नेवाः तजिलजिइ ख्वाःपाःया यक्व महत्व दु । नेवाः बस्तिपतिकं दुगु मनू हे द्यः जुइगु थीथी द्यः प्याखं व लाखय् प्याखनय् प्याखंम्वःपिन्सं ख्वाःपाः पुइगु याइ । प्याखंया द्यःपिनि रुपकथं ख्वाःपाःया बां व उन नं पानाच्वनी । ख्वाःपालं हे प्याखंम्वःया म्हसीका सीदइ । ख्वाःपाः दुगु द्यः व लाखय् प्याखनय् ख्वाःपाः पुइधुनेवं व प्याखंम्वःयाके उम्ह द्यःया शक्ति दुबी । उकिं थजाःगु प्याखनय् मेमेगु तिसावसः स्वयाः ख्वाःपाःयात शक्तिया प्रतीककथं विशेष सम्मान यायेमाःगु नेवाः परम्परा दु । थजाःगु ख्वाःपाःयात तन्त्र शत्तिंm साधना यानातःगु दइगुलिं उकियात जीव दुगु ख्वाःपाः धाइसा ब्वसाया निंतिं जक दयेकातःगु ख्वाःपाःयात जीव मदुगु ख्वाःपाः धाइ ।
नेवाः परम्पराय् तःताजि ख्वाःपाः दु । दयेकीगु ल्याखं नेवाःतसें छ्यलिइगु ख्वाःपाः सिजः, ली, सिँ व चायागु दु । उकी मध्यय् तान्त्रिक शक्ति दुगु ततःधंगु ख्वाःपाः प्याखनय् चायागु ख्वाःपाः हे छ्यलीगु खः । चाया ख्वाःपाः दयेकीगु बिस्कं हे नेवाः प्रविधि दु । जीव दुगु ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या कलाकारी प्रविधि जक मखसे तान्त्रिक विधि दुगु आध्यात्मिक ज्या खः । थजाःगु ख्वाःपाः न्ह्याःन्ह्याःम्हेसिनं थः यःयःथें यःयःबलय् दयेके मज्यू ।
नेवाः परम्पराय् ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या विशेष यानाः पुं जातिया नेवाःतसें याइगु खः । येँ, थिमि, ख्वप आदि थाय्थासय्यापिं निश्चित पुंतय्सं अनया द्यःप्याखंया ख्वाःपाः दयेकेमाःगु परम्परा दु । उकी नं विशेष यानाः दृष्टिदानया ज्या बज्राचार्य गुरुजुपिंके दीक्षा कयातःपिन्सं जक यायेमाः धयागु विश्वास दु ।
धायेबलय् चाया ख्वाःपाः जूसां थजाःगु ख्वाःपाः दयेकेत चा जक मखु कपाय्, भ्वं, रङ्ग व खेँय् तकं माः । ख्वाःपाःया बां, रङ्ग व बुट्टा धर्मशास्त्रकथं जुइसा थीथी ख्वाःपाः गबलय् दयेकेगु धयागु नं दइ । ख्वाःपाः थायेगु न्हि दुथें लंपुलिं छायेगु व दृष्टिदान यायेगु नं थःगु हे विधि दु ।
ख्वपया नांजाःगु नवदुर्गा प्याखंया ख्वाःपाः दयेकेत गथांमुगःकुन्हु चा पुजा यानाः कायाष्तमिकुन्हुनिसें ख्वाःपाः ज्यायेगु व मोहनीया स्याक्वत्याक्वकुन्हु क्वचायेके माः । अथे हे येँया पचलि भैरव व भद्रकाली प्याखंया ख्वाःपाः गथांमुगःनिसें मोहनीया अस्तमितकया दुने क्वचायेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेबलय् द्यः गंछिइ गनेद्यः दुसा दकलय् न्हापा गनेद्यःया ख्वाःपाः ज्यायेमाः । ख्वाःपाः प्याखं गुलितक न्ह्याइगु खः व हे कथंया विधिं ख्वाःपाः दयेके माः । छुं ईतक जक न्ह्याइगु प्याखंया ख्वाःपाः जूसा तःबः व तःफिक दयेके म्वाः, छब्व म्हय् कापः तयाः द्यःने कचिभ्वँतं तिकाः क्वचायेके ज्यू । दंदं तक तुइकेमाःगु ख्वाःपाः जूसा बल्लाकेया निंतिं यक्व ई बिकाः बः बः तिकाः ख्वात्तुक थासां थानाः दयेके माः ।
ख्वाःपाः दयेकेगु निंतिं चायात विशेष पुजा यानाः ख्वाःपाः ज्याये मत्यःतले स्वना तयेमाः । द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्सं हे थजाःगु चा ख्वाःपाः दयेकीम्हसिथाय् पुजा यानाः तये यंकेमाः । ख्वाःपाः ज्यायेबलय् दकलय् न्हापा पितृया नामं छकूचा चा छायेमाः । वयांलिपा विश्वकर्माया ब्व तयेमाः । वयां लिपा प्याखंया सिद्धिया निंतिं नासःद्यः, नन्दि व भिन्दियात स्वग्वारा चा फ्याना तयेमाः ।
परम्पराकथं चाया ख्वाःपाः दयेकेगु नेवाः विधियात थुकथं ब्वथले छिं ।
१) ख्वाःपाः दयेकीम्हेसित चा लःल्हायेगु
२) ख्वाःपाः दयेकीगु चा ब्वति कायेगु
३) ख्वाःपाःया थासा थायेगु
४) ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या
५) ख्वाःपाःया ला जायेकेगु
६) वालंछा पुजा
७) उंया ज्या (रङ्गादिवासन)
८) ख्वाःपाःया मिखा कंकेगु (दृष्टिदान)
९) झः तयेगु
१०) ख्वाःपाः लःल्हायेगु
परम्पराकथं दक्व विधि पूवंकाः प्याखंम्वःयात ख्वाःपाः लःल्हाये धुनकि ख्वाःपाः दयेकेगु ज्या क्वचाइ ।
चा ब्वतिया ज्या
चाया ख्वाःपाः दयेकेत दकलय् न्हापा सम्बन्धित द्यःया ख्वाःपाः बां लुइकाः चाया थासा दयेके माः । थुकिया निंतिं क्वय् च्वयाकथंया हलंज्वलं ल्वाकछ्याये माः ।
१) गथिचा माक्व
२) लुँचु भाय् जक
३) वहःचुं भाय्जक
४) गुंगू माक्व
५) सुहाग माक्व
६) कपाय् माक्व
७) कचिभ्वं
८) द्वाफ्वःस्वां हः
९) नइँक्याः जता
१०) कपू
११) वंगलसिमा हः
१२) वरमाया हः
१३) लः
थुलि हलंज्वलं ल्वाकछ्यानाः ख्वाःपाःया चा दयेकेत माःगु ज्याभः थुकथं दु ।
१) तःफाःगु ल्वहं
२) सिँमुगः
३) लः
४) चाज्या यायेत तःफाःगु व चाःतूगु सिलाय्कू
५) सिँया सिपू
दकलय् न्हापां गथिचायात लखय् फ्वइ । अले उकी सुहाग, कचिभ्वं, द्वाफ्वःस्वां हः, नइँक्याः जता, वंगल सिमाया हः व वरमाया हः तःग्वःगु थल अगालय् तयाः फ्वइ । अथे हे गुंगू नं छगः थलय् फ्वइ । निन्हु स्वन्हु लिपा दक्वं माःबुये धुंकलकि चायात ग्वाराग्वारा ज्याइ । मेगु फ्वयातःगु ब्वतियात ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं चा थें च्वंक दाइ । थुकियात चाय् ल्वाकछ्यानाः हाकनं ल्वहंफातय् तयाः सिँमुगलं मिहिन जुइक छ्यायेमाः । अले थुकी भचा भचा यानाः गुंगू फ्वयातःगु लः ल्वाकछ्याछ्यां सिँमुगलं छ्याइ । थुकियात छन्हु अथें तयाः कन्हय्कुन्हु हाकनं चा नाइसे मच्वंतले छ्यायेमाः । चा नाइसे च्वनकि थुकिं माःकथं ख्वाःपाःया थासा दयेके जी ।

थासा थायेगु
चाया ख्वाःपाः दयेकेत चा ब्वतिया ज्या धुनेव थीथी द्यःकथं बांलुयेकाः थासा दयेके माः । थुकियात माःगु हलंज्वलं थथे दु ।
१) म्हय् कापः
२) ख्वातुगु पुन्तं कापः
३) सालुगु मलमल कापः
४) कचिभ्वं
५) मः
६) नासःद्यः, नन्दि, भिन्दि व विश्वकर्मायात फ्यानातःगु चा
७) सरेस
८) कँय्चि
ख्वाःपाःया थासा ज्यायेधुनकि उकियात हाचां मगाइथाय्, तप्यंक निभाः मखयेक निभाःया क्वाःजः वइथाय् तयाः गंकी । गने धुंकलकि थ्व हे थासां ख्वाःपाः ज्यायेगु याइ ।

क्वँय् दयेकेगु
माःकथं ख्वाःपाःया थासा थाये धुनकि उकिं ख्वाःपाःया क्वँय् दयेके माः । थुकिया निंतिं थासा द्यःने म्हय् कापः, मलमल कापः व कचिभ्वंया ज्या न्ह्याकी । थासाय् दानाः थासा त्वपुइक छचाखेरं निलांगु स्वलांगुति तपाः जुइक म्हय् कापः चाइ । अनं ख्वातुगु पुन्तुं कापः कुचा कुुचा खुनाः सिधाःया सुका पियाः बुजः बुजः वयेकी । भू सी मदयेक छकूया बुजः व मेगु कुचाया बुजः स्वानाः पुन्तुं कापः तिकी । थुकथं हे सालुगु मलमल कापः नं खुनाः छबः छबः काये छिंक पँ चिनातइ । थुलि धुंकाः क्वाराक्वारा च्वंगु कचिभ्वं ग्वारा चिनाः वसः ही थें ब्वब्व स्यानाः नाइसे च्वंकाः माःकथं तःकू चीकू जुइक कुचाकुचा खुनातइ ।
थ्वयां लिपा मैदा छुचुं व सरेस ल्वाकछ्यानाः मः दायेकी । मः दायेकेत पुलुपुलु मि च्याकाः सिँत्वाःचां संकुसंकुं सरेस कू खने मदयेक दाबुक्क दायेके माः । थ्व मः निन्हु स्वन्हुतक ज्या कायेज्यू । वयां लिपाया मः नं तिकूगु क्वातुइ मखु । हाकनं न्हूगु मः दायेके माः ।
दकलय् न्हापां ख्वाःपाःया थासाय् दक्वं कुंकुलां न्यंक मः इली । मः इले धुनेव उकिया द्यःने न्हापा चानातःगु म्हय् कापः लाइ । थासाय् म्हय् कापः लायेन्ह्यः सम्बन्धित द्यः लुमंकाः ‘सःसःथे दयेके त्यना, द्वँबिद्वँ क्षमा’ धकाः क्षमा फ्वनेमाः । म्हय् कापः लायेधुनकि द्यःने मः इलाः ख्वाःपाःया कुंकुलां स्वचायेक क्वक्वत्यले माः । म्हय् कापः तिकूगु मः न्हगनकि हाकनं छबः मः इलाः पुन्तुं कापः तिकी । पुन्तुं कापः तिकेबलय् छबलं मेगु बः द्यमतंक सिधालं सिधाः जक थीक तिकेमाः । थ्व नं न्ह गनकि हाकनं मः युयुं न्याबःति सालुगु व ख्वातुगु मलमल कापः बः बः तिकी । थुलि धुनकि ख्वाःपाः ख्वातुगु गाः मगाः स्वयाः मगाःसा मेगु बः तिकी । ख्वातुगु गातकि थुकियात निघौति गंके माः । थुलि ज्या ख्वाःपाःया क्वँय् ज्या जुल । थनंलि ख्वाःपातय् ला जायेकेगु ज्या न्ह्याइ ।

ला जायेकेगु
ख्वाःपातय् ला जायेकेत दकलय् न्हापां स्वनाः पुज्याना तःगु विश्वकर्मा व थीथी द्यःया नामं फ्यानातःगु चा ज्या काइगु खः । थ्व यायेत नं सम्बन्धित द्यः लुमंकाः क्षमा फ्वनाः विश्वकर्माया आशिष कायेमाः । बःबः कापः तिकातये धुंकूगु ख्वाःपाः द्यःने छबः चा तयाः न्हापाया थासा थें बांलाक लु सीदयेक मिखा, न्हाय्, म्हुतु, न्यताः, न्हाय्पं थथ्याःक्वथ्याः जुइक बां लुइकी । थुलि सिधःगु ख्वाःपाःयात तप्यंक निभाः मखःथाय् निभाःया क्वाःजः जक वःथाय् तयाः गंकेमाः । चा गनकि ख्वाःपाः बल्लाकेत न्यंक मः इलाः न्हापा थेंतुं भुलिं भू द्यः मतंक पिच्चुसे च्वंक स्वक्वःतक कचिभ्वं तिकी । कचिभ्वं तिकेधुनकि ख्वाःपाःयात निभालय् तयाः स्यंक गंके माः । निभालं स्यंक गनेवं ख्वाःपाःया थासा गनं गनं छथाय् निथाय् जक प्यपुनाः मेगु फुक्कं त्वःता हइ । थथे जुलकि ख्वाःपाः थासां प्वला कायेमाः । अले थुकियात तःलय्पाखें नं निभालय् पाइ । बांलाक गनकि ख्वाःपाः क्वँय् थें क्वाराक्वारा च्वनी । थुलि धुनकि ख्वाःपातय् लंपुइ छायेगु च्वज्या न्ह्याके माः ।

वालंछा पुजा
ख्वाःपातय् उं छीन्ह्यः छगू पुजा यायेमाः । थ्व पुजायात वालन्छा धाइ । थुकिया तात्पर्य ख्वाःपाःया ज्या बच्छि क्वचाःगु तायेकाः न्हापा यानागु ज्याया द्वंबिद्वं क्षमा फ्वनेगु खः । थ्व न्हिकुन्हु सुकुन्दालिसें उं थलत, क्वँय् (ब्रुस), चा छता त्वःताः मेगु फुक्कं तयाः स्वनाः पुजा यायेमाः । थ्व पुजाय् तःग्वःगु सलिखय् यक्व दयेक मोहनी फयेमाः । थ्व हे मोहनीया हाकलं ख्वाःपाःया दृष्टिया नानि च्वइगु जुयाः मिखाया ज्या मजूतले थ्व मोहनी सुनानं मखंक सुचुका तइ । पुजा धुंकाः सकसिनं स्वां सिन्हः कयाः समय् नयेमाः । थ्व दिनय् हे सु सु द्यःया ख्वाःपाः दु व हे उनया उँनं ख्वाःपाःया न्यताः, कपाः, मनचा व न्हाय् च्वकाय् थीकी । व उं थलत न्हिथं पुज्याये माः । थुगु पुजांनिसें ख्वाःपाः च्वयेगु ज्या याइम्ह मूमनुखं नीसी यानाः सुनानं हाचां मगायेक चिपनिप मजुइक नियमय् च्वनेमाः ।

लंपु छायेगु (रङ्गादिवासन)
उंया सकतां हलंज्वलं चूलाके धुनकि तारातारा गंगु ख्वाःपाःयात सिथय् पाचुक चाइ । मि ग्वाःगु मकलय् नँया गसू ह्याउँक छुयाः ख्वाःपातय् तिसा, स्वां आदि ती माःथाय् निह्वः निह्वः खने माः । थ्व ह्वःपतिकं च्वः पिकयाः क्वलाछिति बल्लाःगु माय्का ची । थथे चिखि चीधुनेव सिथय् चाःथाय् पिचुसे मच्वंसा हाकनं छक्वः मः इलाः कचिभ्वँतं निब्वः स्वब्वः तिकेमाः । थुलि धुंकाः ख्वाःपातय् उं पायेन्ह्यः पिच्चुक खाक्सिं बुली । पिच्चुगु ख्वाःपातय् दकलय् न्हापा माथं (अस्तरा) पाइ । उकिया द्यःने ताकुचां निधाः इली ।
ख्वाःपातय् पायेगु उं दयेकेत सरेस नायेकाः उकी हे थीथी उं दयेके माः । अले द्यःकथं माःमाःगु उं पाइ । उं पायेबलय् मनमनं द्यः पुकारा यायां ‘शोधने शोधने विशोधने इति रङ्गादिवासनाय नमः ।’ धकाः मन्त्र ब्वँब्वं कपालंनिसें उं पायेगु ज्या न्ह्याके माः । ख्वाःपाःया तिसा दइथाय् न्हापां पायेमाः । अनंलि तिसाया बुट्टा लुइकी । दकलय् लिपा ख्वाःपातय् जीव तयेकथं मिखाफुसि, मिखा, न्हाय्फ्वः, म्हुतुसि व न्हाय्पं आदि सीदयेकी । थथे सिध्वः सालेगुयात तुपिं यायेगु धाइ । थ्व धुंकाः मोहनीया ज्या न्ह्याके माः ।

मिखा कंकेगु (दृष्टिदान)
ख्वाःपाः च्वयेगुया दकलय् लिपांगु ज्या मिखा कंकेगु खः । थुकियात दृष्टिदान धाइ । थुकिया निंतिं ख्वाःपातय् मिखां मिखा पाःगु दानाः मि ग्वाःगु मकलय् ह्याउँक छुयातःगु नँया गसुलिं मिखाह्वः खनी । थुलि क्वचालकि द्यःयाके क्षमा पुजा यायेमाः । क्षमा पुजा धुंकाः न्हापा उंया ज्या न्ह्याकेत पुजा याःबलय् फयातःगु मोहनी हाकःया रङ्ग दयेकी । लुँचुं, वहःचुं, बज्र व हाकुगुलिइ थुनाः ख्वाःपाःया मिखाह्वतय् हाकुगु उं थीकी । थुकियात हे दृष्टिदान यायेगु धाइ । थथे मिखा कंकेबलय् ख्वाःपाःया मिखा व च्वःम्हेसिया मिखा चूलाके मज्यू । थुलि सिधलकि ‘जिं सःस्यू थें छलप्वलपिनिगु ख्वाःपाःया क्वँचंनिसें ला जायेकाः उं तक छायेपिये धुन । छःपिनि सुदृष्टिं स्वयाः ज्यू मज्यू द्वंबिद्वं क्षमा याना बिज्याहुँ’ धकाः वाक्य यानाः ख्वाःपातय् ज्वलान्हाय्कं क्यना बीमाः ।

झः तयेगु
थनंलि ख्वाःपातय् प्वालाप्वाला थीकेगु व लखं मथीक झः तयेगु ज्या जुइ । अथे हे ख्वाःपाःया दुनेपाखे म्हय् कापतय् किलं मनयेमा धकाः गेरु पाइ । झः तयेत हँय् खेँय्या लाःयात थलय् तयाः च्वका फायातःगु न्हाय्पं कथिं खेँय्या लाः लः थें छ्वालुक संके माः । थथे लः थें छ्वालुगु खेँय्या लाःयात क्वँय् (ब्रुस) नाइसे च्वंक ख्वाःपाःया रङ्ग द्यःने प्यधाः न्याधाः पाइ । थ्व गनकि हाकनं स्वधाः प्यधाः पाइ । च्याधाःति पायेधुनकि ख्वाःपाः लखं मथीक प्वालाप्वाला थिनाः बांलाइ ।
ख्वाःपाः लःल्हायेगु
थुकथं ख्वाःपाः दयेकेगु सकतां ज्या क्वचालकि विधिकथं न्हि स्वयाः द्यः जुइपिं प्याखंम्वःपिन्त छसीकथं उगु ख्वाःपाः लःल्हाना बी । येँया पचलि भैरव व भद्रकालीया प्याखनय् थुगु धलःकथं ख्वाःपाः लःल्हाइ ।

१) महालक्ष्मी ः कुमकुम वर्ण
२) गणेश ः तुयू वर्ण
३) ब्रह्मायिणी ः म्हासु वर्ण
४) रुद्रायिणी ः तुयू वर्ण
५) कौमारी ः ह्याउँ वर्ण
६) नारायणी ः वाउँ वर्ण
७) वाराही ः ह्याउँ वर्ण
८) मनमय्जु (इन्द्रायिणी) ः कुमकुम वर्ण
९) काली ः वँचु बाय् ह्याउँ वर्ण
१०) भैरव ः वँचु वर्ण
११) सिंगिणी ः तुयू वर्ण
१२) ब्यांगिणी ः कुमकुम धुँया वर्ण
१३) श्वेत भैरव ः तुयू वर्ण

चा थीथी ताजिया दु । प्रकृतिइ जमीनदुने ल्हानाच्वंगु अवस्थाय् दइगु लसादार हाकुगु चायात द्यचा धाइ । अथे हे उगु चा मुक्कं तयाः भारा छियेगु इलय् भारा तज्याइ धकाः उकी स्यूस्यू धाःगु गन्ति चा नं ल्वाकबाकः यायेमाः । गन्ति चा बुँइ बुँ यानातःगु बुँचा दुगु थासं भचा गाः म्हुयेवं तुं मस्यंगु स्यूचा पिहां वइ । कडा तर सियूगु सुनानं मस्यंकूनिगु थ्व चा भारा छियेत बांलाःगु चाकथं काइ । उकी नं मेगु पाँचा ल्वाकछ्यानाः न्ह गनेवं वा चा भारा छिनाः भचा गनेवं उकियात आकार बियेत ध्वंगःचां त्वायेमाः ।

कँचा
कँचा छगू इलय् बुँइ साःकथं छ्यलाच्वंगु चा खः । छगू ल्याखं थ्व खानी चा कडा पठ्ठर थें प्रयोग जुइ । न्हापा न्हापा रासायनिक साः मवःनिगु इलय् थुकियात चुं यानाः कृषकतय्सं बुँइ छ्यली । अथे यायेवं बाली बांलाइगु विश्वास दु । चा उब्जनीशील यायेत थुकियात छ्यलीगु खः । ख्वपया आपालं कृषकत आःतकं थथे कां गाः म्हुयाः कँ काये नं धाइपिं दनि । आः नं गनं काँचा लुयावल धाःसा गमलाय् छ्यलेत जूसां छधी निधी ज्वना वनीपिं कँचा म्हस्यूपिनि चलन दनि ।

कँचा कायेगु प्रविधि
द्यचा वा हाकुचा काये थें यानाः थ्व कँचा काइगु इलय् नं निफः स्वफः तकं दुहां वनी । ख्वपया थाय् थासय् काँगाः धकाः काँचा कयातःगु थाय् दु । गन लिपा पीच याःगु इलय् नं तःक्वः मछिं हे उगु लागाय् जमीन दुने भाँसे जूवंगु खः । काँगः म्हुयेत मनूत चां न्हिं ज्या याइगु हुनिं काँगालय् मनूत अथें ल्हानाः सीगु नं दसु दु । काँगाः म्हुयेत साइत स्वयाः पूजा यानाः गाः म्हुइ । निफः स्वफः वा प्यफः तक क्वय् गाः म्हुयाःलिं अथे हे ३०।४० फिट कुहां वनाःलिं काँचा लुयावइ । अनं धमाधम काँचा तःगाः यानाः तःचाः यानाः गाः म्हुयाः चा पालाहइ । अन दुने सासः ल्हाये थाकुइ वा अक्सिजन मगाइ ला धइगु सीकेत नं दुने च्वनेगु इलय् तुकि मत वा बताचा च्याकाः तयेगु चलन दु । थथे स्वयेबलय् काँचा कायेगु तरिका व हाकुचा वा द्यचा कायेगु तरिका नं छगू हे खः ।
हाकुचा मुक्कं कुम्हाःतय् चा भारा दयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । तर कृषकतय्सं बुँइ छ्यलेत काइगु काँचा कृषि उत्पादन अप्वयेकेगु प्रयोजनया निंतिं काइगु खः । थुकिं चायात उब्जनीशील दयेकी । बुँ पाले धुंकाः पानातःगु काँचा कुचा कुचा यानाः वा नचुक ह्वलेवं उब्जनी अप्वः दइ । थ्व थौंकन्हय् आधुनिक वा रासायनिक साः वयेवं प्रयोगहीन जुयाः थुगु काँ कायेगु संस्कृति हे लोप जुइधुंकूगु दु । अथे खःसां आः नं काँ काये नंपिसं धाःसा थःपिनि काँगालय् हालेगु मे लुमंका तःगु दनि । काँचा कायेत वंम्ह थः याकःकाय् उगु काँ गालं ल्हानाः काँगाः दुनेतुं सीगु थें ज्याःगु तसकं हे कारुणिक कहानिं जाःगु बिरहया बाखंत धाःसा आः तकं कृषकतय् पुचलय् सदाबहारकथं उलि हे प्रलचनय् वयाच्वंगु दनि ।

ताकुचा
ताकुचा तुयूगु चा खः । छेँय् अंगलय् इलेत थ्व छ्यली । खास यानाः मध्यपुर थिमिया कमेरोटार, सिन्टिटार लागां थ्व लिकाइ । कँचा थें हे ताकुचा वा कमेरोमाटो लिकायेत नं गाः म्हुयाः भचा कुहां वनेमाः । तर थ्व तःगू फः दयेकाः लिकाइगु मखु । खानीइ थ्व द्यःनेसं अथें खने हे दयाच्वनी । मेमेगु ल्वाक ज्यानाच्वंगुयात चीकाः थुकियात लिकयाः गंकाः पानाः लखय् फ्वयाः मोहनिबलय् ताकिचां इलाः छेँ तुइसे च्वंकी ।

पँचा
पँचा खास यानाः खुसी जःखः दइगु फियात नचुक यलाः तयार याइगु खः । पँ ध्याक्वं खुसी वयाच्वनीगु जूगु हुनिं खुसिया सिथय् थ्व सितिकं हे कया हयेफइ । थुकिया प्रयोग चा भारा छीगु इलय् भारा भचा न्ह गनेधुंकाः उकियात सालुक दायेत, भारा छियेधुंकाः ध्यनाः काःगु भाराया प्यंयात त्वानाः माथं वंकेन्ह्यः बँय् प्यमपुंकेत अथलय् लाइ ।

बुँचा
स्वनिगः व तराई लागाया आपालं बुँ याइगु थासय् बुँ, क्यब आदि थासय् दइगु चायात बुँचा धाइ । उकी वा, छ्व, कःनि वा मेमेगु अन्न बाली व नगदे बाली नं लगे याइगु इलय् बांलाक उत्पादन जुइगु खः । पहाडी लागां चुइका हःगु कमसल चा छसिकथं नरम जुयाः बाः वनाः उकी फिफि दयेवं बुँचा जुयावनी । सुरुं भचा भचा ल्वहं, फि व पाँचा ल्वाज्याःसां लिपा उकी थीथी कथंया पात पतिंगर व साः ल्वाकज्यानाः बुँ याये योग्य जुइवं वा अन्न सइगु चा जुइवं उकियात बुँचा धाइ । स्वनिगःया वा पीगु आपालं थाय् खोकना, त्यांग्लाफाँट, मनहरा आदि लागाय् च्वंगु चा हे बुँचा खः ।

लंचा
चा भारा तयार जुइधुंकाः गंकेवं उकी छता लंचा पायेगु चलन दु । लांचा धइगु चीज भारा बांलाकेत पाइगु खः । थुगु चा नं खानी चा हे खः । लंचा सर्प वा ताहाः थें जमीन तःलय् त्याः त्याः ताताः हाकः जुयाच्वनी । यदि गाः म्हुयेगु इलय् न्हिप्यंपाखें लात धाःसा व छसिकथं तःत्याना वनी । मखुत गाः म्हुयेगु इलय् छ्यंपाखें लात धाःसा छक्वलं हे फुनावनी । थथे खानी चाकथं काइगु तसकं म्हासुसे च्वनाः बांलाइगु उगु चायात नचुक लखय् फ्वयाः गंगु भाराय् इला बियेवं उगु भारा उइबलय् ह्याउँसे च्वनाः बांलाइ । नेवाःतय् न्हापा न्हापा मिस्तय् तुतिइ चखुं बखुं मुलुं च्वयाः श्रृंगार याइगु ज्यायात लां तयेगु धाइ । आधुनिक मेहन्दीया ज्या थुकिं याइगु खः ।
ख्वपय् लँचा काइगु लागाय् छगू फल्चा दयेकातःगु दु । उगु फल्चा लाँचा फल्चाया नामं नां जाः । लिपा उगु फल्चा दुनावनेवं अन हे न्हापां टाउन प्लानिङ्ग यानाः पिनेया मनूत च्वनेत वयेवं उगु लँचा फल्चायात भत्केको पाटी धाधां थौंकन्हय् उगु लागायात हे भत्क्यापाटी धाइगु चलन सुरु जूगु दु । वास्तबय् उगु थाय् लाँचा खानी दुगु थाय् जूगु हुनिं अन लँचा फल्चा नामं फल्चा धस्वाका तःगु खः । पीदँ न्ह्यः तकं उगु फल्चा नापं ल्वहंहिति छपु नं बिराजमान जुयाच्वंगु खः । लँ तब्याकाः पीच यायेगु झ्वलय् अन तयार यानातःगु कलात्मक ल्वहंहिति अथें ल्हाकाछ्वःगु खः ।

स्यूचा
स्यूचा नं छताजि चा खः । थौंकन्हय् बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व हे चा आः न्हापा न्हापा कुम्हाःतय् लाँचा इले थें गंगु चा भाराय् नं इलेगु यानाहःगु दु । खास यानाः बस्ती सुरु जुइवं लाँचा फल्चा जःखः अथे गाः म्हुयाः चा सितिकं कायेगु वातावरण मदया वनेवं स्यूचा वा ह्याउँगु चायात हे लाँचा थें यानाः इलाः छ्यलेगु यानाहःगु खः । थुकथं ह्याउँक बँ थिलेत छ्यलीगु थ्व चा खानी चा हे खःसां भचा गाः म्हुइवं लुइके ज्यू । ख्वपया सांगा लागाय् नापं पहाडी लागाय् थज्याःगु चा दइ ।

कुम्हाःतय्सं परापूर्व कालंनिसें दैनिक ब्यवहारय् चले यायेगु निंतिं व थःगु जीवनयात सहज यायेगु निंतिं थीथी कथंया चाया थलबल दयेकेगु याना वयाच्वंगु दु । उकी मध्यय् झीगु जीवनय् न्हिया न्हिथं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु छुं छुं चाया थलबलया नां जक थन न्ह्यथने ।

अथः
अथः धइगु वसः हियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया तःपागु भारा खः । थुगु भारा दयेकेत तसकं ख्वातुक दयेके माःगु जुयाः निभालय् पायेवं तज्याइ धकाः निभालय् मपासें तःन्हु छेदिइ तयाः अथें गंके माःगुलिं छेदिइ तयाः दयेकी । थ्व चाखतय् छीगु मखुसें काँथलय्सं चा व फि नापं द्वनौ ल्वाक्व–छ््यानाः तःफिक दयेकी । थुकियात तमज्याक उनाः वसः हियेगु ज्याया निंतिं छ्यलीगु खः । आः धाःसा प्लास्तिक व धातु वल ।

अन्ति
अय्लाः त्वनेत तयार यानातःगु चाया भारा अन्ति खः । लुखा तयाः अय्लाः चिधला जुइक वइगु यानाः क्वछुकेबलय् जक वइगु कथं अःखुं तयाः प्वाः तयाः थ्व तयार यानातःगु जुइ । थुकियात निक्वः उनाः ह्याउँ भारायात हाकनं हाकुकेगु चलन दु । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनातइ । लुखा चिप्वाः यानाः अय्लाः स्वथना तइबलय् थुकी द्यःने कापः न्वकाः अय्लाः बास उडे मजुइ कथं सुरक्षित यानातयेत अन्तिइ अय्लाः तयेगु चलन दु ।

आयस्त्रे
आयस्त्रे आधुनिक जमानाय् टि टेबुल न्ह्यःने च्वनाः सुरोस सालेगु इलय् व होटेल रेष्टुरेण्टय् टेबुलय् च्वनाः चुरोस सालीगु इलय् उगु टेबुल नापं जःखः फोहर मजुइक चुरोसया नौ (खरानी) सुरक्षित याना तयेत तयार यानातःगु चाया थलं खः । थ्व चाकलाक, सी ग्वःमुंक, बुट्टेदार यानाः छिनातःगु जुइ । थौंकन्हय् धातु वा ल्वहंया नं आयस्त्रे छ्यलाबुलाय् वये धुंकूगु दु । खास यानाः चुरोस स्यायेत वा चुरोस सालाःलि वःगु धू पिने लाइ धकाः सुरक्षित अवतरण यायेत आयस्त्रे छ्यलेगु चलन दु ।

कला भ्यगः
कला धायेवं हे धौ फियेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भारा थुइकेमाः । कला चकनी । चिग्वः जूसां ब्वयेत ल्वयेक तयार यानातःगु धौ फियेगु भारा हे कला खः । चाया थलबल मध्यय् भ्यगः प्रयोग अप्वः जुइगु भारा खः । उकिसनं कला सलिं छी थें थसाले म्वायेक छक्वलं चकंक तयार याइ । थ्व भाराया दुने निमनानिसें प्यमना तक जक दुरु तयाः धौ फीगु खः । थ्व सामान्य सगं बियेत तयार यानातःगु धौ तयेत दयेकी ।
कुलिंचा
दुने प्वाः खाकाः च्वय् लुखा मतःसें ल्हाः दुत छ्वयाः जक छुं चीज कायेगु कथं ग्वःमुंक छिनातःगु चाया भारा कुलिंचा खः । कुलिंचाय् पिनं छु तयातल धइगु सी दइ मखु । गोप्य चीजत ध्यबा, लुँ, तिसा, सिखः आदि थें बहुमूल्य सामान स्वथनाः गाः म्हुयाः ल्हाका तयेत थ्व छ्यली । कुलिंचां दानाः वा, छ्वः, कःनि, दुसि सतही यायेगु चलन दु । थ्व छगू उत्थें ग्यंक छमाना, निमाना, स्वमाना न्ह्यंक तयार यानातःगु भारा खः । धनसम्पत्ति चना मवंक सुरक्षित यायेत ध्वमगिकेत गाः म्हुयाः स्वथना तयेमाःगु जुयाः नं थ्व कुलिंचा प्रयोग जुयाच्वंगु लूगु दु । किरातकालीन बस्ती धयातःगु ख्वपया तुमच्व दुगुरे लागाय् थज्याःगु हे कुलिंचाय् बहुमूल्य रत्न लुयावःगु दु ।

केँसि
केँसि जा नापं नयेगु केँ वा तिउन दयेकेत छ्यलीगु भारा खः । न्हापा न्हापा कसौरी, कराई, प्रेसर कुकर मवःनिबलय् केँ खुनेत चायागु केँसि हे छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । थुकी केँ खुनेगु इलय् धलौट वा स्टिलया सामानय् थें याकनं क्वपुनी धइगु नं मदु । कराई वा मेमेगु दाल दयेकेगु भारा लिपा जक वःगु खः । न्हापा कुम्हाःतय्सं छिनातःगु केँसिचाय् हे माय्केँ, फाकंकेँ, पाछैकेँ, आलुकेँ व मेमेगु केँ नापं ला दायेकाः नयेगु याइ ।

क्वंचा
क्वंचा धम्प स्वयां तग्वःगु प्वाः खाःगु भारा खः । थुकी वा, छ्व, लं, वसः नापं थीथी अन्नया पुसा सुरक्षित याना तयेगु चलन दु । न्हापा सेप, दराज वा कन्तुरया प्रयोग मजूबलय् पाँय्म्वहः (ध्यबा) सुरक्षित याना तयेगु निंतिं नं ग्वम्पनिसें क्वंचाया प्रयोग जुयाच्वंगु खनेदु । पिचाय् द्यःने दनीगु कथं प्यं माथं वंकाः प्वाः भचा तग्वः यानाः फुसा जँय् स्वां वा हः बुट्टा कियाः क्वंचा तयार याइ । क्वंचायात तयार यायेत लुखा भचा तःचाः यानाः लिपा प्यनय् प्वाः तीगु यानाः छिनातइ । क्वंचा व त्यप भचा पाः ।

क्वपं
क्वपं छुं नं थलबलय् द्यःने छुं दुहां मवनेमा धकाः त्वपुयेत ज्वनेगु चु छुनाः तयार यानातःगु चकंगु भारा खः । थुकिया प्रयोग मेगु थलभाराय् पुयाः तयेगु खः । जा थुयेगु इलय्, केँ खुनेगु इलय् धू मवंक त्वपुयेगु प्रयोजनया निंतिं थ्व छ्यली । अथेंतुं चतांमरि वा वः छुयेगु इलय् हां भाजनय् छुयातःगु च्वपुंया मरि वा माय्वः, मूवः बुकेत द्यःने त्वपुयेगु ज्या थज्याःगु क्वपनं याइगु खः । थुकिं मेमेगु सामानय् नं त्वपुयेगु याः ।

चाया कन्तुरचा
चाया कन्तुरचा न्हापा न्हापा पाँय्म्वहः स्वथनाः मुंकेगु प्रयोजनं तयार याइगु खः । आः वयाः चाया थ्व खुत्रुकेय् दुने नोट नं स्वथनेगु चलन सुरु जूगु दु । थःगु सीमित आम्दानीयात छगः निगः यानाः चिचीधंगु दांयात छथाय् स्वथनाः वा फजुल खर्च जोगे यानाः उकी मुंकाः कन्हय् ततःधंगु ज्या वइबलय् वा आपत जुइबलय् छ्यलेत थ्व खुत्रुके ब्वास्यानाः तछ्याइ ।
प्वाःचा खाकाः च्वय् च्वामुकाः ज्वने जीक छगः ग्वथ नं तयाः थ्व तयार याइगु खः । खुत्रुके तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निथी तयार यानातइ ।

बाग्ला (गमला)
स्वां पीगु प्रयोजनया निंतिं च्वय् भचा तःचाः व क्वँय् प्यं भचा चिचाः चक्का यानाः गाःवंकाः दयेकातःगु भारा गमला खः । गः तसकं लाःगुया थासय् गः नं अप्वः मवंक क्वय् चाय् बीगु लः स्वांमायात माक्व स्वयां अप्वः जुल धाःसा बाः वंकेगु कथं प्वाः तयाः छीगु थ्व भारा गः मलाःगु कारणं गमला धाःगु भाषाबिद्तय् धारणा दु ।

ग्वम्प
ग्वम्प नं धम्प थें हे लः तयेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु खः । थुकिं तुंथी लः तुया कायेत ग्वम्पया ककुइ लाखासिं हिनाः वा चिनाः तुंथिइ क्वफ्वाइ । थ्व गथे छीगु खः, अथे हे तयार जुइगु जुयाः भचा धम्प स्वयां ख्वातुइ । उकिं थुकियात लखय् दुबिंकेत वा लुकुंबिकेत नं अःपुइ । लः साला हयेगुया अलावा थुकिया प्रयोजन नीलः तयाः धुकुतिइ लः (जलप्रसाद) हाः यानाः चोख यायेत नं छ्यली । थज्याःगु ग्वम्प धाःसा भचा चिग्वःगु जुइ । वा पुसा स्वथनेत, तू, कःनि वा अन्नया भण्डारण यायेत म्ह्व जक अन्न तयेत नं ग्वम्पचाय् तयाः छुँ, की वा अन्य वस्तुपाखें सुरक्षित याः ।

चादेवा
द्यःयाथाय् आरतिकथं मत च्याकेत घ्यः तयाः ताः ईतक प्रार्थना याये थें मत च्याकेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया देवा (घ्यःदेवा) खः । न्हापा न्हापा चाया हे जक देवा दयेकेगु यानाच्वंगुली आः धाःसा मनूतय्सं उकियात विकसित रुप बियाः लीयागु स्थायी प्रकारया देवा नं दयेकेगु यानाहःगु दु । लीयागु जूसा हुयाः हाकनं छ्यली । तर चायागु देवा छक्वः छ्यलाः उकियात वांछ्वइगु जुयाः थुकिया प्रयोग बुलुहुं म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु ।
चकां कला
तःचाः यानाः ज्यूसा कुछि हे ब्यास दयेकाः चकंक तर जाः तसकं म्ह्व जक तयाः सी ख्वातुक छिनाः तयार यानातःगु धौ फियेगु कला हे चकां कला खः । चकंक स्वये हे मिखा वनीगु कथं थ्व कला इहिपाः भ्वय्, लिकु तका वनीगु इलय् व विशेष विशेष कथंया लसता भ्वजय् नैंक्याः, छोहरा, काजु आदि तयाः तसकं श्रृगार यानाः व मनूतय् नां तकं च्वयाः वा रंगीन चखुंबखुंया किपा च्वयाः तयार याइगु प्रयोजनया धौत तयार यायेत दयेकीगु खः । धौ म्ह्व जक न्ह्यंसां स्वयेबलय् तःचाः खने दइ कथं सी तःफिक तर प्यं छप्तिं हे मदयेक तयार याइपिं ख्वपया छगू कुम्हाः प्रजापति जाति दुने कला छीपिं धइगु कुनां नं दु । उमिसं थ्व कला छी ।

चिलं
थ्व बजां सालेत हुक्काय् द्यःने तयेगु थलकथं छ्यली । थुकिया मू प्रयोजन धइगु हे बजां सालेगु इलय् मि च्याकेगु खः । हुक्का सुमियात मिले यानाः पाय्छिकथं क्वय् प्वाः तयाः बजां कुतुं मवनी कथं च्वय् भचा तःचाः यानाः, क्वय् हुक्कानलीइ च्वनीथाय् चिचाः धंक तयार यानातइ । बजां सालेगु अम्मलीतय्सं हुक्काय् लः तयाः बजां फिल्टर यानाः सालेगु प्रयोजनया निंतिं चिलं छ्यली । थ्व कलात्मक रुपं बुट्टा तयाः दयेकी । चिलमय् बजां तयाः न्वकथिं बजां सालीबलय् कुँ फिल्टर जुयावइ ।

जासिचा
जा थुयेगु जासि सकसिनं खंगु हे चीज खः । न्हापा सिलाबर, धलौत वा धातुया सामानया प्रयोग तसकं म्ह्व जुयाच्वंगु इलय् छेँय् छेँय् सकसियां चाया थलाय् हे जा थुइगु खः । थुकी जा थुइगु इलय् जा नं तसकं साइ । जासिया बासनां हे जा नस्वाइ । चाया थलाय् जा नये नंपिसं हाल प्रयोगय् वःगु प्रेसर कुकर वा मेमेगु थलभाराय् जा मसाःगु अनुभव याः । उकिं पिज्वःगु नस्वालं झीगु शारीरिक स्वास्थ्ययात नं भिं याः धाइ ।

तग्वः मकः
तग्वः मकः खास यानाः शिवरात्री वा सिलाचःह्रे माने यायेबलय् चाकःलिं च्वनाः मि पनेत छ्यली । तग्वः मकः मचा बूम्ह मिसां तप्वाः यानाः मि च्याकाः मचायात चिकं बुकीगु इलय् नं छ्यलीगु खः । थ्व सिँ च्याकाः वा छ्वाली च्याकाः सुरक्षित नक्सां मि पनेत छ्यली । उकी जःखः मनूत च्वनाः वा मिस्तय् मचायात मि पंकेत छ्यलीगु जुयाः थ्व बुट्टा तयाः मखुसें अथें चाकलाक तर तःजाः यानाः प्यनय् मिजः सरे मजुइ कथं चाकलाक फः दयेकाः च्वय् नं चकंक चाकलाक प्वाः खाकाः दयेकी । थुकियात खास यानाः ल्वःचाः याइबलय् मि च्याकेत छ्यलीगु खः ।

त्यप
त्यप तःग्वःगु चाया भारा खः । थुकी प्रायः वा तइ । गुलिं यक्व वसः तयेमाःपिनि त्यपय् नं वसः तयेगु चलन दु । त्यप अप्वः धइ थें लुखाया ब्यास कुछि तयाः तयार याइ । त्यपः छिये सःपिं कुम्हाःतय्त शिपालु कथं काइ ।
ख्वपया थःनेपाखे भैलः त्यप कुनां दुपिं कुम्हाःतय्सं अति तग्वः यानाः म्ह दुहां वनाः वा तुये जीक तग्वयेक त्यप छीसः । उमित भैलः त्यप छीपिं धाइ । भैलः प्याखंया वसः तयेत व वा तयेत तकं जीगु यानाः अति हे तग्वयेक दुहां वनाः दुने च्वंगु वा लिकायेगु भकारीया ज्या थुकिं याः ।

थाप्यंचा
थाप्यंचाया प्रयोग हलूचुं, मल्ताचुं व जीचुं सुरक्षित याना तयेत खः । खास यानाः भुतुलिइ मरमसला तयेत थाप्यंचा छ्यली । मोहनिया इलय् धाःसा थ्व थाप्यंचाय् कचिगु ला स्वथनाः उकी चिग्वःगु सलिंचां त्वपुयाः कचिगु लायात छुयाः मोहनिं सातिकुन्हु वा चालंकुन्हु सिन्हः तिनाः ब्रम्हायणी पीठय् वनेन्ह्यः नयाः वनेगु चलन दु । थाप्यंचाय् सुरक्षित यानातःगु थ्व ला मेपिन्त नके मज्यू । थः जहान परिवार दुने जक भिंmनिक्वः भिंmनिक्वः तयाः नयेमाः धइगु चलन दु । धार्मिक प्रयोजनया निंतिं आपालं हे ज्या वःगु थ्व थाप्यंचा प्वाः दुकयाः प्वाथय् सिलिं लुइक छिनातइगु दइ ।

दलू
दलू खास यानाः नेवाः समाजय् सुथय् व बहनी मत बीत झ्यालं पिने यखानातःगु दइ । धार्मिक रुपं बहनी बहनी मत बीवं द्यः दुहां वयाः परिवार व छेँजःपिन्त सुख शान्ति कायम जुइ धइगु पौराणिक धारणाकथं झ्यालं पिने मत बीत थ्व छ्यलीगु खः । नेवाः समाजय् जक थुकिया प्रयोग खने दुगुलिं नेवाःतय् छेँ खः धइगु सीकेगु थ्व छगू बांलाःगु उपाय नं खः । गन दलू दइ, उगु छेँ नेवाःतय्गु खः धइगु सीदइ ।

द्वब
द्वब धइगु अय्लाः कायेबलय् हाँसिया दुने तयाः अय्लाः मुंकेत छ्यलीगु भारा खः । क्वय् फ्वसिइ कः तयाः दायेकाः उकिया द्यःने हासि द्यछुनाः हासिया प्यनय् दयेकातःगु प्वालं दुहां वःगु कःया रसया बाफ हायात च्वय् बाताय् च्वंगु ख्वाउँगु लखं तरलय् परिणत यानाः कुहां वंगु धाः लः थें हायाः उगु द्वबय् लानाः हे अय्लाः तयार जुइगु खः । अय्लाः कायेत वा अय्लाः मुंकेत हे जक द्वबया प्रयोग जुइ । थुकी छखे यंके छिंक लुखा दयेकातःगु दइ ।

धम्प
धम्प लः तयेगु थल खः । चाया धम्पय् लः तयेवं लः ख्वाउँसे च्वनाच्वनी । उकिं लः त्वनेगु इलय् सितल जुयाः लः त्वनेमालीगु ई जुइवं लः त्वनाः प्याःचाः लंकेत धम्पया प्रयोग जुयाच्वंगु खः । लः तयेत व तुंथी वा बुंगालय् वनाः वा शहर बजारय् जूसा ल्वहंहितिइ वनाः लः कायेत नं थ्व हे धम्प छ्यलीगु खः । धम्पय् लः तयाः हयेत तुंथिइ जूसा ग्वम्पचा छ्यलाः ग्वम्पय् लाखाखिं चिनाः लखय् दुबिंकाः लः सालाहइ । छेँय् धम्प सुरक्षित याना तयेत पिचा दयेकाः धम्पयात बँ स्वयां थथ्याकाः दिकातइ ।

धुफोगर
धुं धुपाँय् च्याकेगु ल्याखं थ्व धुफोगर प्रयोग जुइ । थुकी सि चकंकाः तःफिक चु छगू नं दयेकाः तयार यानातइ । नवदुर्गा द्यः वा मेमेपिं द्यःयात गुंगू थनेगु प्रयोजनया निंतिं व छेँय् धुकुतिइ भैलः द्यः वा लक्ष्मी द्यःयात नस्वाः थंकेगु ल्याखं थ्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दइ । थुकी गुंगू तयाः वा धुपाँय् च्याकाः नं च्यानाच्वंगु ह्यंग्वालय् तइसा चिकं कुँ थनेत नं थ्व धुफोगर छ्यलीपिं दु । धार्मिक व लौकिक प्रयोगय् धुफोगर छ्यली ।

धौ गिलास
धौ फियेगु जक प्रयोजनया निंतिं आधुनिक गिलास थें च्वंक थसालाः छिनातःगु भचा तस्वाःगु भारा धौ गिलास खः । धौ गिलासय् धौ फियेबलय् धौ टक्क च्वनाः बांलासे च्वनीगुया नापं लः सालीगु जूगुलिं थ्व धौ तसकं सा नं साइ । ब्यापारीक रुपं नं छगः छगः धौ मीत व छम्हेसित गाक्कं सितल यानाः धौ नयेत थ्व खःमुलिइ तयाः मीत छ्यली ।

धौपति
अमय् ज्वलं वा मुस्या, पालु, खेँय् मतःसें द्यइके वने मालीबलय् दुरु वा धौ तयाः पूजा वनेत धौपति छ्यली । खास यानाः एकादशि ब्रत च्वनीबलय् नारायण द्यःथाय् द्यइके वनेत धौपति छ्यलेगु चलन दु । अथे हे श्राद्धया इलय् शुद्ध यानाः म्हासु सिन्हः तीत नं धौपतिइ धौ तयाः उकियात हे म्हासुगु पाउदर सिन्हः ल्वाक्वछ्यानाः सिन्हः तीगु खः । श्राद्ध, ल्हाः पनेगु, दकिलाया तिथि नापं थीथी अशुभ ज्याय् थ्व धौपति छ्यली ।

धौभ्यगः
धौ फियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकीगु भ्यगः हे धौभ्यगः खः । सामान्यतया धौ फीत कलःचा हे छ्यली । तर कलःचाय् म्ह्व जक धौ न्ह्यनीगु जुयाः तःधंगु भ्वय् वा यक्व पाहां दुगु भ्वय् नके मालीबलय् थ्व धौभ्यगः तयार यानाः उकी धौ फीगु खः । चाया भाराय् धौ फियेगु इलय् मेमेगु थल स्वयां लः सालीगु कारणं नं धौ बांलाइ । ख्वपय् जुजु धौ फीगु इलय् थज्याःगु हे धौ भ्यगः छ्यलेगु चलन दु । थुकी निफा निफात्या दुरु न्ह्यनी । थुलि तःग्वयेक धौ फिये जीक भ्यगः तयार यायेत नं अःपु धाःसा मजू । नाइगु चां थज्याःगु भ्यगः छीगु इलय् लुखा चल्हाना वनाः भारा छिछिउँ हे नं आपालं भारात स्यनी । भचा चा छ्वालुसां जी मखु । कडा चां नं थुलि अःपुक थासालाः थ्व तयार याये फइ मखु । उकिं धौ भ्यगः छीत अलग्ग हे शीप कौशल दुपिं कुम्हाःत माः । धौ फीपिन्सं थ्व न्यानाः धौ फी ।

ध्वंगःचा
ध्वंगःचा धइगु चाया भारा सालुक त्वायेत वा सिँया फनः छ्यलाः सालुक सालुक दायेत ज्वने जीक दयेकातःगु चायागु धीचागु ज्याभः खः । ल्हातं ज्वने जीक व भचा क्वय् प्यनय् तःचाः यानाः माथंवंक दयेकातःगु कुम्हाःतय् जक छ्यलीगु बस्तु खः । थुकिं त्वानाः भारा सालुक तयार याइ । थुगु बस्तु कुम्हाःतय्सं थःपिनि भारा त्वायेत वा भारा दायेत हे जक छ्यली ।

नःलास्वां भ्यः
मोहनिया इलय् नःला स्वां सालेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइगु तःग्वःगु भ्यगःयात नलास्वां भ्य धाइ । थ्व लुखा नं तःचाः, प्यं नं तःचाकः जुयाः प्वाः खाकातःगु भ्य खः । नला स्वने धुंकाः लिपा थुकी हे प्वक तयाः थ्वँ तयार यायेत नं छ्यली । नेवाः समाजय् थ्वँ दयेकीगु थ्व भारा नःलास्वां सालेगु इलय् नःलास्वां भाराकथं छ्यला वयाच्वंगु दु ।

न्याँ धाला
न्याँ धाला नामं हे न्याँ अर्थात् अय्लाः तयेत छ्यलीगु चाया भारा खः । द्यइके वनेगु इलय् अय्लाः चले जूपिं, अमे ज्वलं चले जूपिं द्यःयात पूजा यायेत उगु थलय् भचा न्याँ (अय्लाः) तयाः ज्वना वनीगु खः । पूजाभुइ वा अलग्ग नं अथें लखायाः ज्वना वनेज्यूगु थ्व थल ककू भचा ताःहाकः ज्वने जीक सि तकं मतःसें दुने अय्लाः तयाः द्यःयात लुके जीक दयेकातःगु जुइ । थुकिं बहांयात नं मू हायेकेगु याइ ।

पतु
पतु सिन्हः तयेत वा बजि तयाः छायेत नं छ्यली । थ्व ख्वातुक सलिं थें चकं नं मजुइक चिग्वः यानाः तयार याइ । पुजाभुइ थ्व तयाः द्यइके वनीबलय् उकिसं तयाः बजि छाइगु खः । पतुया प्रयोग शुद्धरुपं द्यइके वनीबलय् जक जुइगुलिं थुकियात मेबलय् छ्यली मखु ।
पाःचा
पाःचा प्रायः गथांमुगः चःह्रे वा छेँय् बौ बियेगु इलय् बौ तयाः बौ छाये यंकेत छ्यलीगु खः । कचिकं नं पाःचाय् बौ तयाः यंकी । नापं छेँय् मभिं जुल धाःसा उकी खा स्यानाः ग्वंगः स्यानाः वा आकाझाकां माखा नं ग्वंगः थें हाल धाःसा मभिं मजुइकेत दसां फायेकेत लुखाखरुइ उम्ह माखा स्यानाः वयागु छ्यं बलिइ तयाः वाये यंकेत व भूतप्रेतयात बौ तयेत नं पाःचाया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । थ्व तःग्वः सलिं वा दुगं सलिं थें च्वंक तःग्वः यानाः भचा चकंक छिनातःगु सलिंचा थें ज्याःगु भारा खः ।

पाता
पाता बजां सालेत बजां चिनाः चिलमय् तयेन्ह्यः उगु बजां हुक्काया प्वालय् दुहां मवनेमाः धकाः सूर्तिं दयेकातःगु बजां पाचिंकाः ह्यंग्वाः च्याइबलय् च्यानाः सवाः कायेत छ्यलीगु खः । खास यानाः ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालीगु इलय् जक थ्व चाया पाता छ्यली । नैंक्याः हुक्का वा तःग्वः हुक्का हे जूसां नौया मिइ धाःसा पाता छ्यलीमखु । थ्व भचा गाः वंकाः वा सिथय् किचा किचा यानाः बुट्टेदार कथं नं दयेकी ।

पालाचा
पालाचा चिकं तयाः मत च्याकेगु निंतिं दयेकी । खास यानाः लक्ष्मीपूजाबलय् झ्याः, लुखा व कःसिइ मत च्याकेत पालाचा छ्यलीगु खः । द्यःथाय् मत च्याकेत, पिखालखुइ मत च्याकेत व आः वयाः थीथी कथं उत्सब महोत्सबय् दिपाबली धकाः बहनीपाखे मत च्याकेगु ज्या नं थज्याःगु हे कुम्हाःतय्सं छिनातःगु कचिगु पालाचा वा उनातःगु पालाचाय् याइगु खः । न्हापा न्हापा लक्ष्मी पूजाकुन्हु चाखतय् छिनातःगु पालाचाय् स्वयां कचिगु चां ल्हातं हे दुंगाचा यानाः दयेकातःगु पालाचाय् चिकं तयाः झ्याः, लुखा व पिखालखुइ यंकाः पालाचा च्याकेगु चलन नं दुगु खः ।

प्वतासि
प्वतासिया प्रयोग खास यानाः प्वः हायेगु निंतिं खः । प्वः हायेगु धइगु थ्वँ थुयेत जाकि प्याकाः उकी प्यचाः लायाः मज्वयेक क्वय् लः क्वाकाः हां जक जाकिया जा थें यानाः हायेगु खः ।
थुकी हे यःमरि, मुतुमरि, ग्वःमरि, म्हुचामरि नापं थीथी कथंया कलात्मक प्वचुंया द्यःत नं मःमः छुइ थें छुइत दयेकातःगु तग्वःगु भारा खः । थुकी प्यं प्वाःप्वाः तयाः दयेका तइ ।

बौ कला
बौ तयाः द्वकाय् तये यंकेगु ज्याया निंतिं थुगु कलाचा छ्यली । ख्वातुक भचा ग्वःमुंक छिनातइगु थ्व भारा मेमेगु ज्याया निंतिं छ्यली मखु । मभिंगु ज्या वा बौ तयेत थुकियात छ्यली ।
न्हापा न्हापा ल्वय् लंकेत बैद्य क्यंवनीबलय् फलानाया दोष जुल, थुम्ह द्यवं पुना हल धकाः धयाहइगु इलय् थज्याःगु थलभाराया प्रयोग आपालं जुइगु खः ।

भाजं
भाजं धार्मिक, सांस्कृतिक व दैनिक प्रयोग जुइगु चाया थल खः । कःनि, मुस्या, छुस्या वा बकुल्ला सियाः नयेत थ्व छ्यली ।
थुकी नसा ज्वलं तयाः मि च्याकाः च्वं वाःतां संकाः माःकथं चीज सीगु खः । मनू सीगु इलय् अन्तिम संस्कार यायेत नं भाजंया प्रयोग जुइ । भाजनय् बौ तयाः कुसा लप्तेय् स्वबौ बौ तयाःलिं जक काय्पिन्सं मृतकयात मि तइ ।

मकः
ख्वाउँगु इलय् मि कुनेगु निंतिं मकः छ्यलीगु खः । थ्व प्रायः प्यख्वः ख्वः तयाः दयेकातःगु जुइ । द्यःने नं चाकलाक वा कुं कुं वंकाः बुट्टा तयाः दयेकातःगु मकलय् ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालेगु चलन दु । थ्व गुंगू थनेगु निंतिं नं छ्यः । ख्वपय् नवदुर्गा द्यःयात द्यःछेँय् लित तःवनीगु इलय् थज्याःगु मकलय् गुंगू तयाः जय महाकाली, जय बाराही धाधां उकी कुँ वयेकाः गुंगू थनाः नस्वाः छ्यलाः यात्रा याइगु खः । मकः मि पनेत व बजां सालेत ह्यंग्वाः ख्वायेगु प्रयोजनया निंति छ्यलीगु खः ।

मरिभाजं
मरि छुइगु प्रयोजनया निंतिं तयार यानातःगु चाया थल मरिभाजं खः । थुकी मरि छुइबलय् मरि तसकं साइ । चायागु थासय् आः नँयागु मरिभाजं वःगुलिं मरि नँया भाजनय् छुइगु यानाहःगु खः । न्हापा न्हापा सी ग्वःमुंक तःपाक मरि न्ह्यनीगु यानाः थ्व भारा तयार याइ ।

मरिक्यसा
मरिक्यसा धइगु छुचुंमरि क्यलाः छुयेत क्यलीगु चायागु दयेकातःगु चीज खः । तःफिक, पाचालाक दयेकातःगु थ्व वस्तुइ मरि छुइन्ह्यः मरि क्यलीगु खः । थुकी मरि तःपाक क्यले जीगुलिं थ्व न्हापा न्हापा ज्यापु समुदायं आपालं छ्यलेगु याः । थौंकन्हय् धाःसा म्ह्व मनूतय्सं जक मरिक्यसाय् मरि क्यलाः मरि छुनाः नयेगु चलन याःनि ।

लाभ्यगः
ला तयेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भ्यगः जूगु कारणं थुकियात लाभ्यगः धाःगु खः । थुकी निफानिसें स्वफा तक तयेजीक सी चकंकाः छिनातइ । प्वाः धाःसा खाकी मखु । ततःधंगु भ्वजय् धौ फीत नं थ्व लाभ्यगः छ्यलेगु चलन दु । खास थुकिया ज्या धइगु ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु, भ्वजय् ला तयाः भलिंतय्सं पाहांतय्त ब्वय् ला तयेकेगु व उगुं थुगुं झोल पदार्थ तयाः सुरक्षित यायेत नं खः । थ्व कुम्हाःतय्सं छ्यला हयाच्वंगु भारा खः । थौंकन्हय् प्लाष्टिक व धातुया सामानं थ्व बिस्थापित जुजुं वनाच्वंगु दु । अथे खःसां छकः छ्यलाः वांछ्वइगु जुयाः थ्व अस्थायी ।

वःलाः भ्यगः
वःलाःभ्यगः वा लाभ्यगः दायेकातःगु ला ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइ । थुकी ततःधंगु भ्वय् जुइगु इलय् ला तयाः भलिंतय्सं ला तये यंकेगु ज्या याइ । मेबलय् ल्यं दनिगु दायेका ला थुकी अथें प्वंका बिल धाःसा ख्वाउँयाः लां लां लिपाथ्यंक नये जीक धी चिनाच्वनी । वःलाःभ्यगः तःधंगु भ्वजय् छुयाला वालेत नं छ्यलेगु चलन दु । थ्व भचा तग्वःगु ग्वःमुंगु भ्यगः खः । भचा ग्वःमुंक प्वाः खाकाः छियातःगु भ्यगः वःलाःभ्यगः खः ।

सलाँभ्यगः
सलाँभ्यगः धइगु गाः वंकाः सी चकंक छिनातःगु मिसामचायात इही याइगु इलय् बारां छुकेत छ्यलीगु चाया थल खः । ब्याः वा बेल नं उकी हे तयाः सुरक्षित याइ । न्हापां जग्य स्थलय् व वयां लिपा छेँय् दुकायेत नं वाकिजाकि तयाः बारां छुकेगु नेवाः समाजया पुलांगु चलन खः । थुकिं नेवाः समाजय् मिस्त अबला वा मिजं मदयेक च्वने म्वालीगु क्यनी ।
सलिं
सलिं भ्वजय् थ्वँ त्वनेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यली । थ्व चकंछिति न्ह्यंक तयार यानातःगु जुइ । सलिंचा प्रायः स्वताजि दइ । तग्वः सलिखय् थ्वँ तयाः त्वनीगु खः । चिग्वः सलिं धाःसा अय्लाः त्वनेत छ्यली । अले दातिचा वा माइला सलिं धकाः तःग्वः नं मजुइक चिग्वः नं मजुइक नं सलिंचा छीगुु चलन दु । थुकी धाःसा पाउँक्वाः, सिम्पु वा लाया ति तयाः त्वनी । नेवाः समाजय् अय्लाः म्ह्व त्वनेमाःगु, थ्वँ थः यस्सें त्वने ज्यूगु व पाउँक्वाः वा मेमेगु गर्मी चीजया प्रयोग पाय्छि कथं जक त्वनेगु खँ सलिंचां स्यनी ।

सिन्हःमू
सिन्हःम्हू सुख्खा वा पाउदर सिन्हःयात लः वा अय्लाः तयाः छ्वालुक सिन्हः तिकेगु निंतिं छ्यलीगु खः । न्हापा धातुया थासय् थुगु सिन्हःमू हे चले यानातःगु खःसा आः धातुया थीथी बांलूगु सिन्हःमू छ्यलेगु नं यानाच्वंगु दु । मोहनी सलिंचाय् मोहनी फःसां सिन्हः धाःसा थज्याःगु चाया सिन्हःमूयात हे छ्यलेगु चलन न्हापा न्हापा दुगु खः ।

सुराइ
सुराइ प्वाः खाकाः ककु ताःहाकाः लः तयेत दयेकातःगु थल खः । उकिं लः त्वनेगु इलय् ग्वम्प व धम्पं थें ह्वाराक्क लः प्वनी मखु । उकिं लः त्वनेगु निंतिं सरल जुइ । प्वाः व ककु ज्वनाः नं थुकिं लः त्वनेजी । थुकी लः स्वथनाः पिने खुल्ला यानातःसां चखुं बखुं वा सुनानं लः चिपः वा अशुद्ध याये मफइगु हुनिं थुकिं लः त्वनीगु खः । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनाः मियातइ । सुराइया लः ताःई तकं निभालय् अथें तयातःसां सितल जुइ ।

स्वंमा
स्वंमा खास यानाः थ्वँ त्वनेत, थ्वँ तयेत छ्यलीगु खः । बुँइ थ्वँ ज्वनाः वनेत वा भ्वय् जुइबलय् थ्वँ लुकेत स्वंमा छ्यली । थ्वँ थाये जीक थुकिया लुखा भचा तचाः जुइ । स्वंमा नं दोहोरो उनातःगु हाकु भारा वा ह्याउँगु नं छ्यलाच्वंगु दु । स्वंमां थ्वँ लुकीबलय् अय्लाःया धला स्वयां भचा तःधाः जुइक थ्वँ वइकथं थुकी अःखुंचा छुनातःगु दइ ।

हाँसि
अय्लाः कायेत दुने दोब तयाः कःया ति सालीकथं प्वाः प्वाः तयाः दयेकातःगु तःग्वःगु अय्लाः कायेगु भारा हाँसि खः । गुकिया छ्यलाबुला अय्लाः कायेगु निंतिं हे जक जुइ । फ्वसिइ द्यःने तयाः फ्वसी च्वंगु कः मिइ दायेकाः उकिया रसयात प्वाः प्वाः खनातःगु ह्वतं दुकयाः च्वय् ख्वाउँलः द्यछुनाः पुनः बास्पिकरण यानाः लः हाइ थें अय्लाः हायेकी । थुकी दोब दुने तइगु जुयाः थुकियात मां व दोबयात मचा नं धायेगु
चलन दु ।

हालिचा
हालिचा खास यानाः सामान सुरक्षित याना तयेत वा क्वपनं पुयाः सुरक्षित याना तयेत तयार याइगु चाया भारा खः । लिपांगु इलय् थ्व धौ फियेत नं छ्यलाहःगु खनेदु । कृष्णं धौ खुयानइगु थज्याःगु हे हालिंचाय् जूगु हुनिं मतका वा कुलिंचाय् धौ फियेगु नं चलन सुरु जुया वःगु दु । नेवाः समाजय् न्हापा थुज्याःगु भाराय् धौ मफ्यू । आः भारतीय प्रभाव अप्वः जुया वःलिसें थुकी बिरयानी धकाः ला, हलूजा व नैंक्याः छोहरा दुगु जा तयाः सप्लाइ यायेगु व धौ फिनाः मियेगु चलन सुरु जूगु दु । धौ कला स्वयां थ्व ग्वःमुनाः यक्वः न्ह्यनीगु कारणं नं थुकी धौ फिनाः मीपिं न्हिया न्हिथं अप्वया वनाच्वंगु दु ।

चिकं अप्पा कःसिइ लः मज्वयेकेत कसि पाँचा तयाः सीगु अप्पा खः । प्यकुं प्यकुं उत्थें यानाः भचा सालुक दयेका तःगु थ्व अप्पा छखे ह्याउँसे च्वंक लांचां बुलातःगु जुइ । कःसि पलाखय् माअप्पा छ्यःसां कःसि न्यंकं धाःसा थ्व चिकं अप्पा छ्यली । चिकं अप्पा तयाः कःसि सिइ न्ह्यः कसि पाँचा छफि लाइ । लः मज्वयेकेगु निंतिं थ्व कसि पाँचा लाइगु खः । लखं थीवं छधी जुयाः वनीगु व लः उकिं ज्वया मवनीगु कथं परिणत जुइगु थ्व कसिपाँचाया गुण खः । थज्याःगु गुण दुगु म्हासु न्वःगु कसि पाँचाया द्यःने माथं वंक कःसिइ थ्व चिकं अप्पा छ्यलीगु खः । चिकं अप्पा दयेकीबलय् बल्लाक भचा सालुक तर तसकं पिचुक बांलाक दयेकीगुलिं थ्व अप्पाया गुणस्तर नं बांलाइगु खः ।

नेवाः संस्कृतिइ नसाज्वलं ज्वरे यायेगुलिसें मनू बुसांनिसें सीबलय्तक चिकं मदयेकं मगाः । तू, हाम्वः, ईका, पःका आदि चिकं दुगु पुसा काकाः चिकं पिकायेत नेवाःतय्गु विस्कंगु प्रविधि दु । ईका, पःका, व हाम्वःचिकं थीथी वासः दयेकेत व हाम्वःचिकं मत च्याकेत नं छ्यलीगु खः । न्हापांनिसें नेवाः नसा ज्वरे यायेत तूचिकं हे छ्यलीगु खः । व लिसें मचाबूम्ह मिसा, ह्याउँमचा व मेमेपिन्त नं माःबलय् तूचिकनं बुकेगु नेवाः चलन दु । तू काकाः चिकं पिकायेधुंकाःया खौ नं नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाः । नेवाःतसें छुं नं अशुद्धिया इलय् खौ भ्याकं म्वः ल्हुयेगुयात तःधंगु शुद्धिकरणकथं नालातःगु दु । खौयात बँुज्याय् व स्वांमाय् साः व पशुपन्छिया नसा दाना दयेकेत नं ज्या काइ । नेवाः समाःज्वलं क्वं दयेकेत नं खौ तयेमाः ।
नेवाः परम्परागत प्रविधिकथं चिकं उत्पादन यायेत दकलय् न्हापा चिकं वइगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदियात हायाः यच्चुके धुनेवं उकियात क्यली । थ्व धूयात मिच्याःगु भुतुलिइ द्यःने द्यछुना तःगु भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तु पुइकाः बुक्क सी । हाम्वः, ईका पःका आदियात सियाच्वने म्वाः । तूयात नं मसिसे काकातःगु चिकंयात कचिचिकं धाइ । तू सीधुनागु चुंयात पू (चिकं काकेत तयेगु छताजि म्हिचा) दुने तयाः निगः गं (चिकं काकेगु प्यकुंलाःगु तःहाकः तग्वःगु छज्वः सिँ) दथुइ स्वत्ताक काकी । पू कातकि दुनेया चुं तिसिनाः हाइगु मगमग नस्वाःगु चिकं गालय् दुगु थलय् फया तइ । थ्व हे चिकं माःकथं दानाः थलबल बाय् पाकेतय् तयाः मिइ । चुं छक्वः जक काकां स्वयंक चिकं वइ मखु । अथे जूगुलिं पू दुनेया खौ (चिकं तिसिना काये धुनागु तू÷हाम्वः आदि) तछ्यानाः हाकनं पू दुने तयाः गं दथुइ काकी । निक्वःतक सुच्चुक चिकं काकेधुंकूगु खौ जक मेमेगु ज्याय् छ्यली ।

नेवाः संस्कृतिइ नसाज्वलं ज्वरे यायेगुलिसें मनू बुसांनिसें सीबलय्तक चिकं मदयेकं मगाः । तू, हाम्वः, ईका, पःका आदि चिकं दुगु पुसा काकाः चिकं पिकायेत नेवाःतय्गु विस्कंगु प्रविधि दु । ईका, पःका, व हाम्वःचिकं थीथी वासः दयेकेत व हाम्वःचिकं मत च्याकेत नं छ्यलीगु खः । न्हापांनिसें नेवाः नसा ज्वरे यायेत तूचिकं हे छ्यलीगु खः । व लिसें मचाबूम्ह मिसा, ह्याउँमचा व मेमेपिन्त नं माःबलय् तूचिकनं बुकेगु नेवाः चलन दु । तू काकाः चिकं पिकायेधुंकाःया खौ नं नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाः । नेवाःतसें छुं नं अशुद्धिया इलय् खौ भ्याकं म्वः ल्हुयेगुयात तःधंगु शुद्धिकरणकथं नालातःगु दु । खौयात बँुज्याय् व स्वांमाय् साः व पशुपन्छिया नसा दाना दयेकेत नं ज्या काइ । नेवाः समाःज्वलं क्वं दयेकेत नं खौ तयेमाः ।
नेवाः परम्परागत प्रविधिकथं चिकं उत्पादन यायेत दकलय् न्हापा चिकं वइगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदियात हायाः यच्चुके धुनेवं उकियात क्यली । थ्व धूयात मिच्याःगु भुतुलिइ द्यःने द्यछुना तःगु भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तु पुइकाः बुक्क सी । हाम्वः, ईका पःका आदियात सियाच्वने म्वाः । तूयात नं मसिसे काकातःगु चिकंयात कचिचिकं धाइ । तू सीधुनागु चुंयात पू (चिकं काकेत तयेगु छताजि म्हिचा) दुने तयाः निगः गं (चिकं काकेगु प्यकुंलाःगु तःहाकः तग्वःगु छज्वः सिँ) दथुइ स्वत्ताक काकी । पू कातकि दुनेया चुं तिसिनाः हाइगु मगमग नस्वाःगु चिकं गालय् दुगु थलय् फया तइ । थ्व हे चिकं माःकथं दानाः थलबल बाय् पाकेतय् तयाः मिइ । चुं छक्वः जक काकां स्वयंक चिकं वइ मखु । अथे जूगुलिं पू दुनेया खौ (चिकं तिसिना काये धुनागु तू÷हाम्वः आदि) तछ्यानाः हाकनं पू दुने तयाः गं दथुइ काकी । निक्वःतक सुच्चुक चिकं काकेधुंकूगु खौ जक मेमेगु ज्याय् छ्यली ।

यमाः दुगु पुलांगु साःया प्रविधि
चिकं काकेत नीप्यकुति हाकः व भिंmन्याकुति ब्या दुगु माथंवंगु थासय् प्यखेरं अंगः दनाः झ्याः, लुखा व थासंथासय् ग्वाखं तयाः पलिं चिनातःगु ज्याकुथि बाय् ज्यासः हे साः खः । यमाः दुगु पुलांगु साःया प्रविधि तःम्ह मनूतय् बल व परिश्रम माःगु प्रविधि खः । थुगु प्रविधिया सालय् थीथी बांया सिँ व छ्यंगूया बल्लाःगु खिपः जक छ्यली । चिकं दयेकेत दकलय् न्हापां तू÷हाम्वः आदियात हासां हायाः यचुकी । अले उकियात कुति वानाः क्यली । लिपा वयाः तू क्यलेत ल्हातं चक्का चाःहीकाः क्यलेगु कलघर नं वल । तूचुंयात भुतुलिइ मिच्याकाः चाया भाजनय् लः हाः यायां सी । बूगु धूयात पौ बाय् मेय्या छ्यंगू बालां ख्वात्तुक थानातःगु पू दुने स्वथनी । पू लिपा वयाः तिनपाताया बालां थानातःगु नं दत । तुचाकथि तयाः म्हतु ह्वयेके धुनेव पू दुने सिथसिथं छहाकः गुइँखिपः तयाः चुं जायेकी । जाःगुु
पूयात छ्यंगूया नलिखिपतं बल्लाक चिनातःगु गंया दथुइ तइ ।
प्यकुंलाःगु गुकु हाकःगु तःग्वःगु सिँया गं निगःयात छखे सिथय् च्वय्क्वय् निगः कपंसिँ तयाः नापं कत्ताका तइ । दथुइ पू तयाः काकेजीक ह्वइकथं मेखे तःफिगु लासासिँइ गं दिकातइ । थ्वपाखे छगः गं छ्यंगूया नलखिपतं सालाः लिक्कच्वंगु ल्वहंया भैलःद्यः (साःद्यः)यात कस्सिक हिनातइ । साःद्यः लिक्क न्याकुति हाकःगु कुतां स्वहाने छपु धंकातइ । मेगु गंनापं नलिखिपतं चिनातःगु यमाः बँय् लिक्क सालीबलय् द्यूवंगु थासय् च्वय् निखेरं अंगलय् दिकातःगु भ्यःसिँइ क्वय् हुसुलुं चुइकाः निपु ओलःखिपः चिनातइ । यमाः दीथाय् गँनय् छध्वः गाः म्हुयाः न्यासिँ धाइगु ग्वःलाःगु सिँ छगः थुना तइ ।
कुतां स्वाहाने गयाः यमालय् चिनातःगु ओलःखिपः ज्वनाः प्यम्ह न्याम्ह मनूतसें बलं सालीबलय् यमाः गँनय् द्यू वनाः उकिया च्वका न्यासिँइ न्याक्क द्यू वइ । थथे जुइवं निगलं गंयात स्वत्ताक नलखिपतं चितकि दथुइ च्वंगु पू कानाः चुं तिसितकि चिकं हाइ । थ्व हाःगु चिकं गंया तःलय् लानातःगु सुपासिँइ लानाः जरे यानातःगु हितिं हायाः क्वय् फयातःगु कुलुइ चिकं जाइ ।
साय्मितय् आगं – साः
चिकं काकेगु साय्मितय्गु साः खय्त ला छगू ज्यासः खः । अथेसां साः दुनेया लवःकवःयात साय्मितसें थीथी द्यः भाःपाः सत्कार याइ । सालय् आगंद्यः, भैरःद्यः, गनय्द्यः, हेमाःद्यः (हनुमान द्यः), विश्वकर्मा, याचिंद्यः, भुलुभालुद्यः आदि दइ । सालय् छु छु द्यः मानय् याइ धइगु थासंथाय् भचा भचा पाः । आगंद्यः दुगुलिं मेगु जातियापिन्त सालय् दुकाइ मखु ।
यमाःयात इन्द्रकथं मानय् याइसा नलिखिपःयात नाग भाःपियाः सादुरु छाइ । साःया गं चीत सर्गः स्वकाः धस्वाकातःगु ल्वहँया हितिमंगःयात भैरःद्यः बाय् साःद्यःकथं पुजा याइ । म्वहनीबलय् क्वखं मदायेक सुथन्हापां चायागु ग्वंपय् (कलश) नीलः जायेकाः सालय् थापना यायेमाः । थ्व हे याचिंद्यः खः गुकियात येँय् इकुंलः, ख्वपय् इकुनाः धाइ । याचिंद्यः दुगुलिं सुं जः मदयाः दूमाःसां सालय् वनेगु बारय् याये म्वाः । साय्मितय् इलय् ब्यलय् साःद्यःयात भैरव भाःपाः मतू, किकिंपा, इलां, थीथी माः आदि तिसां तीकाः झः झः धायेक बलि सहित पुजा यानाः सीकाःभू भ्वय् नं नयेमाः । अथे हे दच्छिइ छक्वः साःद्यःया तिसाबिचाः पुजा नं यायेमाः ।

चक्का दुगु साःया प्रविधि
मनूया बलं जक चिकं काकीगु यमाः साःया प्रविधिइ थौं स्वयाः सच्छि दँति न्ह्यः यान्त्रिकरण जुल । थुगु प्रविधिया सालय् सिँया चक्का हीकाः उकिइ स्वनातःगु नँया धुरां चिकं काकेगु गं स्वत्ताकी । साधारण यन्त्र ध्जभभ ि७ ब्हभि व क्अचभध यात माःकथं छ्यलातःगु थ्व प्रविधिया सालय् यमाः सालय् प्यम्हेसिगु बलं स्वत्ताकेमाःगु गं छम्हेसिगु बलं जक चक्का हीकाः चिकं काके फइगु जुल ।
थ्व प्रविधिया सालय् चिकं काकेत ल्यूनेया गँनय् पंखा थें हीकेगु सिँया चक्कालिसे स्वाःगु नँया धुरा काका तइ । न्ह्यःनेया गं धाःसा मसंक दिकातइ । छखे बँय् ल्हानातःगु छ्य‌ं धाइगु तःग्वःगु सिंँया थामय् चक्का व धुरा दिका तइसा धुराया मेगु च्वः ल्यूनेया सनीगु गँनय् काकातइ । सिँया चक्का हीकूलिसे धुराया पेच हिलाः ल्यूनेया गं न्ह्यःनेया गंलिसे स्वत्ताइ । निगलं गं दथुया ग्वरःसिँया दथुइ दुगु पू कत्तानाः उकी स्वथनातःगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिं चिकं पिहां वइ ।
लिपांगु इलय् बिजुलि दसेंलि तू, हाम्वः आदि हाये व च्याये म्वायेक बिजुलि पंखां फयेकीगु जुल । तू, हाम्वः क्यलेत नं कुति वाये म्वाःल । बिजुलिया कलघरं क्यलीगु जुल । चक्का दुगु सालय् छक्वः चिकं काकेधुंकाः वःगु खौ निक्वःखुसी काकेत बिजुलिं न्ह्याइगु विशेष यन्त्र भहउभििभच छ्यलाबुलाय् वल । ५० दँ ति न्ह्यः नेपालय् दुहां वःगु थुगु यन्त्रं सालय् काकेगु स्वयां उप्वः सुच्चुक चिकं पिहां वइगु जुल । न्हापालाक्क सालय् छक्वः काकेधुंकाः निक्वःखुसी जक भहउभििभच छ्यलाः चिकं काकीगुलिइ थौंकन्हय् यक्व थासय् छक्वलं तप्यंक हे भहउभििभच छ्यलाः चिकं काकेगु नं यक्वं खनेदु । चुं छायेगु धकाः भाजनय् तू सीत नं ल्हाःतं पुइकाच्वने म्वायेक बिजुलिया मोतर व नभबच तयाः पुइकीगु प्रविधि नं छ्यलाबुलाय् वःगु दु ।

मानन्धर÷साय्मितय् गुथिया आधार – साः
यक्व न्ह्यःनिसें तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिया चिकं पिकायेगु मू लजगाः दुपिं नेवाः जाति साय्मि (मानन्धर) खः । लिच्छविकालय् चिकं उत्पादन याइगु मूथाय् थौंकन्हय् काभ्रे जिल्लाया सांगा जुयाच्वन । अन लुयावःगु सम्वत् ३२ यागु महासामन्त अंशुवर्माया अभिलेखय् उगु थाय्यात ‘तैल्यशाला’ व ‘शङ्गाग्राम’ धयातःगु दु । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक नियमकथं मानन्धरतय्त चिकं दयेकेगु व फल्चा, चपाः आदि दयेकेगु निता जिम्मेवारी बियातःगु खः । चिकं उत्पादन याइगु ज्यासःयात चिकंसाः बाय् साः धाइ । साःया थुवाःकथं हे थुमित सालमि, साल्मि, साःमि, सःमि, साय्मि आदि धयातल । मानन्धरतय्सं थः च्वनागु थासय् हे मंकाःकथं साः स्वनाः छगू सालय् निइप्यम्ह तकया दुजःपिन्सं न्हिं न्हिं पालंपाः चिकं दयेकाः मी । साःया नामं हे उमिगु गुलिखे त्वाःया नां दु । गथेकि येँया दैसाः, नंसाः (नक्साल), फल्चासाः, लाय्कूसाः, न्हूसाः, ख्वपया साःक्वलां, किपूया कुतिसाः । उमिसं थःगु साःया नामं हे थीथी गुथि स्वनाः धार्मिक, सामाजिक व सांस्कृतिक ज्या न्ह्याकी ।

नांजाःगु पुलांगु साः
नेपालय् लिच्छविकालनिसें चिकं उत्पादनया निंतिं साः दुगु अभिलेख लूगु दु । आःतक अभिलेखय् लूकथं नेपाःया पुलांगु साःया विवरण थथे दु ।

ल्याः साःया नां लागा ई
१ तैल्यशाला सांगा, काभ्रे सम्वत् ३२
२ नीलीशाला÷ननिसाल नक्साल, येँ सम्वत् ६१३
३ सालको विहार उकुबहाः, यल नेसं २६२
४ सालकोछेँ, सालखाछेँ यल नेसं ४३८
५ सालकोछे÷सालखाछे चालाछे सौगल, यल नेसं ४३८
६ क्वथो शाला भ्वँत, काभ्रे नेसं ४५८
७ थंथौ सार (थथुसाः) केलत्वाः, येँ नेसं ४८१
८ क्वथोशाला भ्वँत, काभे्र नेसं ४८५
९ क्वाथसाल केलत्वाः, येँ नेसं ५५१
१० यंगल सालछे मरुत्वाः, येँ नेसं ५५४
११ वँतुसालछे वँतु, येँ नेसं ५९६
१२ साल खोना, यल नेसं ६१०
१३ थथ्वसारछे मरुत्वाः, येँ नेसं ७३७
१४ सारलिवि (साःलिवि) थँहिति, येँ नेसं ७४९
१५ योता सार किलाघः, येँ नेसं ८५६
१६ सालतोल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९३६
१७ थथुसाल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९६८
१८ यूपताल साः प्याफः लागा, येँ विसं १९१०
१९ क्वथुसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२० दैसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२१ फल्चासाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२२ न्हूसाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२३ तंलाछि साः तंलाछि, येँ विसं १९१०
२४ लाय्कूसाल लाय्कूसाः, येँ नेसं १०२७

साय्मितय् पायाः
म्वहनीया चालंकुन्हु साय्मितय् थःथःगु सालं पायाः पिहां वयेमाः । दापाबाजंलिसे गुथियारपिन्सं लाकु, पू, नाः आदि साःया थीथी लबःकबः ज्वनाः छगू लुखां पिहां वयाः साःया लागा चाःहिलाः मेगु लुखां दुहां वनी ।

कुति
तू, हाम्वः आदि तछ्यायेत, तछ्यायेधुंकाः वःगु चुंयात घाः यायेत व खौ नचुकेत तुतिं संकेगु न्हय्कु हाकःगु यन्त्रयात कुति धाइ ।

कुतिमला
सालय् कुति वायेबलय् तू, चुं व खौ कुति प्वाकलय् लाकेत सालेगु ज्याभःयात कुतिमला धाइ ।

च्यासाचा
खौ चुं च्यायेगु हासा थें जाःगु लवःयात च्यासाचा धाइ ।

सलिंचा
खौया कसर चालय् यायेगु ह्वः दुगु हासा थें ज्याःगु लवःयात सलिंचा धाइ ।

गं
तू÷हाम्वः आदि काकेत गुकुत्या हाकःगु प्यकुंलाःगु तःग्वगु छज्वः सिँयात गं धाइ । निगः गंया दथुइ चुं दुगु पू काकाः चिकं तिसीगु खः ।
कुतां स्वाहाने
तःबालागु धलिं थेज्याःगु छगः सिँइ पलाः तयाः थहां वने जीक तँ तँ ग्वाखंप्वाः म्हुयातःगु स्वाहानेयात कुतां स्वाहाने धाइ ।

सुपासिँ
पू कानाः चिकं हाइथाय् बँय् लानातःगु माथंवंगु सिँपौयात सुपासिँ धाइ ।

लासासिँ
पू काकेगु गं दिकेत बँय् लानातःगु माथंवंगु सिँयात लासासिँ धाइ ।

कपंसिँ
गंयात छखे क्वात्तुक्क चीत द्यःने व तःलय् तइगु निगः सिँयात कपंसिँ धाइ ।

न्यासिँ
यमाः दीथाय् गंया क्वय् छध्वः गाः म्हुयाः जरेयानातःगु ग्वःलाःगु सिँयात न्यासिँ धाइ ।

ग्वरःसिँ
निगलं गं दथुइ पू काइथाय् दइगु ख्वातुगु प्यकुंलाःगु सिँपौयात ग्वरःसिँ धाइ ।

ओलःखिपः
सालय् कुतां स्वाहाने गयाः गं स्वत्ताक सालेत निखेरं अंगःया भ्यःसिँइ हुसुलुं चुइकाः चिनातःगु निपु खिपःयात ओलःखिपः धाइ ।

लघि
भाजनय् चुं बुलेबलय् पुत्तुपुइकीगु मिला बांलूगु सिँया लवःयात लघि धाइ ।

च्वाफि
चुं बुले धुनेवं भाजनं पुना कायेत पं सिन्का म्हूचिनाः दयेकातःगु लवःयात च्वाफि धाइ ।

दाला÷दालु
चुं मुनाः भाजनय् तयेत छ्यलीगु गाःवंक पंबालां थानातःगु थलयात दाला धाइ ।

चुं बुलेगु÷छायेगु÷सियेगु
चिकं काकेत तू चुंयात मिच्याकाः भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तुपुइकाः बुक्क सीगु ज्यायात चुं बुलेगु धाइ ।

तू÷हाम्वः÷पःका आदि तिसिनाः चिकं पिकायेधुंकाः ल्यं दुगु ब्वयात खौ धाइ । पूदुने छधी जुयाच्वंगु खौयात खौपा धाइ ।

तुचाकथि
सियातःगु चुं स्वथनेत पूया म्हुतु ह्वयेका तयेत छ्यलीगु कथियात तुचाकथि धाइ ।

गुइँखिपः
चिकं काकेधुंकाः पूदुने पतिचिनाच्वंगु खौ लिकाये अःपुकेत न्हापा हे पूदुने स्वथनीगु खिपःयात गुइँखिपः धाइ ।

ग्वलाकथि
खौपा लिकायेत पूदुने ग्वलीगु कथियात ग्वलाकथि धाइ ।

पू÷पुं
चिकं पिकायेत तू÷हाम्वः÷पःका आदि स्वथनीगु स्वकुंलाःगु म्हिचा । पू– पौ, छ्यंगू बाय् तीनपाताया बालायात च्वय् म्हुतु व क्वय् च्वामुक हासा थें थानाः दयेका तइ ।

मण्डला चित्रकार चिनीकाजी ताम्राकारया जन्म ने.सं. १०५४ बछलाथ्वः त्रयोदसि, आइतबारखुन्हु येँया मरुत्वालय् अबु छत्रबहादुर ताम्राकार व मां पूर्णदेवी ताम्राकारया कोखं जूगु खः । स्वअध्ययन यानादीम्ह वय्कः नाफाया दुजः नं जुयादिल । सन् १९५४ य् वय्कलं दकलय् न्हापां कला ब्वज्या यानादीगु खः । सन् १९५४ निसें १९७४ तक वय्कलं प्यक्वः कला ब्वज्या यानादीगु खः । वि.सं. २०२८ सालय् नाफां ग्वसाः ग्वःगु कला प्रतियोगिताय् ल्यू सिरपाः व सन् १९६७ स पोस्टर प्रतियोगिताय् लियांल्यू सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्कःयात २०६१ सालय् हस्तकला संघं सर्वोत्कृष्ट सम्मान द्यछाःगु खः ।

चिनीकाजी ताम्राकार धातुकला माज्या, किज्या, जदाउ व च्वज्याया छम्ह ज्वः मदुम्ह बहु प्रतिभाशाली कलाकार खः । ने.स. १०५५ स येँ, मरु, पिगंननि त्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कःया अबुजु स्व. छत्रबहादुर ताम्राकार खःसा वय्कलं स्व. चन्द्रमान सिं मास्केया प्रेरणाकथं १०७१ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धैगु लुँ, वहः, सिजः, ली धातुया पाताय् थी थी कथंया माज्या, किज्या व जदाउ ज्याया लिधंसाय् थी थी कलात्मक वस्तु दयेकेज्या, पौभाः चित्र च्वज्या, व्यक्ति चित्र व दृष्य चित्र च्वज्याय् थःगु मौलिककथं कल्पनाया लिधंसाय् सृजना आदि न्ह्यब्वया दी । कला ब्वज्या— राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी (नाफा) । न्ह्यथने बहःगु कृति— श्री ५ वीरेन्द्रया शुभ राज्याभिषेकय् नाफापाखें उपहार द्यछाःगु लोकेश्वर मण्डलया कलाकृति निर्माण । सिरपाः— १) सूचना विभागया ग्वसालय् पोष्टर प्रतियोगितापाखें पुरस्कृत २) द्वितिय पुरस्कार, राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी (२०२८) ३) सान्त्वना पुरस्कार (नाफा) २०२३, २०३०, २०३२ ४) तृतिय पुरस्कार पोष्टर प्रतियोगिता, सूचना विभाग ५) विषेश पुरस्कार दृष्य चित्र प्रतियोगिता (२०३२)

वय्कः धातु मूर्तिकलाय् थ्वज्या व कतां ज्याय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०५८ स येँया इतुम्बहाः, ताहाननी जन्म जूगु खः । वय्कःया अबुजु स्व. रत्नबहादुर शाक्य खःसा वय्कःलं थः पाजु यल थैना निवासी स्व. बेखाराज शाक्यया प्रेरणाकथं ने.सं. १०८४ दँय् धातु मूर्ति कलाकारिताया ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशताकथं लुँ, वहः, सिजः व लीया पातायात थ्वज्या यानाः चिचीधीपिं फुसुलुगु थी थी धातुया मूर्ति दयेकेगु यानादी ।

पाल्पाया विद्यापूर्ण लाल व गणेशदेवीया काय्मचा चिरञ्जीवी लालया जन्म सन १९३० स जूगु खः । वय्कः वनारस हिन्दू विश्वविद्यालयपाखें सन १९५३ स भूगर्भ शास्त्र विषयस स्नातकोस्तर उपाधि हासिल यायेत ताःलात । बेलायत ग्लासगो विश्वविद्यालयपाखें सन १९६४ स थुगु हे विषयस विद्यावारिधि यानादीगु जुल । राष्ट्रिय संरक्षण रणनीति, श्रोत सुरक्षा अले पर्यावरणीय ब्यवस्थापनया ख्यलय् थ्वय्कः देय्या न्ह्यलुवाः खः ।