनिल्वय् क्वलाकेगु याइ।

च्वाकं
कंया कं दइगु छता घाँय्। पाछैया हः थें च्वनाः हाकः ताहाकः जुइ। हःया सि छचाःलिं पाछि पाछि पाक च्वामुसे च्वनी। थुकी थीबलय् कथं थें सुइ।

छ्वथ्वगुलिघाँय्
छ्वमा थें च्वनीगु घाँय्। स्वयेबलय् छ्वमा थें हे च्वनी। छ्वमा सिकं भचा भुयू नइ। हः नं भचा चिहः जुइ। थुकी सइगु धेय् लिस्वःगु चिम्सँ दइ। सुरुवाःया दुने तयाबिल धायेव थाथा याःलिसे च्वय् च्वय् वनी।

तिकितिकिचाघाँय्
गौ पतिं छुतय् याये ज्यूगु घाँय्। लः ममुंथाय् द्यागिमय् बुयावइ। छथ्वाकलय् निच्वः स्वच्वः दइ। मा ब्वलना वःलिसे गौ यक्व दयावइ। छगौया छतँ थें जुइ। क्वय्या गौ सिकं च्वय्या गौ भचा चिपु जुयाः देगःचा थें जुइ। अथे जुयाः थुकियात देगःचा घाँय् नं धाइ। गौ छुतय् यानाः हानं स्वाये जी। मस्तसें मिखा तिसिनाः मिखाफुसि गतिइ लाकाः गौ स्वानाः मिखा कने मजीकाः म्हिती। उकिं थुकियात मिखाय् तालं ग्वयेगु घाँय् नं धाइ। पिसाब बांलाक मजुयाः समस्या जुइबलय् चौलान्ति लखय् थुकिया हायागु ति ल्वाकछ्यानाः त्वनाबिलकि समस्या ज्यनावनी।

थ्यातुमाय्
माय्मा थें च्वंगु घाँय्। लः ममुंथाय् बांलाइ। च्वः वनाः गौ पतिं हा काइ। दं ह्याउँ ह्याउँ धाइ। हा तपु जुइ। मर्कय् जुयाः मनावःथाय् तइगु लेपय् थुकिया हा नं ल्वाकछ्यायेगु याइ।

दुसिघाँय्
दुसिमा थें च्वनीगु घाँय्। हा बल्लानाः थ्वाकः लाइ। पुइ थाकुइ। कुछिमा तक जुइ। दुसिइ थें पु सइ। दुरु ब्यूपिं बस्तुयात थ्व घाँय् नकेबलय् पोष यक्व दयाः दुरु नं यक्व बी।

नवःघाँय्
अचार नयेज्यूगु छता घाँय्। वाउँसे च्वनी। गौपतिं जःखः हः निहः दइ। हलय् किचा किचा दयाः बुत्ता थें खनेदइ। ब्वलने गाःगु हःया कापिं च्वः वइ। च्वः ताःहाकः जुयाः क्वःदल धायेव गतिं हा कया तःझाङ्ग जुइ। सिचुसे च्वंगु बास वइ, कचिकं नयेबलय् वाइंया वः थें जुइ। नचुक निनाः चि मसला तयाः अचार नइ। सवाः यःपिनि पाउँ भचा नं ल्वाकछ्याइ। तसकं तांन्वयाः च्वनीगु बखतय् सिचुकेत चुं यानाः ब्यय्चि व अम्बःचुं ल्वाकछ्यानाः लःनाप नं नयेगु याइ।

पलेम्वराघाँय्
लः दयाः नायूगु चा दुथाय् वाब्वय् बुयावइगु छता घाँय्। हः चिहःगु पलेस्वांया हः थें च्वनी। हः नाइसे च्वनी। छिपय् जुल धायेव हाय् चिचीग्वयेक सकि सइ।

पाउँघाँय्
नयेबलय् पाउँ सवाः वइगु घाँय्। लः मकुंथाय् चाय् बुयावयेगु याइ। छहलय् चिचीहःगु स्वहः दइ, चाकलाःगु थें खनेदइ। ब्वलने गाःगुलिइ झ्वाःचिंक बुँ ह्वइ। बुँ म्हासुसे च्वनी। रामतोरिया आकार वयेक झ्वाःचिंक चिचीचाधेगु धे सइ। धे नयेबलय् चाकु पाउँ सवाः वइ। पाकय् जूगु धेय् थीबलय् तिररर मुयाः पु पिहांवइ। पु चिचीपु जुइ। अय्लाः थ्वं काइबलय् छम्हूचा पाउँघाँय् नयाबिल धायेव काःगु तनावनी।

पःसुं
पालुक बास वइगु छता घाँय्। न्हसिथाय् चाय् बुयावइ। मल्ताय् थें ज्याःगु हः जुइ। छिपय् जुयावःलिसे दं हेंगलय् चिनावइ। च्वतय् दाहा थहां वयाः बुँ ह्वयाः पु सइ। पालुक उसुक बास दइ। थ्यूथाय् तक बास पुनी। थ्व थियागु ल्हातिं ख्वालय् थीबलय् हीसे च्वनी। न्हाय् व मिखाय् थिल धायेव हाछिकाः वइ व मिखा पालुया कने थाकुइ। चिमा तिनिबलय् क्यातु क्यातुगु च्वः क्वतानाः इकं बकं व साकिचानाप ल्वाकछ्यानाः भ्यातःकेँ
नयेगु याइ।

प्यंतग्वःघाँय्
चसूहः थें च्वंगु छता घाँय्। ब्वलना वःलिसे च्वः थहां वयाः थ्वाकः लानावइ। छात धायेव थ्वाकलय् हे पु सइ। थ्व घाँय् ध्वगिना च्वंथाय् दुछाःकिलंं खेँय् थ्वकेगु याइ।

बकं
नयेज्यूगु घाँय्। बाली यानातःथाय् बुयावइ। चीमा तिनिबलय् हः भचा ह्याउँ ला धयाथें जुइ। तमा जुल धायेव वाउँसे च्वनी। गौपतिं हः व च्वः वयाः तथ्वाकः जुइ। ब्वलने गाःगुलिइ च्वतय् बुँ ह्वइ। बुँ मह्वःनिबलय् क्यातु क्यातूगु च्वः क्वतानाः मनाः वाला नइ। बकं आयुर्वेद वासःकथं ज्या वः। थुकी मिखाय् च्वंगु धू यचुकेगु ब्वति दइ। थ्व नयेबलय् मिखाय् च्वंगु धू पिचःया रुपय् पिहां वइ। बहनी बकं नयाः द्यन धाःसा सुथय् पिचः ग्वारा ग्वारा वयाच्वनी।

सलबकं
चाय् बुयावइगु छता घाँय्। हः ख्वातुइ, भचा हेंगलेचिं थें जुइ। दँथय् लःया ब्व यक्व दइ। ली धुंकाः नं उजुंसुजुं गनी मखु। प्याःथाय् लानाच्वन धाःसा हानं हा कयाः दनावइ। थ्व घाँय्या क्यातु क्यातुगु च्वः मनाः वालाः वाय् तरकारि दयेकाः नयेगु याइ। भचा चुलुचुलु धाइ। बांलाक न्ह्यः मवइगु जुयाच्वंपिन्त थ्व नयेबलय् न्ह्यः वइ। नुगः बुलुबुलु वइगुयात नं थ्व नयाबिल धायेव लनावनेगु याइ।

सिचुघाँय्
नतुनेबलय् सिचुक बास वइगु घाँय्। कुछिति तक तमा जुइ। हः सिमाहः बुत्ता जुइ। न्ह्ययेबलय् सिचुसे वाँइँइँया वःगु सवाः वइ। सः सुइबलय् नयेगु व मञ्जन, सिचुगु पिपलांमेच दयेकीबलय् ल्वाकछ्यायेगु याइ।

सितुघाँय्
स्वांया रुपय् नं छ्यलाबुला याइगु छता घाँय्। हः चिचीचाहः जुयाः हाकःचा जुइ। वाउँसे च्वनी। अर्घ याइबलय् दाफस्वाँनय् सितु तियाः तइ। स्वांमाः दयेकाः नं क्वखायेगु याइ। पञ्चगव्ये बीबलय् सितुं हाः हाः याकी।

हँय्चापालिघाँय्
हँय्चिया पालि थें च्वंगु घाँय्। फाला चिनी। न्हसिथाय् बुइ। नाइसे च्वनी। हाकु तुयू छिरिबिरि उनया जुइ। तरकारि दयेकाः नइ। हँय्ला सवाः वइ।

हाछिंगुथु घाँय्
हाछिकाः वयेकीगु घाँय्। मा तमा जुइ मखु। हः किचाकिचा दइ। न्हाल धायेव उसुसे बास वइ। नतुनाः सुइँक साल धायेव हाछिकाः वइ। गंक पानाः चुं यानाः नस थें दयेकातइ।

तु छ्याइपिनि नायः । पिने च्वनाः तु छ्यायेगु याइ । इलय् ब्यलय् थ्वँ त्वंकेगु व बजां त्वंकेगु नं याइ । माली बलय् यम्बाःतय्त ग्वाहालि नं याइ ।