प्रकृतिइ थीथी बस्तु थें चा नं प्रकृतिया हे देन खः । थीथी वस्तु नायाः, ध्वगिनाः व ल्हानाः ताः ईतक अथें लानाच्वन धाःसा उकिं चा उत्पन्न जुइ । बुँइ थीथी ध्वगीगु वस्तु तये यंकेवं लिपा छुं ई अथें तयेवं व ध्वगीगु वस्तु नं चा हे जूवनी । अथेंतुं द्वलंद्वः दँ सिमा, सिमाहः, सिँ आदि ल्हानाः उगु चीज ध्वगिना वनाः नं अन बुँचा, वयां लिपा द्यचा, गन्तिचा, काकुचा व काँचा जुजुं व हे काँचा पट्ठर जूवनीगु वैज्ञानिकतय् धारणा दु । चायात उब्जनीशीलनिसें कयाः खानी वस्तुकथं नं कायेगु याः ।
चा कायेगु प्रविधि
कुम्हाःतय् भारा छियेगु निंतिं गन सम्भावित चा दइगु थाय् खः न्हापां अन थ्यंकी । न्हापान्हापा कयातःगु आधारय् ख्वपय् जूसा खापी, यातू महाद्यः जःखः (तुनागाः धइगु थासय्) आदि थासय् चा कायेत गाः म्हुइ । न्हापां गाः म्हुयेत नं पूजा यानाः तुंथि थें चाकलाक चिं तइ । छसिकथं उगु चिं तःगु थासय् च्वंगु दुनेया चा धमाधम कुलिं पालाः जःखः खिनाछ्वइ । म्ह दुछि दुहां वनेधुंकाः अन चाफः तइ । वयां लिपा बछि अथें त्वःती । बछि चाकःयात दुने दुने वनाः भचाः दुने चागाः तःगाः यानाः दुहां वनी । छसिकथं हाकनं म्ह दुछि धइथें वनेधुंकाः उकियात नं त्वःताः हाकनं उगु थाय् च्वय्या चागाः फया तइगु थाय् थें यानाः मेगु ब्वय् चागाः म्हुयायंकी । निफः वा स्वफः दुहां वनेधुंकाः जक अन द्यचा धाइगु पूरा हाकुसे च्वंगु चा खने दइ । उगु चा तसकं लस्सादार जुयाः भारा छियेत मदयेक मज्यूगु चाकथं चागालं चा थकाइ । उकियात धाःसा अलग्ग पँ तनी । चा थःपिन्त माक्व वा काये गाक्क कयाःलिं वा निफः स्वफः वा प्यफः तक वनाःलिं अन चा काये गाकाः थहां वइ । अन दुहां वनेत नं न्हापा बताचा वा तुकिमत च्याकेगु चलन दु । परिवार अप्वः दुपिन्सं थः परिवार जक च्वनाः वा परिवार अप्वः मदुपिं जुल धाःसा मेमेपिंके ग्वाहालि कयाः नं चा गालं चा कयाः खःमुली क्वबियाः वा ट्याक्टरं थःथःगु छेँय् दुतहइ । न्हापा न्हापा खुल्ला त्वःतातःपिं सा यक्व दइगु हुनिं चा गालय् सा कुतुं वनाः सी धकाः लिपा चागाः ल्हानाथकी ।

भारा छियेगु प्रयोजनया निंतिं छेदिइ वा काँथलय् चा न्हुयेगु चलन दु । चा न्हुयेत बँय् चा प्यमपुने मा धइगु ल्याखं न्हापां द्वँनौ अर्थात् भारा उयाःलिं वःगु नौ बँय् ह्वली । वयां लिपा चा पाँचा लिकयाः न्हापां त्यथां दाइ । पाँय् पाँय्गु चा वा धिक्का धिक्कागु चायात त्यथां दायेवं उगु चा लिपा छपाँय् जुयाः सालुया वनी ।
चकनेवं उकी तुतिं न्हुइ । तुतिं न्हुयाः सालुके धुंकाः उकियात कुचाकुचा यानाः वा छपाँय् यानाः जूसां मरि तुले थें तुलाकाइ । तुलीबलय् नं छखे छखे यानाः तुल धाःसा तुले अःपुइ । अथे तुतुं हे खी अर्थात् गेडागेडी दु ला धकाः ल्हाः पतिचां प्वाः खनाः खनाः उगु सालुगु चाया लासाय् माली । उकिं खी ल्ययेगु नापनापं तुले धुंकाः ध्वाकुनय् लाकी । वयां लिपा उकिं क्यूगु बँय् चा सुइत दयेका तःगु क्वँय् बापिं चा प्यपुंक सुचुक सुयाकाइ । थथे चा सुयेत मेय्या क्वँय्बापि माथं वंक दयेकातःगु औजार छ्यलीगु खः ।
चा मज्याःतले वा बांलाक ल्वाक्वः बाक्वः जुयाः भारा छियेत तयार मजूतले अथे हे हाकनं नौ बँय् ह्वलाः हाकनं उगु चापाँय् तुलातःगुयात दथुइ सालाः न्हापां बछिकय् लाकाः तुतिं तिक्वः च्वयाः छखें छखें चकंक चकंंक चा न्हुन्हुं यायेमाः । घौछि बाघौतक उकथं चा न्हुयाःलिं लिपा चा ज्याइ । चा ज्यायेधुंकाः इंचां कुचाकुचा जुइकाः चायात प्यकुंचा प्यकुंचा यानाः चाइ । अले निकू निकू चा कयाः न्हापां निपा ल्हातय् छपा छपा कयाः ल्वाकी । थथे ल्वाकेबलय् नं खी अर्थात् भारा छियेगु इलय् खनेदइगु भारा स्यंकेफुगु चीज लुयावइ । आखिर उकथं चा ल्वाकेधुंकाः लिपा वयाः ग्वारा ग्वारा चाग्वारा छखेलिक तयेयंकी ।
उकियात चा प्यं चिनेगु धकाः ग्वारग्वार तुइकाः च्वय् व क्वय् मथंकेत थनाः द्यःने चा ग्वारा चिनाःतुं हाकनं हाकनं दाया मथंकी । थथे त्या तयाः जूगु चाप्यं लिपा भारा छीगु चाखः वा सिँयागु चक्का वा हाल वयाः टायर वा ह्वील चाःहीकाः भारा तयार याइगु खः ।

चा न्हुयेत माःगु हलंज्वलं
चा न्हुयेगु निंतिं चा न्हुयेगु थाय् वा काँथलय् थीथी कथंया सामग्रीत दइ । न्हापां अन नौ तयेगु नौभ्यगः दइ । उकिं छक्वःपतिकं नौ ह्वलाः चा न्हुयेत छ्यलीगु खः । चा न्हुयेत तिंतिं न्हुयाः चा न्हुयेमाःगु जुयाः छपु बल्लाःगु तुतां दइ । मेबलय् ध्वाकुनय् धंकातःसां चा न्हुयेगु इलय् उकियात चुइ । चा तुलेधुंकाः खी ल्ययाः तयेत छगः भारा अथें तयातइ । नापं चा ज्यायेधुंकाः उकियात कुचाकुचा यायेत छपु पुलांगु जूसां चा भ्याः दुगु इंचा नं ब्यवस्थित अवस्थाय् स्वप्याना तःगु दइ ।

चाया ख्वाःपाः दयेकेत दकलय् न्हापा सम्बन्धित द्यःया ख्वाःपाः बां लुइकाः चाया थासा दयेके माः । थुकिया निंतिं क्वय् च्वयाकथंया हलंज्वलं ल्वाकछ्याये माः ।
१) गथिचा माक्व
२) लुँचु भाय् जक
३) वहःचुं भाय्जक
४) गुंगू माक्व
५) सुहाग माक्व
६) कपाय् माक्व
७) कचिभ्वं
८) द्वाफ्वःस्वां हः
९) नइँक्याः जता
१०) कपू
११) वंगलसिमा हः
१२) वरमाया हः
१३) लः
थुलि हलंज्वलं ल्वाकछ्यानाः ख्वाःपाःया चा दयेकेत माःगु ज्याभः थुकथं दु ।
१) तःफाःगु ल्वहं
२) सिँमुगः
३) लः
४) चाज्या यायेत तःफाःगु व चाःतूगु सिलाय्कू
५) सिँया सिपू
दकलय् न्हापां गथिचायात लखय् फ्वइ । अले उकी सुहाग, कचिभ्वं, द्वाफ्वःस्वां हः, नइँक्याः जता, वंगल सिमाया हः व वरमाया हः तःग्वःगु थल अगालय् तयाः फ्वइ । अथे हे गुंगू नं छगः थलय् फ्वइ । निन्हु स्वन्हु लिपा दक्वं माःबुये धुंकलकि चायात ग्वाराग्वारा ज्याइ । मेगु फ्वयातःगु ब्वतियात ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं चा थें च्वंक दाइ । थुकियात चाय् ल्वाकछ्यानाः हाकनं ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं मिहिन जुइक छ्यायेमाः । अले थुकी भचा भचा यानाः गुंगू फ्वयातःगु लः ल्वाकछ्याछ्यां सिँमुगलं छ्याइ । थुकियात छन्हु अथें तयाः कन्हय्कुन्हु हाकनं चा नाइसे मच्वंतले छ्यायेमाः । चा नाइसे च्वनकि थुकिं माःकथं ख्वाःपाःया थासा दयेके जी ।

चाकुक दयेकातःगु छगू कथंया नसायात चाकु धाइ । थीथी कथंया प्रबिधि छ्यलाः तुया तिं चाकु दयेकी । तुया तियात लय्ति धाइ । थ्व दयेकीगु थाय्यात तुसाः धाइ । तुसालय् ज्या यायेत थुलि हे मनू मुनाः यायेमाः धयागु दु । थन दुने थःगु हे कथंया नीति दयेकातःगु दइ । मूनायः, दुवाःनायः, च्यःदुवाः, यम्बाःनायः, च्वकाबाः नायः, त्याकः, घेवानायः, दथुकरा, धोका पहरा, तु छ््याइम्ह, च्वकाबजिकाः व थाहांकुहांजु यानाः भिंmनिम्ह दइ । सालय् यायेमाःगु दक्वं ज्या ब्वथलाः सकसिनं थःथःगु भालाकथं यायेगु याइ । ज्या सिमधःतले सुं गनं वने दइ मखु । नयेत्वने द्यने दक्वं अन हे याइ । नये बलय् थःसिकं थँजिपिन्त भागि याइ । सुयानं गनं मवंसे हे मगाःगु अबस्था जुल धाःसा पलेसा तयाः जक वनेगु याइ ।
फागुणं वा भचा भचा वलकि तु पिनाः बालाचःह्रेया बखतय् तु लयेगु याइ । तिंतु, मिश्रीतु, गैदातु तुस्याःतु आदि पीगु याइ । च्वका छत्वाःचा ध्यनाः यच्चुकी । सालय् यंकाः तिसी मत्यःतले भचा भचा जक चा प्याःथाय् गाः म्हुयाः कले कले चिनाः ल्हाकातइ । तःन्हुतक तयेमाल बाय् लः दत धाःसा ध्वगीगु भय दइ । अथे जुइबलय् लिकयाः मेथाय् तइ । तुसाः तुब्व दुथाय् सतिक बाय् अन हे नं दयेका तइ । चाकु दयेकेगु ज्या याइबलय् नायः पुजा, थाहांवाने पुजा, क्वाहांवने पुजा व तुसाः पुजा यायेगु याइ ।
तु तिसीत त्याकःख्वँतय् तयाः म्हुकुछिति हाकः जुइक त्याकः चुपिंपालाः तु कुचा याइ । पाचुकेत न्हाय्कं सिं च्वकी । तु कुचायात छ्याइ । छ्यायेगु व तु तिसिनाः लय्ति पिकायेगु थाय्यात पिने धाइ । लय्ति दायेकेगु भुतू, नयेत्वने यायेगु व च्वनेगु थाय्यात दुने धाइ । दुने ल्वहं निगः जवंखवं व दथुइ ख्येँय् छगः तयाः छथाय् अजिमाद्यः मानय् यानाः पुज्याना तइ । पिने छथाय् थासय् लाकांसिँ तयाः उकी साः कयातःगु चुइख्वः निख्वः धंकी । ञसिँया छखे च्वतय् ह्वः खनाः उकी बःचा ग्वःगु सिँ दुतछ्वयाः निखेयागु च्वः चुइख्वःया सालय् तइ । ञसिँया दुछिं भतपञ्जः थें ज्वनेछिंक पं तयातइ । मेखेपाखे बुइबाः निगः बल्लाक धंकी । थुकी निखें च्वःया भचा क्वय् निथासं साः कयातइ । साः ह्वतय् थताः व क्वताः निगः तइ । थताखय् यनाःया प्वः पाखेया च्वः काकाः यखाया तइ । मेगु च्वतय् नाः चिनाः ञसिँनाप स्वाकातइ । यनाःयात गनेद्यः मानय् याइ । छखेया च्वः चुइख्वतय् व दथुया ब्व क्वताय् लाकाः स्वथँ तयातइ । यनाःया प्वःपाखेया क्वसं स्वथँया दथुइ च्वंगु तुपिखय् छ्यानातःगु तु तइ । ञसिँ त्यलाः यनाः क्वकाइ । क्वहां वःगु यनाः व स्वँथ ल्वाकाः तुपिखय् च्वंगु छ्यानातःगु तु काकाः ति पिकायेगु याइ । थताः नं यनाः फुस्कय् जुइ मफयेक पनातइ । तु ख्वलां तुख्वः दयेकी । गुख्वः तुख्वःयात चुल्छि धाइ । तुख्वःया ल्याःकथं चुल्छि, बानि, स्वचुलु व न्हिसाल यानाः न्हिज्या क्वचायेकी ।
दुने छथाय् थासय् प्यप्वाः भुतू दयेकाः कसि व बं द्यछुइ । लय्ति वःलिसे कसी तयाः क्वाकी । बँथय् तयाः दायेकी । पाख वं मवं सुमिचां तुयाः ल्हातिं स्वइ । ग्वाराक वल धायेव पाख वंगु याइ । बंयात बबूचां कताकाः पाख वंगु चाकुचलाखय् प्वंकी । बँथय् कवय् थाःसा कवय्चां प्वलाः लिकाइ । चाकु ख्वाउँकेत गदाचां संकी । ख्वाउँल धायेव चुइतां तुयाकयाः पा पा ज्यानाः चाकुपा दयेकी । चाकुइ पतिंचां त्यलाः बान्कि तइ ।
छन्हुया छम्हसिगु यानाः छसीनिसें ज्याकुपाः फइ । थःथःपिनिगु भालाकथं ज्या याइ । मयात धायेव बं पुइकेगु याइ । म्हुतु ल्हायेगु कथंया बचन ल्हात धायेव नं बं पुइकी । सान कयाः तुति यखानाः च्वन धायेव नं बं पुलेमाली ।

चाकुक दयेकातःगु छगू कथंया नसायात चाकु धाइ । थीथी कथंया प्रबिधि छ्यलाः तुया तिं चाकु दयेकी । तुया तियात लय्ति धाइ । थ्व दयेकीगु थाय्यात तुसाः धाइ । तुसालय् ज्या यायेत थुलि हे मनू मुनाः यायेमाः धयागु दु । थन दुने थःगु हे कथंया नीति दयेकातःगु दइ । मूनायः, दुवाःनायः, च्यःदुवाः, यम्बाःनायः, च्वकाबाः नायः, त्याकः, घेवानायः, दथुकरा, धोका पहरा, तु छ््याइम्ह, च्वकाबजिकाः व थाहांकुहांजु यानाः भिंmनिम्ह दइ । सालय् यायेमाःगु दक्वं ज्या ब्वथलाः सकसिनं थःथःगु भालाकथं यायेगु याइ । ज्या सिमधःतले सुं गनं वने दइ मखु । नयेत्वने द्यने दक्वं अन हे याइ । नये बलय् थःसिकं थँजिपिन्त भागि याइ । सुयानं गनं मवंसे हे मगाःगु अबस्था जुल धाःसा पलेसा तयाः जक वनेगु याइ ।
फागुणं वा भचा भचा वलकि तु पिनाः बालाचःह्रेया बखतय् तु लयेगु याइ । तिंतु, मिश्रीतु, गैदातु तुस्याःतु आदि पीगु याइ । च्वका छत्वाःचा ध्यनाः यच्चुकी । सालय् यंकाः तिसी मत्यःतले भचा भचा जक चा प्याःथाय् गाः म्हुयाः कले कले चिनाः ल्हाकातइ । तःन्हुतक तयेमाल बाय् लः दत धाःसा ध्वगीगु भय दइ । अथे जुइबलय् लिकयाः मेथाय् तइ । तुसाः तुब्व दुथाय् सतिक बाय् अन हे नं दयेका तइ । चाकु दयेकेगु ज्या याइबलय् नायः पुजा, थाहांवाने पुजा, क्वाहांवने पुजा व तुसाः पुजा यायेगु याइ ।
तु तिसीत त्याकःख्वँतय् तयाः म्हुकुछिति हाकः जुइक त्याकः चुपिंपालाः तु कुचा याइ । पाचुकेत न्हाय्कं सिं च्वकी । तु कुचायात छ्याइ । छ्यायेगु व तु तिसिनाः लय्ति पिकायेगु थाय्यात पिने धाइ । लय्ति दायेकेगु भुतू, नयेत्वने यायेगु व च्वनेगु थाय्यात दुने धाइ । दुने ल्वहं निगः जवंखवं व दथुइ ख्येँय् छगः तयाः छथाय् अजिमाद्यः मानय् यानाः पुज्याना तइ । पिने छथाय् थासय् लाकांसिँ तयाः उकी साः कयातःगु चुइख्वः निख्वः धंकी । ञसिँया छखे च्वतय् ह्वः खनाः उकी बःचा ग्वःगु सिँ दुतछ्वयाः निखेयागु च्वः चुइख्वःया सालय् तइ । ञसिँया दुछिं भतपञ्जः थें ज्वनेछिंक पं तयातइ । मेखेपाखे बुइबाः निगः बल्लाक धंकी । थुकी निखें च्वःया भचा क्वय् निथासं साः कयातइ । साः ह्वतय् थताः व क्वताः निगः तइ । थताखय् यनाःया प्वः पाखेया च्वः काकाः यखाया तइ । मेगु च्वतय् नाः चिनाः ञसिँनाप स्वाकातइ । यनाःयात गनेद्यः मानय् याइ । छखेया च्वः चुइख्वतय् व दथुया ब्व क्वताय् लाकाः स्वथँ तयातइ । यनाःया प्वःपाखेया क्वसं स्वथँया दथुइ च्वंगु तुपिखय् छ्यानातःगु तु तइ । ञसिँ त्यलाः यनाः क्वकाइ । क्वहां वःगु यनाः व स्वँथ ल्वाकाः तुपिखय् च्वंगु छ्यानातःगु तु काकाः ति पिकायेगु याइ । थताः नं यनाः फुस्कय् जुइ मफयेक पनातइ । तु ख्वलां तुख्वः दयेकी । गुख्वः तुख्वःयात चुल्छि धाइ । तुख्वःया ल्याःकथं चुल्छि, बानि, स्वचुलु व न्हिसाल यानाः न्हिज्या क्वचायेकी ।
दुने छथाय् थासय् प्यप्वाः भुतू दयेकाः कसि व बं द्यछुइ । लय्ति वःलिसे कसी तयाः क्वाकी । बँथय् तयाः दायेकी । पाख वं मवं सुमिचां तुयाः ल्हातिं स्वइ । ग्वाराक वल धायेव पाख वंगु याइ । बंयात बबूचां कताकाः पाख वंगु चाकुचलाखय् प्वंकी । बँथय् कवय् थाःसा कवय्चां प्वलाः लिकाइ । चाकु ख्वाउँकेत गदाचां संकी । ख्वाउँल धायेव चुइतां तुयाकयाः पा पा ज्यानाः चाकुपा दयेकी । चाकुइ पतिंचां त्यलाः बान्कि तइ ।
छन्हुया छम्हसिगु यानाः छसीनिसें ज्याकुपाः फइ । थःथःपिनिगु भालाकथं ज्या याइ । मयात धायेव बं पुइकेगु याइ । म्हुतु ल्हायेगु कथंया बचन ल्हात धायेव नं बं पुइकी । सान कयाः तुति यखानाः च्वन धायेव नं बं पुलेमाली ।
कवय्
बँथय् क्वपुनाः थाइगु ख्वं । लय्ति दापाः वनाः ताकुइ धुंकूसां लिकाये ल्वःमनकि क्वपुनी । क्वपुंगु लिमकासे मेगु लय्ति तइ मखु । मि यक्व तच्वः जूगु मखन धायेव नं क्वपुने यः । मेगु ज्याय् अलमलय् जुइबलय् नं क्वपुनेयः ।

कवय्चा
कवय् प्वलाकायेगु ज्याभः । बःचा पुगु डण्डिइ सिँया चु तयातइ । छखेपाखे भचा क्वलः लुइकाः च्वका भचा फालाचिंका तइ । बुलुहुं क्वतय् यानाः कवय् लिकाइ ।

क्वताः
३—३.५ फुटति दुगु सिँ । १० इञ्चति फाः व ४ इञ्चति ब्या जुइ । बुइबाःया च्वय् पाखेया ह्वतय् निखें च्वः पिकया कसय् जुइक तयातइ ।

क्वहा‌ंवने पुजा
ज्या सिधयेकाः याइगु पुजा । तु काकेगु व चाकु दयेकेगु दक्वं ज्या सिधल धायेव ज्या सिधःगु लसताय् द्यः पुज्यानाः भ्वय् नयेगु याइ । थुगु पुजाय् खलःपिं भिंmनिम्ह जक च्वनी ।

गदाचा
चाकु संकाः ख्वाउँकेगु कुत्याति हाकःगु सिँयागु ज्याभः । छखेपाखे म्हुलिं थुइ । मेखेपाखे भचा तपु जुइ । चाकु ख्वाउँकाः पा ज्यायेत चलाय् च्वंगु चाकु संकेगु याइ ।

गैदातु
तपुगु तु । भचा ह्याउँ ह्याउँ धाइ । गौ तापाइ । यक्व ताहाकः जुइ मखु । ख्वला भचा ख्वातुसां तासय् याये अःपुइ । न्ह्यतुसे चाकुइ मखु ।

घेवाःनायः
तु छ्याइपिनि नायः । पिने च्वनाः तु छ्यायेगु याइ । इलय् ब्यलय् थ्वँ त्वंकेगु व बजां त्वंकेगु नं याइ । माली बलय् यम्बाःतय्त ग्वाहालि नं याइ ।
चला
तग्वःगु चाया भारा, गुलुभ्यगःया आकार जुइ । प्यं भचा ग्वलाः थें जुइ । हः चकनी । बंलय् तयाः दायेकातःगु चाकु थुकी तयाः ख्वाउँकेगु याइ ।

चुइख्वः
ञसिंँ दिकेत बँय् लाकांसिँ लायाः धंकातःगु निगः सिँ । १—१.५ फुतया हाकः जुइ । ३—४ इञ्चतिया ग्वः व १० इञ्चतिया फाः जुइ । छखे च्वतय् साः कयातइ । मेखे च्वतय् ग्वलाकार जुइक कियातइ । लाकांसिँया जवंखवं निथाय् साःह्वः दयेकातइ । निगू साःह्वतय् निगः चुइख्वः कसय् जुइक तयाः धंकातइ । च्वय्या च्वःया क्वसं निगलय्सं ह्वः छह्वः छह्वः खनातइ । थुकी कसय् जुइक ञल्हाः तयाः चुइख्वः बाया मवनीगु यानातइ । थुकी ञसिँ दिकेगु याइ ।

चुइता
चलाय् चाकु तुइगु ज्याभः । खुर्पि आकारया नयागु चतंचा थें जुइ । म्हूचा लाक चु तयातइ । चाकु पा ज्यायेत चलाय् चाकु तुयाः कायेत ज्या काइ ।

चुल्छि
ज्या याइबलय्या न्हापांगु छगू पाख । गुख्वः तुख्वःया ल्याखं तु तिसी सिधल धायेव छगू पाख वंगु याइ । थुकियात चुल्छि नं धाइ । चुल्छि क्वचाल धायेव थ्वँ त्वनेगु याइ ।

च्यःदुवाः
दुवाः नायःया क्वसं च्वनीम्ह मनू । दुवाः नायःयात ग्वाहालि याइ । चाकु दयेकी । दुवाः नायलं ब्वःगु ज्या याइ । बँ पुनाः नीलः कयाहइ ।

च्वकाबजिकाः
दकलय् सिथय् च्वनाः तु छ्याइम्ह । मेगु छुं ज्या याइ मखु । सकसितं हनाबना तयेगु याइ । न्ह्याम्हसिनं ज्या ब्वःसां यानाबीगु याइ ।
च्वकाबाः नायः
ञसिँ गयाः तु तिसीम्ह । ञसिँया च्वकापाखें गइ । भतपञ्जः थें तयातःगु पं बःकयाः ञसिँ क्वत्यलेगु याइ । ति स्वब्यात धायेव तिं न्हुयाः क्वहाँ वइ । तिंन्हुइबलय् यम्बाः नायःनाप पाःलाकी ।

ज्याकुपाः
तुसालय् फइगु पाः । छसीनिसें फयेगु याइ । सुयागु पाः लात वकुन्हु वयागु हे तु काकाः चाकु दयेकेगु याइ । वकुन्हुयात नसाबजि ज्याकु पाःलाःम्ह हइ । थुकिया निंतिं भिंmनिकुले जाकि, भिंmनिकुले बजि, प्यता घासा, सकसितं गाक्क वः व थ्वँ छघः हइ । चि चिकं मसलाया निंतिं छपाँय्या बगल दुगु निपाँय् व चासि नयेत म्हं बाचकंतिया ल्याखं मख्वःनिगु चाकु काइ । नक्व पतिं द्यःयात तइ । छन्हुया छम्हसिगु पाः याइ । सकसिगुं पाः क्वचाल धायेव हानं दोहरय् याइ ।

ञसिँ
यनाः सालाः तु काकेत तयातःगु सिँ । चसिँयागु दयेकी । भिंmन्याकु नीकु हाकः जुइ । ४ इञ्चति फि जुइ । छखेपाखे २ इञ्चति यानाः च्वकाय् तुति तयेगु थाय् दयेकातइ । थुकियत लंचापं धाइ । मेखेपाखे १२— १४ इञ्चति ब्या दइ । सिथय् ग्वलाकार यानातइ । थन च्वकाया भचा क्वय् ह्वः छह्वः खनातइ । थुकियात ञसिँप्वाः धाइ । थुकी ञल्हाः दुतछवयाः चुइख्वःया दथुइ तयातइ । थुकिं भचा दथुपाखे ग्वारा छग्वारा दइ । थन नाः चीगु याइ । थुकियात ञगलः धाइ ।

तिंतु
चिचीपुगु तु । तुयूगु व हाकुनःगु दइ । यक्व तमा जुइ मखु । गौ भचा ख्वातुइ । ति यक्व वइ । न्ह्यतुसे चाकुइ । तु पाले व छ्याये अःपुइ । थुकियात द्यःतु नं धाइ ।

तुख्वः
तु तिसी धुंकूगु तुया ख्वला । म्हुकुछिति हाकः जुइ । कले कले यानाः कसय् जुइक चिनातइ । निगू क्वलां न्ह्याये दक्वया छकले याइ । छकलेयात छख्वः धाइ । तुख्वः गंक पानाः च्याकेगु याइ । मचाबूपिन्त क्वथाय् तयाः चिकं बुकीबलय् तुख्वः च्याकाः बुकी । थुकिया राप तच्वः चिच्वः मजुसे मधूर जुइ । कुँ उसुसे पालुसे जुइ मखु । मि सीधुंकाः नं क्वथा क्वानाः लुमुसे च्वनाच्वनी । ततःधंगु पुजा यानाः मार च्याकीबलय् तुख्वतय् मार तियाः च्याकी ।

तुछ्याइम्ह
तुयात पति चिंकीम्ह । सालय् तु काकाः ति पिकायेत तु पँ पँ म्हुइक छ्याइ । त्वाकलय् द्यःने तयाः सिँमुगलं छकः छखे च्वतय् व छकः मेखे च्वतय् यानाः छ्याइ । कुचागु तु काकलं सालाकाइ ।

तुपि
तु काकाः लय्ति पिकायेत स्वँथय् तु तयेगु थाय् । बुइबाःया नापसं लाइ । भचा थथ्याः थे जुइ । छक्वलं यक्व तइ मखु, भचा भचा यानाः तइ ।

तुसाःपुजा
ज्या क्वचायेकाः न्यायेकीगु पुजा । द्याः त्याः दक्वं हर हिसाब याये सिधयेकाः थुगु पुजा याइ । खलःपिनि जहान परिवार दक्वं थ्याकी । आम्दानिया अबस्थाकथं भ्वय् न्यायेकेगु याइ ।

तुस्याःतु
भचा हाकु हाकु नःगु तु । पु तपु जुइ । गौ भचा तापाइ । तसकं चाकुइ मखु, भचा न्यालु पहः वइ ।
छ्याये बलय् ति छ्व छ्व म्हुइ । छ्याये नं थाकुइ ।

त्याकः
तु कुचा याइम्ह । लुखाया नापसं खलय्
च्वनी । त्याकःख्वँतय् तयाः चुपिं पालाः तु कुचा
थली । हाकः म्हुकुछिति जक याइ । पालेत तु नं वं हे सालाकाइ ।
त्याकःख्वं
तु पालाः कुचा यायेत दिकेगु सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् बल्लाःगु सिं दयेकी । म्हुकुछि फि, निकु हाकः व कुछिति ब्या याइ । थुकियात जन्मकाःसिँ नं धाइ ।

त्याकःचुपि
नँयागु चुपि । म्हूलाक सिँयागु बाय् नत्याःयागु हे चु दयेकातइ । भचा झ्यातुइ । पाँय् तयाः धाः दयेका तइ । छक्वलं प्यपु न्यापु तु पाले जीकातइ ।

थतां
३—३.५ फुटति दुगु सिँ । १० इञ्चति फाः
व ४ इञ्चति ब्या जुइ । बुइबाःया क्वय् पाखेया ह्वतय् निखें च्वः पिकयाः कसय् जुइक तयातइ ।

थाहांक्वहांजु
उखेथुखे वनेमाःगु ज्या याइम्ह मनू । सुथय् बहनी सकसितं जा थुयाः नकी । माःमागु ज्वरजाम याइ । बजां व थ्वँ त्वंकेत नं ग्वहालि याइ ।

थाहांवने पुजा
ज्या यायेत याइगु पुजा । ज्या यायेन्ह्यः ज्या सुथांलाक क्वचायेमा, छुं बिघ्न बाधा मजुइमा धकाः अनया इस्तदेवयात आराधना यानाः पुजा याइ ।

थुकरा
घेवाः नायःक्वसं च्वनाः तु छ्याइम्ह । मेपिन्सं
तुछ्याःगु मिलय् जू मजू स्वइ । घेवाः नायःयात ग्वाहालि याइ । काकलं तुकुचा सालाकाइ ।

दुवाःनायः
नायःया क्वय् च्वनाः ज्या याइम्ह नायः । ज्याया ब्यबस्था मिलय् यायेगुली नायःयात ग्वाहालि याइ । चाकु दयेकेगुली स्वइ । भुतुली मि च्याकेबी ।

धोका पहरा
लुखाया नापसं च्वनाः तु छ्याइम्ह मनू । ज्या दितकि बहनी सुकू बाय् भीत तयाः लुखा तीगु व भौप्वाःचा तीगु ज्या नं वं हे याइ । कुचा यानातःगु तु नं काकलं सालाः न्ह्याकाबी ।

नाः
छ्यंगुलिं दयेकातःगु खिपः थें ज्याःगु चिखि । मेय्या छ्यंगुलिं दयेकातइ । म्हुलिं थू ज्वलंया त्याः जुइ । छखेया च्वः यनाखय् व मेखेया च्वः ञसिँइ ची । ञसिँ क्वत्यलीबलय् थुकिं यनाः सालाः तु काकेगु याइ ।

नायः पुजा
ज्या यायेन्ह्यः नायलं याइगु पुजा । थःपिनि इस्तदेव अथबा अन नापसंया द्यःयात लुमंकाः छुं कथंया बिघ्न बाधा मजुइमा व ज्या सुथां लायेमा धकाः याइगु पुजा ।

न्हाय्कंसि
तु कुचा यायेत पालेबलय् पाचुकेगु सिँ । तग्वः जुइ । न्ह्यःनेपाखे बछि त्याकःख्वंया नापं माथंवंक बराबर यानाः तइ । ल्यूनेया बछि तु च्वका उति ग्यंकेत थकया तइ ।

न्हिसाल
न्हिछिया ज्या क्वचाःगु अबस्था । गुख्वः गुख्वः प्यथाय् तु काके सिधल धायेव न्हिसाल धाइ । न्हि साल धायेव चासि नकी । न्हि मसाःसा चासि नकी मखु । न्हि मसाःगु तुख्वःया ल्याः मेगु पालय् सायेके बी ।

प्यप्वाःभुतू
न्ह्यःने निप्वाः ल्यूने निप्वाः यानाः प्यप्वाः दुगु भुतू । आपा तँ चिनाः भुतू अतःबुतः लाकाः दयेकातइ । चां इलाः पिचुका तइ । सामान्य भुतू सिकं भचा तःधं जुइ । न्ह्यःने मि दुइत छप्वाः व जवपाखे नौ घ्वायेत छप्वाः प्वाः दइ । ग्वं ग्वंगु सि दुइछिंक भुतूप्वाः भचा तप्वाः याइ । ल्यूनेयागु प्वालय् कसि द्यछुइ । तु काकाः लय्ति वःलिसे थुकी तयाः क्वाकी । न्ह्यःनेया प्वालय् बं द्यछुइ । क्वानाच्वंगु लय्ति थुकी तयाः दायेकी ।
बं
लय्ति तयाः दायेकीगु चायागु भारा । क्वंचा बां जुइ । तग्वः जुइ मखु । छायेके क्वं पाय्ग्वः जक जुइ । तफि यानाः बुक्क उनातःगु जुइ । भुतुली द्यछुनाः क्वाकी । तसकं क्वात धायेव कसी तयाः क्वाकातःगु लय्ति थलचा छगलं तुयाः थुकी तयाः दाबुक दायेकेगु याइ । छक्वलं तइ मखु ।
छकःया बामाना स्वचकंया ल्याखं जक तइ । न्हापा तयागु ग्वारा काल धायेव जक मेगु तइ । भचा न्हापा लात धायेव दासि वयाः वाइगु भय दइ ।

बबूचा
बं ल्ह्वनेत न्वकीगु ज्याभः । भुस्याः बां वयेक सुं थानातइ । लथ्याये जीक नाइसे च्वंकातइ । ल्यूने ज्वने छिंक ग्वाराचा वयेकातइ । लय्ति दापाः वन धायेव थुकिं न्वकाः चलाय् प्वंकी ।

बानि
निगू पाख तु काके सिधःगु ई । गुख्वः गुख्वः निथाय् तुख्वःया ल्याखं तु काकेधुन धायेव बानि वन धाइ । बानि वन धायेव बजि नकी । बजि नके न्ह्यः द्यः पुजा यानाः सिन्हः तिकेगु याइ ।

बुइबाः
छगू फुट फाला, १० इञ्चति ब्या व १०—१२ फुटति हाकःगु निगः सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् फयां फक्व छाःगु व बल्लाःगु सिं दयेकी । निगलं सिँ दथुं भचा च्वय् व वयां निकुति क्वय् यानाः पिचायेक निप्वाः प्वाः खनातइ । कुत्याति पाकाः चाय् गाः म्हुयाः बल्लाक धंकी । च्वय्या ह्वतय् थताः व क्वय्या ह्वतय् क्वताः च्वः छहाकःचा पिहां वयेकाः कसय् जुइक तइ । क्वतालय् स्वथँ दिकी ।
मिश्रीतु
तुयागु छता जात । तुइसे भुयू नइ । गौ ससती । पु तपु जुइ । यक्व ताःहाकः जुइ मखु । ति यक्व वइ । न्ह्यतुसे चाकुइ । गौ सतीगुलिं छ्यायेबलय् थाकुइ ।

मूनायः
तुसाःया दकलय् मुख्यम्ह मनू । दक्वभनं मिखा ब्वयाच्वनी । अय्भय् दक्वं वं हे स्वइ । ज्या ब्वये माःपिन्त माः माःकथं ज्या ब्वइ । ज्या याःगु मिलय् जू मजू स्वइ । लवःकवः मिलय् मजूसा मिलय् यानाबी । सुयां छुं खँ न्यनेमाःसां वयाके हे न्यनी । हौसला बियाः ज्या याकी । छुं नं न्हूगु खँ निर्णय याये माःसा थःयां क्वय्यापिं नायःपिंनाप सल्ला साहुति यानाः निर्णय यायेगु याइ ।

यनाचा
तु काकाः लय्ति पिकायेगु सिँ । सूसिँयागु दयेकी । ४ फुट हाकः व ३—४ इञ्चति ब्या दइ । १ फुटति फाला जुइ । छखेपाखे सपःचा थें ग्वारा दइ । मेखे भचा चाः तुइका तइ ।

यम्बाःनायः
ञसिँया प्वःपाखें थहां वनाः ञसिँ क्वत्यलीम्ह मनू । भचा बल्लाःम्ह जुइ । भतपञ्जः थें यानाः तयातःगु पं बःकयाः थहां वनी । तिसी गात धायेव तिंन्हुयाः क्वहां वइ । तिंन्हुइबलय् च्वकाबाः नायःनाप पाःलाकी ।

सुमिचा
पाखवंगु चाकु तुइगु ज्याभः । चिकिचा धंगु चतंचा थें च्वनी । चु भचा ताःहाकः जुइ । दाबुइ गाःगु चाकु भतीचा तुयाः चाकु पा ज्यायेत ज्यू मज्यूनि स्वयेत ज्या काइ ।

स्वःथँ
तु कुचा तयाः तु काकेगु सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् छाःगु सिँया दयेकी । ७—८ फुटति हाकः, १— १.५ फुटति ब्या व ३—४ इञ्चति फि जुइ । भचा भेसें लुयेकातइ । तुपिया क्वय् सिथय् निखें धःचा थें दयेकाःतइ । च्वकाया नापसं ति क्वकायेत ह्वः छह्वः खनातइ ।

स्वचुलु
स्वंगू पाख तु काके सिधःगु अबस्था । स्वचुलु सिधल धायेव ई स्वयाः न्हापां लाःथें जूसा दिपाः कयाः थ्वँ व बजां त्वनेगु याइ ।

चाय् याइगु दक्वं ज्यायात चाज्या धाइ मखु। वा लयेधुंकाः तरकारि बाली यायेत बुँइ याइगु ज्यायात चाज्या धाइ। चाज्यां दकलय् न्हापां कुलिं वाख्वं पालेगु याइ। वाख्वं पालीबलय् छध्वलय् निताः पाली। छताःया चापाँय् जवय् छताःया खवय् भपुइकाः तइ। थन छध्वःचा तिक्व थें जुइ। दथुइ छस्यःचा स्यः ल्यंकाः कुत्याति ब्या जुइक पौ ज्यानाः हानं अथे हे पाली। चापाँय् न्हःगं थें जुल धायेव खतांमुगलं दे दायाः चा नचुकी।
दे दाये धुनेव वाख्वं पालेबलय् थें हे चापाँय् भपुइकाः स्यः पाली। थुकियात माथं पालेगु नं धाः। चा गं थें जुल धायेव थथ्याः क्वथ्याः मजुइक माथं वंक मिलय् यानाः माथं दाइ। तःनायूथाय् माथं दाइबलय् म्वायेकं म्वायेकं पलाः यक्व न्ह्याकेगु याइ मखु। क्वचायेक चापाँय् ल्यहेंथनाः नचुक दाइ।
चाज्यांं चा प्याःथाय् जूसा ध्याक्वं सालाः दायेपाले याइ। चा गंथाय् व लखं थने माःथाय् जूसा प्वःपाखें सालाः दायेपाले याइ। प्वलय् द्यां लिसे म्वःपौ छपौ तइ।
चाज्यां पौ÷म्हकी, चः, द्या आदि थीथी कथंया संरचना दयेकी। थ्व दक्वं बुँइ पीगु वस्तुइ आधारित जुइ। पती पीमाःगु जूसा पौ दयेकी, चःखय् पीमाःगु जूसा चः दयेकी। पौ व द्या दयेकीबलय् तिक्व म्हुयाः दयेकी। चःचा दयेकीबलय् ५—६ फुतया अन्तरालय् चिकिचाग्वयेक द्यागिंचा तयेगु याइ। गनं गनं चःयात पौ नं धाः। बुँक्वाः तक्वाः जूसा न्हय्चः च्याचःया अन्तरालय् तिक्व तयाः द्या छुतय् याइ। द्यायागु ब्या यक्व तब्या याइ मखु। १५— २० फुततिया जक याइ। थथ्याःपाखे बाय् ध्याक्वपाखे छपौ तइ। पौ दयेके मछिंथाय् कचापौ दयेकी। लः यंकेत धः तयेमाःथाय् जूसा भचा तपौक याकःपौ छपौ तइ।
बालीइ घाँय् दत बाय् चा क्वातुल धाःसा ककीचां क्वानाः घाँय् लिकयाः चा छ्वासुका बी। क्वाइबलय् मूहायात संकी मखु। झाकायेक बाय् द्यःने द्यःने जक नं क्वाइ मखु।
चाज्या थबलय् हे सिधयेके माः धयागु दइमखु। वा लयेगु बाय् वायागु ज्या दतले चाज्या याइ मखु। जहान भ्वछि च्वनाः बुलुहुं जक याइ। हथाय्गु अवस्था जुइबलय् धाःसा ब्वला खानाः व मंकाज्या थनाः नं यायेगु याइ।
बाली यानातःथाय् बुँइ बल नं दयेकातइ। खुगः काः स्वानाः बल, प्यंगः काः स्वानाः बल, आँय्पापौ बल, सुपौबल व घ्वंस्याःबल आदि थीथी कथंया बल दयेकाः तयेगु याइ।

आँय्पापौ बल
आँय्पां पलिं चिनातःगु बल। चिचीद्यागु निद्या दइ। तःधं जुइ मखु। नितँचा जुइ। छ्यली न्ह्यःनेया द्या खुल्ला जुइ। थन च्वनाः तरकारि म्हूचीगु ज्या याइ। पिनें अप्पाया स्वाहाने दयेकातइ। स्वाहानेय् बार दइमखु। तलय् दुनेया द्याय् खापा तयाः क्वथा दयेका तइ। थन सरसामान तयेगु याइ। स्वखे पाखा लुइका तइ। बलया ल्यूने सिमा छमा पिनातइ। पलिइ छुं नं याःवने माःसा सिमा गयाः वनेगु याइ।

कचापौ
पती स्वानाच्वंगु चीहाकःगु पौ। प्यखें उति मजुयाः कुं लूगु बुँइ कुंलूथाय् सिथय् पती घानाः चीहाकःगु पौ दयेकी। गुखेपाखे स्वकेछिं उखे स्वकी।
खतांमुगः÷मुगः
चा नचुकेगु सिँया लवः। हाकःचा लाःगु सिँ, छखे भचा च्वामु व मेखे पाचुका तइ। सन्तुलनय् लाकाः दथुइ ह्वः छह्वः पिचायेक खनाः चु तयातइ।

खातासिँ
बलय् खाता दयेकेत तइगु सिँ बाय् पंया धलिं। सिँयागु जूसा २, ३ इञ्चया व पं जूसा प्वः गरःया तइ। बलया साइज स्वयाः हाकः याइ। थाय् थासय् बेसाः तइ।

खुगः काः स्वाना बल
बुँइ पिवाः च्वनेत दयेकातःगु थाय्। प्यकुनय् प्यंगः उति ग्यंक व दथुइ निगः भचा तजाःगु काः स्वाइ। काःया च्वतं च्वतय् स्वाकाः पं तयाः पाखा लुइकी। द्यःने पंबालाया मुसि तइ। सु बाय् छ्वालिं पलिं ची। न्ह्यःने नं पंच्वः पिकयाः पाखा दयेकी। काःया छद्याय् कुत्याति च्वय् बल्लाक बेसाः तयाः उकी द्यःने खातासिँ लाइ। जःखः व ल्यूने निकुति गःत तइ। खाताया तःलय् लवःकवः तयेगु याइ। छचाःलिं पंबाला धंकाः सुयागु भीत दयेकाः पःखुयाः भातां काकी।

घ्वंस्याःबल
बलं न्ह्याय् मदुथाय् बाली पाकय् जुइबलय्पि वाः च्वनेत दयेकीगु बल। तःधं जुइ मखु। दुहां वनेत भचा थाय् ल्यंकाः जवंखवं न्हाय्पं कथि बाय्घो चा तियाः च्वका ल्वाकाः चिनातइ। बेसाः तयाः छचाःलिं सुं भुनाः भातां काकी। च्वय् द्यःने सु म्हुलिंम्हू तइ। बँय् नं सु हे लाइ। दनाः वालाफ्वाला सनेछिनी मखु। चा च्वने माःसां च्वनी। बाली काये सिधल धायेव स्यंकाछ्वइ।

चः
लाभा प्याज पीत दयेकीगु पौ। स्वकु स्वकुत्याया याइ। छ्वलाः चा नचुक दाइ। ककीचां कियाः ध्वः दयेकी। तःकूगु बुँइ ब्वथलीगु द्यायात नं चः धाइ।

छ्यंपौ
ध्याक्वपाखेया पौ। ध्याक्वपाखे दुछिं तिक्व तइ। मेखे थुकी स्वाकाः पीगु मायागु प्रकृति स्वयाः गपाय्पौ माः अपाय् पौ दयेकी।

तःनायू
चा प्याइगु स्वभाव। तःनायूथाय् तःलंनिसें रसय् जुयाः चा प्याइ। लखं यक्व थने माली मखु। चा नाइसे च्वनी। बालीयात हा कायेत अःपुइ।

दे
न्हापा वाख्वं पाःगु चापाँय् न्हःगः थें जुलकि मुगलं दायाः नचुकी। स्यः ल्हाकाः चा पतीतुं लाकी।
माथं वंकाच्वनी मखु। गन गन चापाँय् अन अन तयाः हे दाइ।
द्यागिंचा
चिकिचाग्वःगु द्यां। लाभा प्याज पीथाय् चःया दथुइ निखेयागुं चा भचा भचा इयाः द्यागिंचा दयेकी। द्यागिंचाय् नं अन पिनागु हे पी। लः दुइत अःपुइ।

पौ÷म्हकी
आलु काउलि पीत दयेकीगु पौ। ३० इञ्चतिया ब्या जुइ। छखेपाखे छेँपौ दइ। मेखे पिचाइ। तिक्व यक्व गाः वंकी मखु।

प्यंगः काः स्वाना बल
प्यंगः जक काः धंकाः दयेकातःगु बल। तकू जुइ मखु। जःखः व ल्यूने कुत्याति गःत तयातइ। उकी द्यःने खातासिँ लानाः चिकिचाधंक खाता दयेकातइ। स्वखें पंबालाया बेसाः तयाः सुयागु भीत तयाः भातां काकातइ। निखे पाखा जुइ। न्ह्यःने खुल्ला जुइ। जाः तजाः जुइ मखु। बलया खाताय् च्वनेबलय् सुपतं न्यतालय् दाइ।

बल
बुँइ बाली पिवाः च्वनेत दयेकातःगु थाय्।
सकभनं खनेदुगु थासय् दयेकी। बँ भचा थथ्याका तइ। खले छकू तयाः वालाफ्वाला छिंकातइ। वा वइबलय् च्वनेगु व तसकं तांन्वइबलय् झासु लनेत नं थन हे च्वनेगु याइ। बुँज्यायात माःगु लवःकवः दक्वं थन हे तयातइ। बजि नइबलय् नं थन हे च्वनाः नइ। चा च्वने मालीबलय् नं थन हे च्वनेगु याइ। बजारय्मी यंकेत छन्हु न्ह्यः कायेमाःगु तरकारि कयाः नं थन हे तयातइ।

म्वःपौ
प्वःपाखे द्यांलिसे तइगु पौ। मेगुसिकं भचा तपौ याइ। द्यां भचा छानाः क्वताइ। लः अप्वः जुयाः चायेके मालीथाय् जूसा थाय् थासय् त्याछिनातइ।
याकःपौ
अलग्गगु पौ। झाःक्वय् व लः धः दुथाय् छपौ याकःपौ तइ। भचा तपौ व तजाः याइ। लः सहः यायेफुगु व म्ह्व जक निभाः दःसां गाःगु पौ।

सुपौबल
सुं बाय् छ्वालिं पलिं चिनातःगु बल। छतँ जकगु व नितँ दुगु नं दइ। तःधं जुइ मखु। छलि अतः पलिं चीगु याइ। छ्वालिं पलिं चिनातःसां सुपौबल हे धाइ।

नेवाः तजिलजिइ ख्वाःपाःया यक्व महत्व दु । नेवाः बस्तिपतिकं दुगु मनू हे द्यः जुइगु थीथी द्यः प्याखं व लाखय् प्याखनय् प्याखंम्वःपिन्सं ख्वाःपाः पुइगु याइ । प्याखंया द्यःपिनि रुपकथं ख्वाःपाःया बां व उन नं पानाच्वनी । ख्वाःपालं हे प्याखंम्वःया म्हसीका सीदइ । ख्वाःपाः दुगु द्यः व लाखय् प्याखनय् ख्वाःपाः पुइधुनेवं व प्याखंम्वःयाके उम्ह द्यःया शक्ति दुबी । उकिं थजाःगु प्याखनय् मेमेगु तिसावसः स्वयाः ख्वाःपाःयात शक्तिया प्रतीककथं विशेष सम्मान यायेमाःगु नेवाः परम्परा दु । थजाःगु ख्वाःपाःयात तन्त्र शत्तिंm साधना यानातःगु दइगुलिं उकियात जीव दुगु ख्वाःपाः धाइसा ब्वसाया निंतिं जक दयेकातःगु ख्वाःपाःयात जीव मदुगु ख्वाःपाः धाइ ।
नेवाः परम्पराय् तःताजि ख्वाःपाः दु । दयेकीगु ल्याखं नेवाःतसें छ्यलिइगु ख्वाःपाः सिजः, ली, सिँ व चायागु दु । उकी मध्यय् तान्त्रिक शक्ति दुगु ततःधंगु ख्वाःपाः प्याखनय् चायागु ख्वाःपाः हे छ्यलीगु खः । चाया ख्वाःपाः दयेकीगु बिस्कं हे नेवाः प्रविधि दु । जीव दुगु ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या कलाकारी प्रविधि जक मखसे तान्त्रिक विधि दुगु आध्यात्मिक ज्या खः । थजाःगु ख्वाःपाः न्ह्याःन्ह्याःम्हेसिनं थः यःयःथें यःयःबलय् दयेके मज्यू ।
नेवाः परम्पराय् ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या विशेष यानाः पुं जातिया नेवाःतसें याइगु खः । येँ, थिमि, ख्वप आदि थाय्थासय्यापिं निश्चित पुंतय्सं अनया द्यःप्याखंया ख्वाःपाः दयेकेमाःगु परम्परा दु । उकी नं विशेष यानाः दृष्टिदानया ज्या बज्राचार्य गुरुजुपिंके दीक्षा कयातःपिन्सं जक यायेमाः धयागु विश्वास दु ।
धायेबलय् चाया ख्वाःपाः जूसां थजाःगु ख्वाःपाः दयेकेत चा जक मखु कपाय्, भ्वं, रङ्ग व खेँय् तकं माः । ख्वाःपाःया बां, रङ्ग व बुट्टा धर्मशास्त्रकथं जुइसा थीथी ख्वाःपाः गबलय् दयेकेगु धयागु नं दइ । ख्वाःपाः थायेगु न्हि दुथें लंपुलिं छायेगु व दृष्टिदान यायेगु नं थःगु हे विधि दु ।
ख्वपया नांजाःगु नवदुर्गा प्याखंया ख्वाःपाः दयेकेत गथांमुगःकुन्हु चा पुजा यानाः कायाष्तमिकुन्हुनिसें ख्वाःपाः ज्यायेगु व मोहनीया स्याक्वत्याक्वकुन्हु क्वचायेके माः । अथे हे येँया पचलि भैरव व भद्रकाली प्याखंया ख्वाःपाः गथांमुगःनिसें मोहनीया अस्तमितकया दुने क्वचायेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेबलय् द्यः गंछिइ गनेद्यः दुसा दकलय् न्हापा गनेद्यःया ख्वाःपाः ज्यायेमाः । ख्वाःपाः प्याखं गुलितक न्ह्याइगु खः व हे कथंया विधिं ख्वाःपाः दयेके माः । छुं ईतक जक न्ह्याइगु प्याखंया ख्वाःपाः जूसा तःबः व तःफिक दयेके म्वाः, छब्व म्हय् कापः तयाः द्यःने कचिभ्वँतं तिकाः क्वचायेके ज्यू । दंदं तक तुइकेमाःगु ख्वाःपाः जूसा बल्लाकेया निंतिं यक्व ई बिकाः बः बः तिकाः ख्वात्तुक थासां थानाः दयेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेगु निंतिं चायात विशेष पुजा यानाः ख्वाःपाः ज्याये मत्यःतले स्वना तयेमाः । द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्सं हे थजाःगु चा ख्वाःपाः दयेकीम्हसिथाय् पुजा यानाः तये यंकेमाः । ख्वाःपाः ज्यायेबलय् दकलय् न्हापा पितृया नामं छकूचा चा छायेमाः । वयांलिपा विश्वकर्माया ब्व तयेमाः । वयां लिपा प्याखंया सिद्धिया निंतिं नासःद्यः, नन्दि व भिन्दियात स्वग्वारा चा फ्याना तयेमाः ।
परम्पराकथं चाया ख्वाःपाः दयेकेगु नेवाः विधियात थुकथं ब्वथले छिं ।
१) ख्वाःपाः दयेकीम्हेसित चा लःल्हायेगु
२) ख्वाःपाः दयेकीगु चा ब्वति कायेगु
३) ख्वाःपाःया थासा थायेगु
४) ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या
५) ख्वाःपाःया ला जायेकेगु
६) वालंछा पुजा
७) उंया ज्या (रङ्गादिवासन)
८) ख्वाःपाःया मिखा कंकेगु (दृष्टिदान)
९) झः तयेगु
१०) ख्वाःपाः लःल्हायेगु
परम्पराकथं दक्व विधि पूवंकाः प्याखंम्वःयात ख्वाःपाः लःल्हाये धुनकि ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या क्वचाइ ।

नेवाः तजिलजिइ ख्वाःपाःया यक्व महत्व दु । नेवाः बस्तिपतिकं दुगु मनू हे द्यः जुइगु थीथी द्यः प्याखं व लाखय् प्याखनय् प्याखंम्वःपिन्सं ख्वाःपाः पुइगु याइ । प्याखंया द्यःपिनि रुपकथं ख्वाःपाःया बां व उन नं पानाच्वनी । ख्वाःपालं हे प्याखंम्वःया म्हसीका सीदइ । ख्वाःपाः दुगु द्यः व लाखय् प्याखनय् ख्वाःपाः पुइधुनेवं व प्याखंम्वःयाके उम्ह द्यःया शक्ति दुबी । उकिं थजाःगु प्याखनय् मेमेगु तिसावसः स्वयाः ख्वाःपाःयात शक्तिया प्रतीककथं विशेष सम्मान यायेमाःगु नेवाः परम्परा दु । थजाःगु ख्वाःपाःयात तन्त्र शत्तिंm साधना यानातःगु दइगुलिं उकियात जीव दुगु ख्वाःपाः धाइसा ब्वसाया निंतिं जक दयेकातःगु ख्वाःपाःयात जीव मदुगु ख्वाःपाः धाइ ।
नेवाः परम्पराय् तःताजि ख्वाःपाः दु । दयेकीगु ल्याखं नेवाःतसें छ्यलिइगु ख्वाःपाः सिजः, ली, सिँ व चायागु दु । उकी मध्यय् तान्त्रिक शक्ति दुगु ततःधंगु ख्वाःपाः प्याखनय् चायागु ख्वाःपाः हे छ्यलीगु खः । चाया ख्वाःपाः दयेकीगु बिस्कं हे नेवाः प्रविधि दु । जीव दुगु ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या कलाकारी प्रविधि जक मखसे तान्त्रिक विधि दुगु आध्यात्मिक ज्या खः । थजाःगु ख्वाःपाः न्ह्याःन्ह्याःम्हेसिनं थः यःयःथें यःयःबलय् दयेके मज्यू ।
नेवाः परम्पराय् ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या विशेष यानाः पुं जातिया नेवाःतसें याइगु खः । येँ, थिमि, ख्वप आदि थाय्थासय्यापिं निश्चित पुंतय्सं अनया द्यःप्याखंया ख्वाःपाः दयेकेमाःगु परम्परा दु । उकी नं विशेष यानाः दृष्टिदानया ज्या बज्राचार्य गुरुजुपिंके दीक्षा कयातःपिन्सं जक यायेमाः धयागु विश्वास दु ।
धायेबलय् चाया ख्वाःपाः जूसां थजाःगु ख्वाःपाः दयेकेत चा जक मखु कपाय्, भ्वं, रङ्ग व खेँय् तकं माः । ख्वाःपाःया बां, रङ्ग व बुट्टा धर्मशास्त्रकथं जुइसा थीथी ख्वाःपाः गबलय् दयेकेगु धयागु नं दइ । ख्वाःपाः थायेगु न्हि दुथें लंपुलिं छायेगु व दृष्टिदान यायेगु नं थःगु हे विधि दु ।
ख्वपया नांजाःगु नवदुर्गा प्याखंया ख्वाःपाः दयेकेत गथांमुगःकुन्हु चा पुजा यानाः कायाष्तमिकुन्हुनिसें ख्वाःपाः ज्यायेगु व मोहनीया स्याक्वत्याक्वकुन्हु क्वचायेके माः । अथे हे येँया पचलि भैरव व भद्रकाली प्याखंया ख्वाःपाः गथांमुगःनिसें मोहनीया अस्तमितकया दुने क्वचायेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेबलय् द्यः गंछिइ गनेद्यः दुसा दकलय् न्हापा गनेद्यःया ख्वाःपाः ज्यायेमाः । ख्वाःपाः प्याखं गुलितक न्ह्याइगु खः व हे कथंया विधिं ख्वाःपाः दयेके माः । छुं ईतक जक न्ह्याइगु प्याखंया ख्वाःपाः जूसा तःबः व तःफिक दयेके म्वाः, छब्व म्हय् कापः तयाः द्यःने कचिभ्वँतं तिकाः क्वचायेके ज्यू । दंदं तक तुइकेमाःगु ख्वाःपाः जूसा बल्लाकेया निंतिं यक्व ई बिकाः बः बः तिकाः ख्वात्तुक थासां थानाः दयेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेगु निंतिं चायात विशेष पुजा यानाः ख्वाःपाः ज्याये मत्यःतले स्वना तयेमाः । द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्सं हे थजाःगु चा ख्वाःपाः दयेकीम्हसिथाय् पुजा यानाः तये यंकेमाः । ख्वाःपाः ज्यायेबलय् दकलय् न्हापा पितृया नामं छकूचा चा छायेमाः । वयांलिपा विश्वकर्माया ब्व तयेमाः । वयां लिपा प्याखंया सिद्धिया निंतिं नासःद्यः, नन्दि व भिन्दियात स्वग्वारा चा फ्याना तयेमाः ।
परम्पराकथं चाया ख्वाःपाः दयेकेगु नेवाः विधियात थुकथं ब्वथले छिं ।
१) ख्वाःपाः दयेकीम्हेसित चा लःल्हायेगु
२) ख्वाःपाः दयेकीगु चा ब्वति कायेगु
३) ख्वाःपाःया थासा थायेगु
४) ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या
५) ख्वाःपाःया ला जायेकेगु
६) वालंछा पुजा
७) उंया ज्या (रङ्गादिवासन)
८) ख्वाःपाःया मिखा कंकेगु (दृष्टिदान)
९) झः तयेगु
१०) ख्वाःपाः लःल्हायेगु
परम्पराकथं दक्व विधि पूवंकाः प्याखंम्वःयात ख्वाःपाः लःल्हाये धुनकि ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या क्वचाइ ।
चा ब्वतिया ज्या
चाया ख्वाःपाः दयेकेत दकलय् न्हापा सम्बन्धित द्यःया ख्वाःपाः बां लुइकाः चाया थासा दयेके माः । थुकिया निंतिं क्वय् च्वयाकथंया हलंज्वलं ल्वाकछ्याये माः ।
१) गथिचा माक्व
२) लुँचु भाय् जक
३) वहःचुं भाय्जक
४) गुंगू माक्व
५) सुहाग माक्व
६) कपाय् माक्व
७) कचिभ्वं
८) द्वाफ्वःस्वां हः
९) नइँक्याः जता
१०) कपू
११) वंगलसिमा हः
१२) वरमाया हः
१३) लः
थुलि हलंज्वलं ल्वाकछ्यानाः ख्वाःपाःया चा दयेकेत माःगु ज्याभः थुकथं दु ।
१) तःफाःगु ल्वहं
२) सिँमुगः
३) लः
४) चाज्या यायेत तःफाःगु व चाःतूगु सिलाय्कू
५) सिँया सिपू
दकलय् न्हापां गथिचायात लखय् फ्वइ । अले उकी सुहाग, कचिभ्वं, द्वाफ्वःस्वां हः, नइँक्याः जता, वंगल सिमाया हः व वरमाया हः तःग्वःगु थल अगालय् तयाः फ्वइ । अथे हे गुंगू नं छगः थलय् फ्वइ । निन्हु स्वन्हु लिपा दक्वं माःबुये धुंकलकि चायात ग्वाराग्वारा ज्याइ । मेगु फ्वयातःगु ब्वतियात ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं चा थें च्वंक दाइ । थुकियात चाय् ल्वाकछ्यानाः हाकनं ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं मिहिन जुइक छ्यायेमाः । अले थुकी भचा भचा यानाः गुंगू फ्वयातःगु लः ल्वाकछ्याछ्यां सिँमुगलं छ्याइ । थुकियात छन्हु अथें तयाः कन्हय्कुन्हु हाकनं चा नाइसे मच्वंतले छ्यायेमाः । चा नाइसे च्वनकि थुकिं माःकथं ख्वाःपाःया थासा दयेके जी ।

थासा थायेगु
चाया ख्वाःपाः दयेकेत चा ब्वतिया ज्या धुनेव थीथी द्यःकथं बांलुयेकाः थासा दयेके माः । थुकियात माःगु हलंज्वलं थथे दु ।
१) म्हय् कापः
२) ख्वातुगु पुन्तं कापः
३) सालुगु मलमल कापः
४) कचिभ्वं
५) मः
६) नासःद्यः, नन्दि, भिन्दि व विश्वकर्मायात फ्यानातःगु चा
७) सरेस
८) कँय्चि
ख्वाःपाःया थासा ज्यायेधुनकि उकियात हाचां मगाइथाय्, तप्यंक निभाः मखयेक निभाःया क्वाःजः वइथाय् तयाः गंकी । गने धुंकलकि थ्व हे थासां ख्वाःपाः ज्यायेगु याइ ।

क्वँय् दयेकेगु
माःकथं ख्वाःपाःया थासा थाये धुनकि उकिं ख्वाःपाःया क्वँय् दयेके माः । थुकिया निंतिं थासा द्यःने म्हय् कापः, मलमल कापः व कचिभ्वंया ज्या न्ह्याकी । थासाय् दानाः थासा त्वपुइक छचाखेरं निलांगु स्वलांगुति तपाः जुइक म्हय् कापः चाइ । अनं ख्वातुगु पुन्तुं कापः कुचा कुुचा खुनाः सिधाःया सुका पियाः बुजः बुजः वयेकी । भू सी मदयेक छकूया बुजः व मेगु कुचाया बुजः स्वानाः पुन्तुं कापः तिकी । थुकथं हे सालुगु मलमल कापः नं खुनाः छबः छबः काये छिंक पँ चिनातइ । थुलि धुंकाः क्वाराक्वारा च्वंगु कचिभ्वं ग्वारा चिनाः वसः ही थें ब्वब्व स्यानाः नाइसे च्वंकाः माःकथं तःकू चीकू जुइक कुचाकुचा खुनातइ ।
थ्वयां लिपा मैदा छुचुं व सरेस ल्वाकछ्यानाः मः दायेकी । मः दायेकेत पुलुपुलु मि च्याकाः सिँत्वाःचां संकुसंकुं सरेस कू खने मदयेक दाबुक्क दायेके माः । थ्व मः निन्हु स्वन्हुतक ज्या कायेज्यू । वयां लिपाया मः नं तिकूगु क्वातुइ मखु । हाकनं न्हूगु मः दायेके माः ।
दकलय् न्हापां ख्वाःपाःया थासाय् दक्वं कुंकुलां न्यंक मः इली । मः इले धुनेव उकिया द्यःने न्हापा चानातःगु म्हय् कापः लाइ । थासाय् म्हय् कापः लायेन्ह्यः सम्बन्धित द्यः लुमंकाः ‘सःसःथे दयेके त्यना, द्वँबिद्वँ क्षमा’ धकाः क्षमा फ्वनेमाः । म्हय् कापः लायेधुनकि द्यःने मः इलाः ख्वाःपाःया कुंकुलां स्वचायेक क्वक्वत्यले माः । म्हय् कापः तिकूगु मः न्हगनकि हाकनं छबः मः इलाः पुन्तुं कापः तिकी । पुन्तुं कापः तिकेबलय् छबलं मेगु बः द्यमतंक सिधालं सिधाः जक थीक तिकेमाः । थ्व नं न्ह गनकि हाकनं मः युयुं न्याबःति सालुगु व ख्वातुगु मलमल कापः बः बः तिकी । थुलि धुनकि ख्वाःपाः ख्वातुगु गाः मगाः स्वयाः मगाःसा मेगु बः तिकी । ख्वातुगु गातकि थुकियात निघौति गंके माः । थुलि ज्या ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या जुल । थनंलि ख्वाःपातय् ला जायेकेगु ज्या न्ह्याइ ।

ला जायेकेगु
ख्वाःपातय् ला जायेकेत दकलय् न्हापां स्वनाः पुज्याना तःगु विश्वकर्मा व थीथी द्यःया नामं फ्यानातःगु चा ज्या काइगु खः । थ्व यायेत नं सम्बन्धित द्यः लुमंकाः क्षमा फ्वनाः विश्वकर्माया आशिष कायेमाः । बःबः कापः तिकातये धुंकूगु ख्वाःपाः द्यःने छबः चा तयाः न्हापाया थासा थें बांलाक लु सीदयेक मिखा, न्हाय्, म्हुतु, न्यताः, न्हाय्पं थथ्याःक्वथ्याः जुइक बां लुइकी । थुलि सिधःगु ख्वाःपाःयात तप्यंक निभाः मखःथाय् निभाःया क्वाःजः जक वःथाय् तयाः गंकेमाः । चा गनकि ख्वाःपाः बल्लाकेत न्यंक मः इलाः न्हापा थेंतुं भुलिं भू द्यः मतंक पिच्चुसे च्वंक स्वक्वःतक कचिभ्वं तिकी । कचिभ्वं तिकेधुनकि ख्वाःपाःयात निभालय् तयाः स्यंक गंके माः । निभालं स्यंक गनेवं ख्वाःपाःया थासा गनं गनं छथाय् निथाय् जक प्यपुनाः मेगु फुक्कं त्वःता हइ । थथे जुलकि ख्वाःपाः थासां प्वला कायेमाः । अले थुकियात तःलय्पाखें नं निभालय् पाइ । बांलाक गनकि ख्वाःपाः क्वँय् थें क्वाराक्वारा च्वनी । थुलि धुनकि ख्वाःपातय् लंपुइ छायेगु च्वज्या न्ह्याके माः ।

वालंछा पुजा
ख्वाःपातय् उं छीन्ह्यः छगू पुजा यायेमाः । थ्व पुजायात वालन्छा धाइ । थुकिया तात्पर्य ख्वाःपाःया ज्या बच्छि क्वचाःगु तायेकाः न्हापा यानागु ज्याया द्वंबिद्वं क्षमा फ्वनेगु खः । थ्व न्हिकुन्हु सुकुन्दालिसें उं थलत, क्वँय् (ब्रुस), चा छता त्वःताः मेगु फुक्कं तयाः स्वनाः पुजा यायेमाः । थ्व पुजाय् तःग्वःगु सलिखय् यक्व दयेक मोहनी फयेमाः । थ्व हे मोहनीया हाकलं ख्वाःपाःया दृष्टिया नानि च्वइगु जुयाः मिखाया ज्या मजूतले थ्व मोहनी सुनानं मखंक सुचुका तइ । पुजा धुंकाः सकसिनं स्वां सिन्हः कयाः समय् नयेमाः । थ्व दिनय् हे सु सु द्यःया ख्वाःपाः दु व हे उनया उँनं ख्वाःपाःया न्यताः, कपाः, मनचा व न्हाय् च्वकाय् थीकी । व उं थलत न्हिथं पुज्याये माः । थुगु पुजांनिसें ख्वाःपाः च्वयेगु ज्या याइम्ह मूमनुखं नीसी यानाः सुनानं हाचां मगायेक चिपनिप मजुइक नियमय् च्वनेमाः ।

लंपु छायेगु (रङ्गादिवासन)
उंया सकतां हलंज्वलं चूलाके धुनकि तारातारा गंगु ख्वाःपाःयात सिथय् पाचुक चाइ । मि ग्वाःगु मकलय् नँया गसू ह्याउँक छुयाः ख्वाःपातय् तिसा, स्वां आदि ती माःथाय् निह्वः निह्वः खने माः । थ्व ह्वःपतिकं च्वः पिकयाः क्वलाछिति बल्लाःगु माय्का ची । थथे चिखि चीधुनेव सिथय् चाःथाय् पिचुसे मच्वंसा हाकनं छक्वः मः इलाः कचिभ्वँतं निब्वः स्वब्वः तिकेमाः । थुलि धुंकाः ख्वाःपातय् उं पायेन्ह्यः पिच्चुक खाक्सिं बुली । पिच्चुगु ख्वाःपातय् दकलय् न्हापा माथं (अस्तरा) पाइ । उकिया द्यःने ताकुचां निधाः इली ।
ख्वाःपातय् पायेगु उं दयेकेत सरेस नायेकाः उकी हे थीथी उं दयेके माः । अले द्यःकथं माःमाःगु उं पाइ । उं पायेबलय् मनमनं द्यः पुकारा यायां ‘शोधने शोधने विशोधने इति रङ्गादिवासनाय नमः ।’ धकाः मन्त्र ब्वँब्वं कपालंनिसें उं पायेगु ज्या न्ह्याके माः । ख्वाःपाःया तिसा दइथाय् न्हापां पायेमाः । अनंलि तिसाया बुट्टा लुइकी । दकलय् लिपा ख्वाःपातय् जीव तयेकथं मिखाफुसि, मिखा, न्हाय्फ्वः, म्हुतुसि व न्हाय्पं आदि सीदयेकी । थथे सिध्वः सालेगुयात तुपिं यायेगु धाइ । थ्व धुंकाः मोहनीया ज्या न्ह्याके माः ।

मिखा कंकेगु (दृष्टिदान)
ख्वाःपाः च्वयेगुया दकलय् लिपांगु ज्या मिखा कंकेगु खः । थुकियात दृष्टिदान धाइ । थुकिया निंतिं ख्वाःपातय् मिखां मिखा पाःगु दानाः मि ग्वाःगु मकलय् ह्याउँक छुयातःगु नँया गसुलिं मिखाह्वः खनी । थुलि क्वचालकि द्यःयाके क्षमा पुजा यायेमाः । क्षमा पुजा धुंकाः न्हापा उंया ज्या न्ह्याकेत पुजा याःबलय् फयातःगु मोहनी हाकःया रङ्ग दयेकी । लुँचुं, वहःचुं, बज्र व हाकुगुलिइ थुनाः ख्वाःपाःया मिखाह्वतय् हाकुगु उं थीकी । थुकियात हे दृष्टिदान यायेगु धाइ । थथे मिखा कंकेबलय् ख्वाःपाःया मिखा व च्वःम्हेसिया मिखा चूलाके मज्यू । थुलि सिधलकि ‘जिं सःस्यू थें छलप्वलपिनिगु ख्वाःपाःया क्वँचंनिसें ला जायेकाः उं तक छायेपिये धुन । छःपिनि सुदृष्टिं स्वयाः ज्यू मज्यू द्वंबिद्वं क्षमा याना बिज्याहुँ’ धकाः वाक्य यानाः ख्वाःपातय् ज्वलान्हाय्कं क्यना बीमाः ।

झः तयेगु
थनंलि ख्वाःपातय् प्वालाप्वाला थीकेगु व लखं मथीक झः तयेगु ज्या जुइ । अथे हे ख्वाःपाःया दुनेपाखे म्हय् कापतय् किलं मनयेमा धकाः गेरु पाइ । झः तयेत हँय् खेँय्या लाःयात थलय् तयाः च्वका फायातःगु न्हाय्पं कथिं खेँय्या लाः लः थें छ्वालुक संके माः । थथे लः थें छ्वालुगु खेँय्या लाःयात क्वँय् (ब्रुस) नाइसे च्वंक ख्वाःपाःया रङ्ग द्यःने प्यधाः न्याधाः पाइ । थ्व गनकि हाकनं स्वधाः प्यधाः पाइ । च्याधाःति पायेधुनकि ख्वाःपाः लखं मथीक प्वालाप्वाला थिनाः बांलाइ ।
ख्वाःपाः लःल्हायेगु
थुकथं ख्वाःपाः दयेकेगु सकतां ज्या क्वचालकि विधिकथं न्हि स्वयाः द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्त छसीकथं उगु ख्वाःपाः लःल्हाना बी । येँया पचलि भैरव व भद्रकालीया प्याखनय् थुगु धलःकथं ख्वाःपाः लःल्हाइ ।

१) महालक्ष्मी ः कुमकुम वर्ण
२) गणेश ः तुयू वर्ण
३) ब्रह्मायिणी ः म्हासु वर्ण
४) रुद्रायिणी ः तुयू वर्ण
५) कौमारी ः ह्याउँ वर्ण
६) नारायणी ः वाउँ वर्ण
७) वाराही ः ह्याउँ वर्ण
८) मनमय्जु (इन्द्रायिणी) ः कुमकुम वर्ण
९) काली ः वँचु बाय् ह्याउँ वर्ण
१०) भैरव ः वँचु वर्ण
११) सिंगिणी ः तुयू वर्ण
१२) ब्यांगिणी ः कुमकुम धुँया वर्ण
१३) श्वेत भैरव ः तुयू वर्ण

चा थीथी ताजिया दु । प्रकृतिइ जमीनदुने ल्हानाच्वंगु अवस्थाय् दइगु लसादार हाकुगु चायात द्यचा धाइ । अथे हे उगु चा मुक्कं तयाः भारा छियेगु इलय् भारा तज्याइ धकाः उकी स्यूस्यू धाःगु गन्ति चा नं ल्वाकबाकः यायेमाः । गन्ति चा बुँइ बुँ यानातःगु बुँचा दुगु थासं भचा गाः म्हुयेवं तुं मस्यंगु स्यूचा पिहां वइ । कडा तर सियूगु सुनानं मस्यंकूनिगु थ्व चा भारा छियेत बांलाःगु चाकथं काइ । उकी नं मेगु पाँचा ल्वाकछ्यानाः न्ह गनेवं वा चा भारा छिनाः भचा गनेवं उकियात आकार बियेत ध्वंगःचां त्वायेमाः ।

कँचा
कँचा छगू इलय् बुँइ साःकथं छ्यलाच्वंगु चा खः । छगू ल्याखं थ्व खानी चा कडा पठ्ठर थें प्रयोग जुइ । न्हापा न्हापा रासायनिक साः मवःनिगु इलय् थुकियात चुं यानाः कृषकतय्सं बुँइ छ्यली । अथे यायेवं बाली बांलाइगु विश्वास दु । चा उब्जनीशील यायेत थुकियात छ्यलीगु खः । ख्वपया आपालं कृषकत आःतकं थथे कां गाः म्हुयाः कँ काये नं धाइपिं दनि । आः नं गनं काँचा लुयावल धाःसा गमलाय् छ्यलेत जूसां छधी निधी ज्वना वनीपिं कँचा म्हस्यूपिनि चलन दनि ।

कँचा कायेगु प्रविधि
द्यचा वा हाकुचा काये थें यानाः थ्व कँचा काइगु इलय् नं निफः स्वफः तकं दुहां वनी । ख्वपया थाय् थासय् काँगाः धकाः काँचा कयातःगु थाय् दु । गन लिपा पीच याःगु इलय् नं तःक्वः मछिं हे उगु लागाय् जमीन दुने भाँसे जूवंगु खः । काँगः म्हुयेत मनूत चां न्हिं ज्या याइगु हुनिं काँगालय् मनूत अथें ल्हानाः सीगु नं दसु दु । काँगाः म्हुयेत साइत स्वयाः पूजा यानाः गाः म्हुइ । निफः स्वफः वा प्यफः तक क्वय् गाः म्हुयाःलिं अथे हे ३०।४० फिट कुहां वनाःलिं काँचा लुयावइ । अनं धमाधम काँचा तःगाः यानाः तःचाः यानाः गाः म्हुयाः चा पालाहइ । अन दुने सासः ल्हाये थाकुइ वा अक्सिजन मगाइ ला धइगु सीकेत नं दुने च्वनेगु इलय् तुकि मत वा बताचा च्याकाः तयेगु चलन दु । थथे स्वयेबलय् काँचा कायेगु तरिका व हाकुचा वा द्यचा कायेगु तरिका नं छगू हे खः ।
हाकुचा मुक्कं कुम्हाःतय् चा भारा दयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । तर कृषकतय्सं बुँइ छ्यलेत काइगु काँचा कृषि उत्पादन अप्वयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । थुकिं चायात उब्जनीशील दयेकी । बुँ पाले धुंकाः पानातःगु काँचा कुचा कुचा यानाः वा नचुक ह्वलेवं उब्जनी अप्वः दइ । थ्व थौंकन्हय् आधुनिक वा रासायनिक साः वयेवं प्रयोगहीन जुयाः थुगु काँ कायेगु संस्कृति हे लोप जुइधुंकूगु दु । अथे खःसां आः नं काँ काये नंपिसं धाःसा थःपिनि काँगालय् हालेगु मे लुमंका तःगु दनि । काँचा कायेत वंम्ह थः याकःकाय् उगु काँ गालं ल्हानाः काँगाः दुनेतुं सीगु थें ज्याःगु तसकं हे कारुणिक कहानिं जाःगु बिरहया बाखंत धाःसा आः तकं कृषकतय् पुचलय् सदाबहारकथं उलि हे प्रलचनय् वयाच्वंगु दनि ।

ताकुचा
ताकुचा तुयूगु चा खः । छेँय् अंगलय् इलेत थ्व छ्यली । खास यानाः मध्यपुर थिमिया कमेरोटार, सिन्टिटार लागां थ्व लिकाइ । कँचा थें हे ताकुचा वा कमेरोमाटो लिकायेत नं गाः म्हुयाः भचा कुहां वनेमाः । तर थ्व तःगू फः दयेकाः लिकाइगु मखु । खानीइ थ्व द्यःनेसं अथें खने हे दयाच्वनी । मेमेगु ल्वाक ज्यानाच्वंगुयात चीकाः थुकियात लिकयाः गंकाः पानाः लखय् फ्वयाः मोहनिबलय् ताकिचां इलाः छेँ तुइसे च्वंकी ।

पँचा
पँचा खास यानाः खुसी जःखः दइगु फियात नचुक यलाः तयार याइगु खः । पँ ध्याक्वं खुसी वयाच्वनीगु जूगु हुनिं खुसिया सिथय् थ्व सितिकं हे कया हयेफइ । थुकिया प्रयोग चा भारा छीगु इलय् भारा भचा न्ह गनेधुंकाः उकियात सालुक दायेत, भारा छियेधुंकाः ध्यनाः काःगु भाराया प्यंयात त्वानाः माथं वंकेन्ह्यः बँय् प्यमपुंकेत अथलय् लाइ ।

बुँचा
स्वनिगः व तराई लागाया आपालं बुँ याइगु थासय् बुँ, क्यब आदि थासय् दइगु चायात बुँचा धाइ । उकी वा, छ्व, कःनि वा मेमेगु अन्न बाली व नगदे बाली नं लगे याइगु इलय् बांलाक उत्पादन जुइगु खः । पहाडी लागां चुइका हःगु कमसल चा छसिकथं नरम जुयाः बाः वनाः उकी फिफि दयेवं बुँचा जुयावनी । सुरुं भचा भचा ल्वहं, फि व पाँचा ल्वाज्याःसां लिपा उकी थीथी कथंया पात पतिंगर व साः ल्वाकज्यानाः बुँ याये योग्य जुइवं वा अन्न सइगु चा जुइवं उकियात बुँचा धाइ । स्वनिगःया वा पीगु आपालं थाय् खोकना, त्यांग्लाफाँट, मनहरा आदि लागाय् च्वंगु चा हे बुँचा खः ।

लंचा
चा भारा तयार जुइधुंकाः गंकेवं उकी छता लंचा पायेगु चलन दु । लांचा धइगु चीज भारा बांलाकेत पाइगु खः । थुगु चा नं खानी चा हे खः । लंचा सर्प वा ताहाः थें जमीन तःलय् त्याः त्याः ताताः हाकः जुयाच्वनी । यदि गाः म्हुयेगु इलय् न्हिप्यंपाखें लात धाःसा व छसिकथं तःत्याना वनी । मखुत गाः म्हुयेगु इलय् छ्यंपाखें लात धाःसा छक्वलं हे फुनावनी । थथे खानी चाकथं काइगु तसकं म्हासुसे च्वनाः बांलाइगु उगु चायात नचुक लखय् फ्वयाः गंगु भाराय् इला बियेवं उगु भारा उइबलय् ह्याउँसे च्वनाः बांलाइ । नेवाःतय् न्हापा न्हापा मिस्तय् तुतिइ चखुं बखुं मुलुं च्वयाः श्रृंगार याइगु ज्यायात लां तयेगु धाइ । आधुनिक मेहन्दीया ज्या थुकिं याइगु खः ।
ख्वपय् लँचा काइगु लागाय् छगू फल्चा दयेकातःगु दु । उगु फल्चा लाँचा फल्चाया नामं नां जाः । लिपा उगु फल्चा दुनावनेवं अन हे न्हापां टाउन प्लानिङ्ग यानाः पिनेया मनूत च्वनेत वयेवं उगु लँचा फल्चायात भत्केको पाटी धाधां थौंकन्हय् उगु लागायात हे भत्क्यापाटी धाइगु चलन सुरु जूगु दु । वास्तबय् उगु थाय् लाँचा खानी दुगु थाय् जूगु हुनिं अन लँचा फल्चा नामं फल्चा धस्वाका तःगु खः । पीदँ न्ह्यः तकं उगु फल्चा नापं ल्वहंहिति छपु नं बिराजमान जुयाच्वंगु खः । लँ तब्याकाः पीच यायेगु झ्वलय् अन तयार यानातःगु कलात्मक ल्वहंहिति अथें ल्हाकाछ्वःगु खः ।

स्यूचा
स्यूचा नं छताजि चा खः । थौंकन्हय् बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व हे चा आः न्हापा न्हापा कुम्हाःतय् लाँचा इले थें गंगु चा भाराय् नं इलेगु यानाहःगु दु । खास यानाः बस्ती सुरु जुइवं लाँचा फल्चा जःखः अथे गाः म्हुयाः चा सितिकं कायेगु वातावरण मदया वनेवं स्यूचा वा ह्याउँगु चायात हे लाँचा थें यानाः इलाः छ्यलेगु यानाहःगु खः । थुकथं ह्याउँक बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व चा खानी चा हे खःसां भचा गाः म्हुइवं लुइके ज्यू । ख्वपया सांगा लागाय् नापं पहाडी लागाय् थज्याःगु चा दइ ।

कुम्हाःतय्सं परापूर्व कालंनिसें दैनिक ब्यवहारय् चले यायेगु निंतिं व थःगु जीवनयात सहज यायेगु निंतिं थीथी कथंया चाया थलबल दयेकेगु याना वयाच्वंगु दु । उकी मध्यय् झीगु जीवनय् न्हिया न्हिथं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु छुं छुं चाया थलबलया नां जक थन न्ह्यथने ।

अथः
अथः धइगु वसः हियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया तःपागु भारा खः । थुगु भारा दयेकेत तसकं ख्वातुक दयेके माःगु जुयाः निभालय् पायेवं तज्याइ धकाः निभालय् मपासें तःन्हु छेदिइ तयाः अथें गंके माःगुलिं छेदिइ तयाः दयेकी । थ्व चाखतय् छीगु मखुसें काँथलय्सं चा व फि नापं द्वनौ ल्वाक्व–छ््यानाः तःफिक दयेकी । थुकियात तमज्याक उनाः वसः हियेगु ज्याया निंतिं छ्यलीगु खः । आः धाःसा प्लास्तिक व धातु वल ।

अन्ति
अय्लाः त्वनेत तयार यानातःगु चाया भारा अन्ति खः । लुखा तयाः अय्लाः चिधला जुइक वइगु यानाः क्वछुकेबलय् जक वइगु कथं अःखुं तयाः प्वाः तयाः थ्व तयार यानातःगु जुइ । थुकियात निक्वः उनाः ह्याउँ भारायात हाकनं हाकुकेगु चलन दु । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनातइ । लुखा चिप्वाः यानाः अय्लाः स्वथना तइबलय् थुकी द्यःने कापः न्वकाः अय्लाः बास उडे मजुइ कथं सुरक्षित यानातयेत अन्तिइ अय्लाः तयेगु चलन दु ।

आयस्त्रे
आयस्त्रे आधुनिक जमानाय् टि टेबुल न्ह्यःने च्वनाः सुरोस सालेगु इलय् व होटेल रेष्टुरेण्टय् टेबुलय् च्वनाः चुरोस सालीगु इलय् उगु टेबुल नापं जःखः फोहर मजुइक चुरोसया नौ (खरानी) सुरक्षित याना तयेत तयार यानातःगु चाया थलं खः । थ्व चाकलाक, सी ग्वःमुंक, बुट्टेदार यानाः छिनातःगु जुइ । थौंकन्हय् धातु वा ल्वहंया नं आयस्त्रे छ्यलाबुलाय् वये धुंकूगु दु । खास यानाः चुरोस स्यायेत वा चुरोस सालाःलि वःगु धू पिने लाइ धकाः सुरक्षित अवतरण यायेत आयस्त्रे छ्यलेगु चलन दु ।

कला भ्यगः
कला धायेवं हे धौ फियेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भारा थुइकेमाः । कला चकनी । चिग्वः जूसां ब्वयेत ल्वयेक तयार यानातःगु धौ फियेगु भारा हे कला खः । चाया थलबल मध्यय् भ्यगः प्रयोग अप्वः जुइगु भारा खः । उकिसनं कला सलिं छी थें थसाले म्वायेक छक्वलं चकंक तयार याइ । थ्व भाराया दुने निमनानिसें प्यमना तक जक दुरु तयाः धौ फीगु खः । थ्व सामान्य सगं बियेत तयार यानातःगु धौ तयेत दयेकी ।
कुलिंचा
दुने प्वाः खाकाः च्वय् लुखा मतःसें ल्हाः दुत छ्वयाः जक छुं चीज कायेगु कथं ग्वःमुंक छिनातःगु चाया भारा कुलिंचा खः । कुलिंचाय् पिनं छु तयातल धइगु सी दइ मखु । गोप्य चीजत ध्यबा, लुँ, तिसा, सिखः आदि थें बहुमूल्य सामान स्वथनाः गाः म्हुयाः ल्हाका तयेत थ्व छ्यली । कुलिंचां दानाः वा, छ्वः, कःनि, दुसि सतही यायेगु चलन दु । थ्व छगू उत्थें ग्यंक छमाना, निमाना, स्वमाना न्ह्यंक तयार यानातःगु भारा खः । धनसम्पत्ति चना मवंक सुरक्षित यायेत ध्वमगिकेत गाः म्हुयाः स्वथना तयेमाःगु जुयाः नं थ्व कुलिंचा प्रयोग जुयाच्वंगु लूगु दु । किरातकालीन बस्ती धयातःगु ख्वपया तुमच्व दुगुरे लागाय् थज्याःगु हे कुलिंचाय् बहुमूल्य रत्न लुयावःगु दु ।

केँसि
केँसि जा नापं नयेगु केँ वा तिउन दयेकेत छ्यलीगु भारा खः । न्हापा न्हापा कसौरी, कराई, प्रेसर कुकर मवःनिबलय् केँ खुनेत चायागु केँसि हे छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । थुकी केँ खुनेगु इलय् धलौट वा स्टिलया सामानय् थें याकनं क्वपुनी धइगु नं मदु । कराई वा मेमेगु दाल दयेकेगु भारा लिपा जक वःगु खः । न्हापा कुम्हाःतय्सं छिनातःगु केँसिचाय् हे माय्केँ, फाकंकेँ, पाछैकेँ, आलुकेँ व मेमेगु केँ नापं ला दायेकाः नयेगु याइ ।

क्वंचा
क्वंचा धम्प स्वयां तग्वःगु प्वाः खाःगु भारा खः । थुकी वा, छ्व, लं, वसः नापं थीथी अन्नया पुसा सुरक्षित याना तयेगु चलन दु । न्हापा सेप, दराज वा कन्तुरया प्रयोग मजूबलय् पाँय्म्वहः (ध्यबा) सुरक्षित याना तयेगु निंतिं नं ग्वम्पनिसें क्वंचाया प्रयोग जुयाच्वंगु खनेदु । पिचाय् द्यःने दनीगु कथं प्यं माथं वंकाः प्वाः भचा तग्वः यानाः फुसा जँय् स्वां वा हः बुट्टा कियाः क्वंचा तयार याइ । क्वंचायात तयार यायेत लुखा भचा तःचाः यानाः लिपा प्यनय् प्वाः तीगु यानाः छिनातइ । क्वंचा व त्यप भचा पाः ।

क्वपं
क्वपं छुं नं थलबलय् द्यःने छुं दुहां मवनेमा धकाः त्वपुयेत ज्वनेगु चु छुनाः तयार यानातःगु चकंगु भारा खः । थुकिया प्रयोग मेगु थलभाराय् पुयाः तयेगु खः । जा थुयेगु इलय्, केँ खुनेगु इलय् धू मवंक त्वपुयेगु प्रयोजनया निंतिं थ्व छ्यली । अथेंतुं चतांमरि वा वः छुयेगु इलय् हां भाजनय् छुयातःगु च्वपुंया मरि वा माय्वः, मूवः बुकेत द्यःने त्वपुयेगु ज्या थज्याःगु क्वपनं याइगु खः । थुकिं मेमेगु सामानय् नं त्वपुयेगु याः ।

चाया कन्तुरचा
चाया कन्तुरचा न्हापा न्हापा पाँय्म्वहः स्वथनाः मुंकेगु प्रयोजनं तयार याइगु खः । आः वयाः चाया थ्व खुत्रुकेय् दुने नोट नं स्वथनेगु चलन सुरु जूगु दु । थःगु सीमित आम्दानीयात छगः निगः यानाः चिचीधंगु दांयात छथाय् स्वथनाः वा फजुल खर्च जोगे यानाः उकी मुंकाः कन्हय् ततःधंगु ज्या वइबलय् वा आपत जुइबलय् छ्यलेत थ्व खुत्रुके ब्वास्यानाः तछ्याइ ।
प्वाःचा खाकाः च्वय् च्वामुकाः ज्वने जीक छगः ग्वथ नं तयाः थ्व तयार याइगु खः । खुत्रुके तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निथी तयार यानातइ ।

बाग्ला (गमला)
स्वां पीगु प्रयोजनया निंतिं च्वय् भचा तःचाः व क्वँय् प्यं भचा चिचाः चक्का यानाः गाःवंकाः दयेकातःगु भारा गमला खः । गः तसकं लाःगुया थासय् गः नं अप्वः मवंक क्वय् चाय् बीगु लः स्वांमायात माक्व स्वयां अप्वः जुल धाःसा बाः वंकेगु कथं प्वाः तयाः छीगु थ्व भारा गः मलाःगु कारणं गमला धाःगु भाषाबिद्तय् धारणा दु ।

ग्वम्प
ग्वम्प नं धम्प थें हे लः तयेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु खः । थुकिं तुंथी लः तुया कायेत ग्वम्पया ककुइ लाखासिं हिनाः वा चिनाः तुंथिइ क्वफ्वाइ । थ्व गथे छीगु खः, अथे हे तयार जुइगु जुयाः भचा धम्प स्वयां ख्वातुइ । उकिं थुकियात लखय् दुबिंकेत वा लुकुंबिकेत नं अःपुइ । लः साला हयेगुया अलावा थुकिया प्रयोजन नीलः तयाः धुकुतिइ लः (जलप्रसाद) हाः यानाः चोख यायेत नं छ्यली । थज्याःगु ग्वम्प धाःसा भचा चिग्वःगु जुइ । वा पुसा स्वथनेत, तू, कःनि वा अन्नया भण्डारण यायेत म्ह्व जक अन्न तयेत नं ग्वम्पचाय् तयाः छुँ, की वा अन्य वस्तुपाखें सुरक्षित याः ।

चादेवा
द्यःयाथाय् आरतिकथं मत च्याकेत घ्यः तयाः ताः ईतक प्रार्थना याये थें मत च्याकेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया देवा (घ्यःदेवा) खः । न्हापा न्हापा चाया हे जक देवा दयेकेगु यानाच्वंगुली आः धाःसा मनूतय्सं उकियात विकसित रुप बियाः लीयागु स्थायी प्रकारया देवा नं दयेकेगु यानाहःगु दु । लीयागु जूसा हुयाः हाकनं छ्यली । तर चायागु देवा छक्वः छ्यलाः उकियात वांछ्वइगु जुयाः थुकिया प्रयोग बुलुहुं म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु ।
चकां कला
तःचाः यानाः ज्यूसा कुछि हे ब्यास दयेकाः चकंक तर जाः तसकं म्ह्व जक तयाः सी ख्वातुक छिनाः तयार यानातःगु धौ फियेगु कला हे चकां कला खः । चकंक स्वये हे मिखा वनीगु कथं थ्व कला इहिपाः भ्वय्, लिकु तका वनीगु इलय् व विशेष विशेष कथंया लसता भ्वजय् नैंक्याः, छोहरा, काजु आदि तयाः तसकं श्रृगार यानाः व मनूतय् नां तकं च्वयाः वा रंगीन चखुंबखुंया किपा च्वयाः तयार याइगु प्रयोजनया धौत तयार यायेत दयेकीगु खः । धौ म्ह्व जक न्ह्यंसां स्वयेबलय् तःचाः खने दइ कथं सी तःफिक तर प्यं छप्तिं हे मदयेक तयार याइपिं ख्वपया छगू कुम्हाः प्रजापति जाति दुने कला छीपिं धइगु कुनां नं दु । उमिसं थ्व कला छी ।

चिलं
थ्व बजां सालेत हुक्काय् द्यःने तयेगु थलकथं छ्यली । थुकिया मू प्रयोजन धइगु हे बजां सालेगु इलय् मि च्याकेगु खः । हुक्का सुमियात मिले यानाः पाय्छिकथं क्वय् प्वाः तयाः बजां कुतुं मवनी कथं च्वय् भचा तःचाः यानाः, क्वय् हुक्कानलीइ च्वनीथाय् चिचाः धंक तयार यानातइ । बजां सालेगु अम्मलीतय्सं हुक्काय् लः तयाः बजां फिल्टर यानाः सालेगु प्रयोजनया निंतिं चिलं छ्यली । थ्व कलात्मक रुपं बुट्टा तयाः दयेकी । चिलमय् बजां तयाः न्वकथिं बजां सालीबलय् कुँ फिल्टर जुयावइ ।

जासिचा
जा थुयेगु जासि सकसिनं खंगु हे चीज खः । न्हापा सिलाबर, धलौत वा धातुया सामानया प्रयोग तसकं म्ह्व जुयाच्वंगु इलय् छेँय् छेँय् सकसियां चाया थलाय् हे जा थुइगु खः । थुकी जा थुइगु इलय् जा नं तसकं साइ । जासिया बासनां हे जा नस्वाइ । चाया थलाय् जा नये नंपिसं हाल प्रयोगय् वःगु प्रेसर कुकर वा मेमेगु थलभाराय् जा मसाःगु अनुभव याः । उकिं पिज्वःगु नस्वालं झीगु शारीरिक स्वास्थ्ययात नं भिं याः धाइ ।

तग्वः मकः
तग्वः मकः खास यानाः शिवरात्री वा सिलाचःह्रे माने यायेबलय् चाकःलिं च्वनाः मि पनेत छ्यली । तग्वः मकः मचा बूम्ह मिसां तप्वाः यानाः मि च्याकाः मचायात चिकं बुकीगु इलय् नं छ्यलीगु खः । थ्व सिँ च्याकाः वा छ्वाली च्याकाः सुरक्षित नक्सां मि पनेत छ्यली । उकी जःखः मनूत च्वनाः वा मिस्तय् मचायात मि पंकेत छ्यलीगु जुयाः थ्व बुट्टा तयाः मखुसें अथें चाकलाक तर तःजाः यानाः प्यनय् मिजः सरे मजुइ कथं चाकलाक फः दयेकाः च्वय् नं चकंक चाकलाक प्वाः खाकाः दयेकी । थुकियात खास यानाः ल्वःचाः याइबलय् मि च्याकेत छ्यलीगु खः ।

त्यप
त्यप तःग्वःगु चाया भारा खः । थुकी प्रायः वा तइ । गुलिं यक्व वसः तयेमाःपिनि त्यपय् नं वसः तयेगु चलन दु । त्यप अप्वः धइ थें लुखाया ब्यास कुछि तयाः तयार याइ । त्यपः छिये सःपिं कुम्हाःतय्त शिपालु कथं काइ ।
ख्वपया थःनेपाखे भैलः त्यप कुनां दुपिं कुम्हाःतय्सं अति तग्वः यानाः म्ह दुहां वनाः वा तुये जीक तग्वयेक त्यप छीसः । उमित भैलः त्यप छीपिं धाइ । भैलः प्याखंया वसः तयेत व वा तयेत तकं जीगु यानाः अति हे तग्वयेक दुहां वनाः दुने च्वंगु वा लिकायेगु भकारीया ज्या थुकिं याः ।

थाप्यंचा
थाप्यंचाया प्रयोग हलूचुं, मल्ताचुं व जीचुं सुरक्षित याना तयेत खः । खास यानाः भुतुलिइ मरमसला तयेत थाप्यंचा छ्यली । मोहनिया इलय् धाःसा थ्व थाप्यंचाय् कचिगु ला स्वथनाः उकी चिग्वःगु सलिंचां त्वपुयाः कचिगु लायात छुयाः मोहनिं सातिकुन्हु वा चालंकुन्हु सिन्हः तिनाः ब्रम्हायणी पीठय् वनेन्ह्यः नयाः वनेगु चलन दु । थाप्यंचाय् सुरक्षित यानातःगु थ्व ला मेपिन्त नके मज्यू । थः जहान परिवार दुने जक भिंmनिक्वः भिंmनिक्वः तयाः नयेमाः धइगु चलन दु । धार्मिक प्रयोजनया निंतिं आपालं हे ज्या वःगु थ्व थाप्यंचा प्वाः दुकयाः प्वाथय् सिलिं लुइक छिनातइगु दइ ।

दलू
दलू खास यानाः नेवाः समाजय् सुथय् व बहनी मत बीत झ्यालं पिने यखानातःगु दइ । धार्मिक रुपं बहनी बहनी मत बीवं द्यः दुहां वयाः परिवार व छेँजःपिन्त सुख शान्ति कायम जुइ धइगु पौराणिक धारणाकथं झ्यालं पिने मत बीत थ्व छ्यलीगु खः । नेवाः समाजय् जक थुकिया प्रयोग खने दुगुलिं नेवाःतय् छेँ खः धइगु सीकेगु थ्व छगू बांलाःगु उपाय नं खः । गन दलू दइ, उगु छेँ नेवाःतय्गु खः धइगु सीदइ ।

द्वब
द्वब धइगु अय्लाः कायेबलय् हाँसिया दुने तयाः अय्लाः मुंकेत छ्यलीगु भारा खः । क्वय् फ्वसिइ कः तयाः दायेकाः उकिया द्यःने हासि द्यछुनाः हासिया प्यनय् दयेकातःगु प्वालं दुहां वःगु कःया रसया बाफ हायात च्वय् बाताय् च्वंगु ख्वाउँगु लखं तरलय् परिणत यानाः कुहां वंगु धाः लः थें हायाः उगु द्वबय् लानाः हे अय्लाः तयार जुइगु खः । अय्लाः कायेत वा अय्लाः मुंकेत हे जक द्वबया प्रयोग जुइ । थुकी छखे यंके छिंक लुखा दयेकातःगु दइ ।

धम्प
धम्प लः तयेगु थल खः । चाया धम्पय् लः तयेवं लः ख्वाउँसे च्वनाच्वनी । उकिं लः त्वनेगु इलय् सितल जुयाः लः त्वनेमालीगु ई जुइवं लः त्वनाः प्याःचाः लंकेत धम्पया प्रयोग जुयाच्वंगु खः । लः तयेत व तुंथी वा बुंगालय् वनाः वा शहर बजारय् जूसा ल्वहंहितिइ वनाः लः कायेत नं थ्व हे धम्प छ्यलीगु खः । धम्पय् लः तयाः हयेत तुंथिइ जूसा ग्वम्पचा छ्यलाः ग्वम्पय् लाखाखिं चिनाः लखय् दुबिंकाः लः सालाहइ । छेँय् धम्प सुरक्षित याना तयेत पिचा दयेकाः धम्पयात बँ स्वयां थथ्याकाः दिकातइ ।

धुफोगर
धुं धुपाँय् च्याकेगु ल्याखं थ्व धुफोगर प्रयोग जुइ । थुकी सि चकंकाः तःफिक चु छगू नं दयेकाः तयार यानातइ । नवदुर्गा द्यः वा मेमेपिं द्यःयात गुंगू थनेगु प्रयोजनया निंतिं व छेँय् धुकुतिइ भैलः द्यः वा लक्ष्मी द्यःयात नस्वाः थंकेगु ल्याखं थ्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दइ । थुकी गुंगू तयाः वा धुपाँय् च्याकाः नं च्यानाच्वंगु ह्यंग्वालय् तइसा चिकं कुँ थनेत नं थ्व धुफोगर छ्यलीपिं दु । धार्मिक व लौकिक प्रयोगय् धुफोगर छ्यली ।

धौ गिलास
धौ फियेगु जक प्रयोजनया निंतिं आधुनिक गिलास थें च्वंक थसालाः छिनातःगु भचा तस्वाःगु भारा धौ गिलास खः । धौ गिलासय् धौ फियेबलय् धौ टक्क च्वनाः बांलासे च्वनीगुया नापं लः सालीगु जूगुलिं थ्व धौ तसकं सा नं साइ । ब्यापारीक रुपं नं छगः छगः धौ मीत व छम्हेसित गाक्कं सितल यानाः धौ नयेत थ्व खःमुलिइ तयाः मीत छ्यली ।

धौपति
अमय् ज्वलं वा मुस्या, पालु, खेँय् मतःसें द्यइके वने मालीबलय् दुरु वा धौ तयाः पूजा वनेत धौपति छ्यली । खास यानाः एकादशि ब्रत च्वनीबलय् नारायण द्यःथाय् द्यइके वनेत धौपति छ्यलेगु चलन दु । अथे हे श्राद्धया इलय् शुद्ध यानाः म्हासु सिन्हः तीत नं धौपतिइ धौ तयाः उकियात हे म्हासुगु पाउदर सिन्हः ल्वाक्वछ्यानाः सिन्हः तीगु खः । श्राद्ध, ल्हाः पनेगु, दकिलाया तिथि नापं थीथी अशुभ ज्याय् थ्व धौपति छ्यली ।

धौभ्यगः
धौ फियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकीगु भ्यगः हे धौभ्यगः खः । सामान्यतया धौ फीत कलःचा हे छ्यली । तर कलःचाय् म्ह्व जक धौ न्ह्यनीगु जुयाः तःधंगु भ्वय् वा यक्व पाहां दुगु भ्वय् नके मालीबलय् थ्व धौभ्यगः तयार यानाः उकी धौ फीगु खः । चाया भाराय् धौ फियेगु इलय् मेमेगु थल स्वयां लः सालीगु कारणं नं धौ बांलाइ । ख्वपय् जुजु धौ फीगु इलय् थज्याःगु हे धौ भ्यगः छ्यलेगु चलन दु । थुकी निफा निफात्या दुरु न्ह्यनी । थुलि तःग्वयेक धौ फिये जीक भ्यगः तयार यायेत नं अःपु धाःसा मजू । नाइगु चां थज्याःगु भ्यगः छीगु इलय् लुखा चल्हाना वनाः भारा छिछिउँ हे नं आपालं भारात स्यनी । भचा चा छ्वालुसां जी मखु । कडा चां नं थुलि अःपुक थासालाः थ्व तयार याये फइ मखु । उकिं धौ भ्यगः छीत अलग्ग हे शीप कौशल दुपिं कुम्हाःत माः । धौ फीपिन्सं थ्व न्यानाः धौ फी ।

ध्वंगःचा
ध्वंगःचा धइगु चाया भारा सालुक त्वायेत वा सिँया फनः छ्यलाः सालुक सालुक दायेत ज्वने जीक दयेकातःगु चायागु धीचागु ज्याभः खः । ल्हातं ज्वने जीक व भचा क्वय् प्यनय् तःचाः यानाः माथंवंक दयेकातःगु कुम्हाःतय् जक छ्यलीगु बस्तु खः । थुकिं त्वानाः भारा सालुक तयार याइ । थुगु बस्तु कुम्हाःतय्सं थःपिनि भारा त्वायेत वा भारा दायेत हे जक छ्यली ।

नःलास्वां भ्यः
मोहनिया इलय् नःला स्वां सालेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइगु तःग्वःगु भ्यगःयात नलास्वां भ्य धाइ । थ्व लुखा नं तःचाः, प्यं नं तःचाकः जुयाः प्वाः खाकातःगु भ्य खः । नला स्वने धुंकाः लिपा थुकी हे प्वक तयाः थ्वँ तयार यायेत नं छ्यली । नेवाः समाजय् थ्वँ दयेकीगु थ्व भारा नःलास्वां सालेगु इलय् नःलास्वां भाराकथं छ्यला वयाच्वंगु दु ।

न्याँ धाला
न्याँ धाला नामं हे न्याँ अर्थात् अय्लाः तयेत छ्यलीगु चाया भारा खः । द्यइके वनेगु इलय् अय्लाः चले जूपिं, अमे ज्वलं चले जूपिं द्यःयात पूजा यायेत उगु थलय् भचा न्याँ (अय्लाः) तयाः ज्वना वनीगु खः । पूजाभुइ वा अलग्ग नं अथें लखायाः ज्वना वनेज्यूगु थ्व थल ककू भचा ताःहाकः ज्वने जीक सि तकं मतःसें दुने अय्लाः तयाः द्यःयात लुके जीक दयेकातःगु जुइ । थुकिं बहांयात नं मू हायेकेगु याइ ।

पतु
पतु सिन्हः तयेत वा बजि तयाः छायेत नं छ्यली । थ्व ख्वातुक सलिं थें चकं नं मजुइक चिग्वः यानाः तयार याइ । पुजाभुइ थ्व तयाः द्यइके वनीबलय् उकिसं तयाः बजि छाइगु खः । पतुया प्रयोग शुद्धरुपं द्यइके वनीबलय् जक जुइगुलिं थुकियात मेबलय् छ्यली मखु ।
पाःचा
पाःचा प्रायः गथांमुगः चःह्रे वा छेँय् बौ बियेगु इलय् बौ तयाः बौ छाये यंकेत छ्यलीगु खः । कचिकं नं पाःचाय् बौ तयाः यंकी । नापं छेँय् मभिं जुल धाःसा उकी खा स्यानाः ग्वंगः स्यानाः वा आकाझाकां माखा नं ग्वंगः थें हाल धाःसा मभिं मजुइकेत दसां फायेकेत लुखाखरुइ उम्ह माखा स्यानाः वयागु छ्यं बलिइ तयाः वाये यंकेत व भूतप्रेतयात बौ तयेत नं पाःचाया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । थ्व तःग्वः सलिं वा दुगं सलिं थें च्वंक तःग्वः यानाः भचा चकंक छिनातःगु सलिंचा थें ज्याःगु भारा खः ।

पाता
पाता बजां सालेत बजां चिनाः चिलमय् तयेन्ह्यः उगु बजां हुक्काया प्वालय् दुहां मवनेमाः धकाः सूर्तिं दयेकातःगु बजां पाचिंकाः ह्यंग्वाः च्याइबलय् च्यानाः सवाः कायेत छ्यलीगु खः । खास यानाः ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालीगु इलय् जक थ्व चाया पाता छ्यली । नैंक्याः हुक्का वा तःग्वः हुक्का हे जूसां नौया मिइ धाःसा पाता छ्यलीमखु । थ्व भचा गाः वंकाः वा सिथय् किचा किचा यानाः बुट्टेदार कथं नं दयेकी ।

पालाचा
पालाचा चिकं तयाः मत च्याकेगु निंतिं दयेकी । खास यानाः लक्ष्मीपूजाबलय् झ्याः, लुखा व कःसिइ मत च्याकेत पालाचा छ्यलीगु खः । द्यःथाय् मत च्याकेत, पिखालखुइ मत च्याकेत व आः वयाः थीथी कथं उत्सब महोत्सबय् दिपाबली धकाः बहनीपाखे मत च्याकेगु ज्या नं थज्याःगु हे कुम्हाःतय्सं छिनातःगु कचिगु पालाचा वा उनातःगु पालाचाय् याइगु खः । न्हापा न्हापा लक्ष्मी पूजाकुन्हु चाखतय् छिनातःगु पालाचाय् स्वयां कचिगु चां ल्हातं हे दुंगाचा यानाः दयेकातःगु पालाचाय् चिकं तयाः झ्याः, लुखा व पिखालखुइ यंकाः पालाचा च्याकेगु चलन नं दुगु खः ।

प्वतासि
प्वतासिया प्रयोग खास यानाः प्वः हायेगु निंतिं खः । प्वः हायेगु धइगु थ्वँ थुयेत जाकि प्याकाः उकी प्यचाः लायाः मज्वयेक क्वय् लः क्वाकाः हां जक जाकिया जा थें यानाः हायेगु खः ।
थुकी हे यःमरि, मुतुमरि, ग्वःमरि, म्हुचामरि नापं थीथी कथंया कलात्मक प्वचुंया द्यःत नं मःमः छुइ थें छुइत दयेकातःगु तग्वःगु भारा खः । थुकी प्यं प्वाःप्वाः तयाः दयेका तइ ।

बौ कला
बौ तयाः द्वकाय् तये यंकेगु ज्याया निंतिं थुगु कलाचा छ्यली । ख्वातुक भचा ग्वःमुंक छिनातइगु थ्व भारा मेमेगु ज्याया निंतिं छ्यली मखु । मभिंगु ज्या वा बौ तयेत थुकियात छ्यली ।
न्हापा न्हापा ल्वय् लंकेत बैद्य क्यंवनीबलय् फलानाया दोष जुल, थुम्ह द्यवं पुना हल धकाः धयाहइगु इलय् थज्याःगु थलभाराया प्रयोग आपालं जुइगु खः ।

भाजं
भाजं धार्मिक, सांस्कृतिक व दैनिक प्रयोग जुइगु चाया थल खः । कःनि, मुस्या, छुस्या वा बकुल्ला सियाः नयेत थ्व छ्यली ।
थुकी नसा ज्वलं तयाः मि च्याकाः च्वं वाःतां संकाः माःकथं चीज सीगु खः । मनू सीगु इलय् अन्तिम संस्कार यायेत नं भाजंया प्रयोग जुइ । भाजनय् बौ तयाः कुसा लप्तेय् स्वबौ बौ तयाःलिं जक काय्पिन्सं मृतकयात मि तइ ।

मकः
ख्वाउँगु इलय् मि कुनेगु निंतिं मकः छ्यलीगु खः । थ्व प्रायः प्यख्वः ख्वः तयाः दयेकातःगु जुइ । द्यःने नं चाकलाक वा कुं कुं वंकाः बुट्टा तयाः दयेकातःगु मकलय् ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालेगु चलन दु । थ्व गुंगू थनेगु निंतिं नं छ्यः । ख्वपय् नवदुर्गा द्यःयात द्यःछेँय् लित तःवनीगु इलय् थज्याःगु मकलय् गुंगू तयाः जय महाकाली, जय बाराही धाधां उकी कुँ वयेकाः गुंगू थनाः नस्वाः छ्यलाः यात्रा याइगु खः । मकः मि पनेत व बजां सालेत ह्यंग्वाः ख्वायेगु प्रयोजनया निंति छ्यलीगु खः ।

मरिभाजं
मरि छुइगु प्रयोजनया निंतिं तयार यानातःगु चाया थल मरिभाजं खः । थुकी मरि छुइबलय् मरि तसकं साइ । चायागु थासय् आः नँयागु मरिभाजं वःगुलिं मरि नँया भाजनय् छुइगु यानाहःगु खः । न्हापा न्हापा सी ग्वःमुंक तःपाक मरि न्ह्यनीगु यानाः थ्व भारा तयार याइ ।

मरिक्यसा
मरिक्यसा धइगु छुचुंमरि क्यलाः छुयेत क्यलीगु चायागु दयेकातःगु चीज खः । तःफिक, पाचालाक दयेकातःगु थ्व वस्तुइ मरि छुइन्ह्यः मरि क्यलीगु खः । थुकी मरि तःपाक क्यले जीगुलिं थ्व न्हापा न्हापा ज्यापु समुदायं आपालं छ्यलेगु याः । थौंकन्हय् धाःसा म्ह्व मनूतय्सं जक मरिक्यसाय् मरि क्यलाः मरि छुनाः नयेगु चलन याःनि ।

लाभ्यगः
ला तयेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भ्यगः जूगु कारणं थुकियात लाभ्यगः धाःगु खः । थुकी निफानिसें स्वफा तक तयेजीक सी चकंकाः छिनातइ । प्वाः धाःसा खाकी मखु । ततःधंगु भ्वजय् धौ फीत नं थ्व लाभ्यगः छ्यलेगु चलन दु । खास थुकिया ज्या धइगु ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु, भ्वजय् ला तयाः भलिंतय्सं पाहांतय्त ब्वय् ला तयेकेगु व उगुं थुगुं झोल पदार्थ तयाः सुरक्षित यायेत नं खः । थ्व कुम्हाःतय्सं छ्यला हयाच्वंगु भारा खः । थौंकन्हय् प्लाष्टिक व धातुया सामानं थ्व बिस्थापित जुजुं वनाच्वंगु दु । अथे खःसां छकः छ्यलाः वांछ्वइगु जुयाः थ्व अस्थायी ।

वःलाः भ्यगः
वःलाःभ्यगः वा लाभ्यगः दायेकातःगु ला ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइ । थुकी ततःधंगु भ्वय् जुइगु इलय् ला तयाः भलिंतय्सं ला तये यंकेगु ज्या याइ । मेबलय् ल्यं दनिगु दायेका ला थुकी अथें प्वंका बिल धाःसा ख्वाउँयाः लां लां लिपाथ्यंक नये जीक धी चिनाच्वनी । वःलाःभ्यगः तःधंगु भ्वजय् छुयाला वालेत नं छ्यलेगु चलन दु । थ्व भचा तग्वःगु ग्वःमुंगु भ्यगः खः । भचा ग्वःमुंक प्वाः खाकाः छियातःगु भ्यगः वःलाःभ्यगः खः ।

सलाँभ्यगः
सलाँभ्यगः धइगु गाः वंकाः सी चकंक छिनातःगु मिसामचायात इही याइगु इलय् बारां छुकेत छ्यलीगु चाया थल खः । ब्याः वा बेल नं उकी हे तयाः सुरक्षित याइ । न्हापां जग्य स्थलय् व वयां लिपा छेँय् दुकायेत नं वाकिजाकि तयाः बारां छुकेगु नेवाः समाजया पुलांगु चलन खः । थुकिं नेवाः समाजय् मिस्त अबला वा मिजं मदयेक च्वने म्वालीगु क्यनी ।
सलिं
सलिं भ्वजय् थ्वँ त्वनेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यली । थ्व चकंछिति न्ह्यंक तयार यानातःगु जुइ । सलिंचा प्रायः स्वताजि दइ । तग्वः सलिखय् थ्वँ तयाः त्वनीगु खः । चिग्वः सलिं धाःसा अय्लाः त्वनेत छ्यली । अले दातिचा वा माइला सलिं धकाः तःग्वः नं मजुइक चिग्वः नं मजुइक नं सलिंचा छीगुु चलन दु । थुकी धाःसा पाउँक्वाः, सिम्पु वा लाया ति तयाः त्वनी । नेवाः समाजय् अय्लाः म्ह्व त्वनेमाःगु, थ्वँ थः यस्सें त्वने ज्यूगु व पाउँक्वाः वा मेमेगु गर्मी चीजया प्रयोग पाय्छि कथं जक त्वनेगु खँ सलिंचां स्यनी ।

सिन्हःमू
सिन्हःम्हू सुख्खा वा पाउदर सिन्हःयात लः वा अय्लाः तयाः छ्वालुक सिन्हः तिकेगु निंतिं छ्यलीगु खः । न्हापा धातुया थासय् थुगु सिन्हःमू हे चले यानातःगु खःसा आः धातुया थीथी बांलूगु सिन्हःमू छ्यलेगु नं यानाच्वंगु दु । मोहनी सलिंचाय् मोहनी फःसां सिन्हः धाःसा थज्याःगु चाया सिन्हःमूयात हे छ्यलेगु चलन न्हापा न्हापा दुगु खः ।

सुराइ
सुराइ प्वाः खाकाः ककु ताःहाकाः लः तयेत दयेकातःगु थल खः । उकिं लः त्वनेगु इलय् ग्वम्प व धम्पं थें ह्वाराक्क लः प्वनी मखु । उकिं लः त्वनेगु निंतिं सरल जुइ । प्वाः व ककु ज्वनाः नं थुकिं लः त्वनेजी । थुकी लः स्वथनाः पिने खुल्ला यानातःसां चखुं बखुं वा सुनानं लः चिपः वा अशुद्ध याये मफइगु हुनिं थुकिं लः त्वनीगु खः । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनाः मियातइ । सुराइया लः ताःई तकं निभालय् अथें तयातःसां सितल जुइ ।

स्वंमा
स्वंमा खास यानाः थ्वँ त्वनेत, थ्वँ तयेत छ्यलीगु खः । बुँइ थ्वँ ज्वनाः वनेत वा भ्वय् जुइबलय् थ्वँ लुकेत स्वंमा छ्यली । थ्वँ थाये जीक थुकिया लुखा भचा तचाः जुइ । स्वंमा नं दोहोरो उनातःगु हाकु भारा वा ह्याउँगु नं छ्यलाच्वंगु दु । स्वंमां थ्वँ लुकीबलय् अय्लाःया धला स्वयां भचा तःधाः जुइक थ्वँ वइकथं थुकी अःखुंचा छुनातःगु दइ ।

हाँसि
अय्लाः कायेत दुने दोब तयाः कःया ति सालीकथं प्वाः प्वाः तयाः दयेकातःगु तःग्वःगु अय्लाः कायेगु भारा हाँसि खः । गुकिया छ्यलाबुला अय्लाः कायेगु निंतिं हे जक जुइ । फ्वसिइ द्यःने तयाः फ्वसी च्वंगु कः मिइ दायेकाः उकिया रसयात प्वाः प्वाः खनातःगु ह्वतं दुकयाः च्वय् ख्वाउँलः द्यछुनाः पुनः बास्पिकरण यानाः लः हाइ थें अय्लाः हायेकी । थुकी दोब दुने तइगु जुयाः थुकियात मां व दोबयात मचा नं धायेगु
चलन दु ।

हालिचा
हालिचा खास यानाः सामान सुरक्षित याना तयेत वा क्वपनं पुयाः सुरक्षित याना तयेत तयार याइगु चाया भारा खः । लिपांगु इलय् थ्व धौ फियेत नं छ्यलाहःगु खनेदु । कृष्णं धौ खुयानइगु थज्याःगु हे हालिंचाय् जूगु हुनिं मतका वा कुलिंचाय् धौ फियेगु नं चलन सुरु जुया वःगु दु । नेवाः समाजय् न्हापा थुज्याःगु भाराय् धौ मफ्यू । आः भारतीय प्रभाव अप्वः जुया वःलिसें थुकी बिरयानी धकाः ला, हलूजा व नैंक्याः छोहरा दुगु जा तयाः सप्लाइ यायेगु व धौ फिनाः मियेगु चलन सुरु जूगु दु । धौ कला स्वयां थ्व ग्वःमुनाः यक्वः न्ह्यनीगु कारणं नं थुकी धौ फिनाः मीपिं न्हिया न्हिथं अप्वया वनाच्वंगु दु ।