पंचराज बज्राचार्य
स्व. पंचराज बज्राचार्यया उपनां पंच खः । वय्कः प्रस्तर मूर्तिकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०३६ चिल्लाथ्वः त्रयोदसि, सुक्रबारखुन्हु यलया भिन्छेबहालय् जूगु खः । थः अबुजु स्व. सिंहराज बज्राचार्यया प्रेरणाकथं ने.सं. १०४९ स प्रस्तर मूर्ति कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः ।
वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु प्रस्तरया थीथी मूर्ति व चैत्य दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) लुम्विनीस दुगु ५ फिटया बुद्ध जन्म नापं मायादेवीया प्रस्तर मूर्ति २) कपिलवस्तुस दुगु ६ फिटया चैत्य २) यल, गोदावरी दुगु श्री ५ वीरेन्द्र स्तम्भ ३) येँ गुहेश्वरीइ दुगु तःग्वःगु गंया थां ४) त्रिभुवन पार्क थक्वाःया पुलांगु ल्वहंहिति ५) येँ राष्ट्रिय संग्रहालयसदुगु ७ फिटया बुद्ध प्रस्तर मूर्ति । सिरपाः— शुभ राज्याभिषेक पदक ।
पद्मसुन्दर मल्ल
ख्वप, खौमा त्वालय् सन् १८९० स बूम्ह पद्मसुन्दर नेपाः देय्या न्हापांम्ह विद्युत इन्जिनीयर खः । नेपालभाषाया प्यंगःथां मध्यय् छम्ह जगतसुन्दर मल्लया किजा थ्वय्कःयात जापानय् वनाः आखः ब्वनेगु माःगु फुक्क ब्यवस्था जगतसुन्दरपाखें जूगु खः । सन् १९१६ स जापान टोकियो विश्वविद्यालयपाखें इन्जिनियर ब्वनेगु क्वचायेकूगु खः । लिपा १९२२ स संयुक्तराज्य अमेरिकां इन्जिनीयरिङ्ग विधाय् विद्यावारिधि क्वचायेकाः नेपाः लिहां झाःगु खः । नेपाःया आपालं जलविद्युत गृहया विकास यायेगुली थ्वय्कःया मूवंगु भूमिका दु । संयुक्तराज्य अमेरिकाया भ्रमणयाःम्ह न्हापांम्ह नेपाःमि नं थ्वय्कः हे खः ।
पन्नामान ताम्राकार
स्व. पन्नामान ताम्राकार माज्याया ख्यलय् छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०४३ यंलाथ्वः दसमिकुन्हु बौ स्व. आशाकाजी ताम्राकार व मां आशामदु ताम्राकारया कोखं येँया मरु इलाछेँ त्वालय् जन्म जूगु खः ।
वय्कलं आशामान सिंह ताम्राकारया हःपालं धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धैगु माज्याय् सिजः, लीया पातायात दायाः थी थी कलात्मक वस्तुत दयेकेगु खः । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) येँया काल भैरव द्यःया च्वय् अष्टमातृका सहितया इलांछत्र निर्माण २) फम्पिइ श्री बज्रयोगिणी देगःया निगूगु तल्लाय् ली पाताया पौ व झल्लर निर्माण । ३) नाला करुणामयया देगलय् झल्लर निर्माण ।
परकाल
गोलाकार, अर्धगोलाकार चिं तयेगु स्टीलया ज्याभः ।
परासर नारायण सुवाल
येँया परासर नारायण सुवाल सन् १९५३ स भारतया विश्वविद्यालयपाखें खाद्य प्रविधि सम्बन्धय् विद्यावारिधि यानादीम्ह न्हापांम्ह नेपाःमि खः ।
वय्कः त्रिभुवन विश्वविद्यालयया न्हापांम्ह रजिष्ट्रार नं जुयादिल । वय्कलं नेपालय् विज्ञानया शिक्षा विस्तार यायेमाः धैगु तातुनाः आनन्दकुटि विज्ञान कलेज नं चायेका दिल ।
पलेस्वांझ्याः (तिकिझ्याः)
तिकिझ्याः दथुइ पलेस्वांया बुट्टा कियाः दयेकातःगु झ्याः । यल लाय्कूया सुन्दरी चुकय् व ख्वप पुजारी मठय् थुगु झ्याः खंकेफु ।
पाः
क्वः (पतक) । लः तये गाकाः अय्लाः ध्वःखनीगु ल्याः । कःया गुण स्वयाः लःया ल्याः तयेगु याइ । लखय् ल्हाः थुने फुज्वलं तक जक क्वाके बी । भिंगु कतय् छपाःया हे यक्व अय्लाः हाइ ।
पासुकाझ्याः
द्यःक्वथा व गोप्य पुजाविधि याइगु क्वथाय् मू अंगलं पिने स्वये मजीक झ्वःलिं ह्वनातःगु चीपाःगु झ्याः । सामान्यतः द्यःछेँया मातंक्वथाय् पासुकाझ्याः ह्वनातःगु दइ ।
पुजा ज्वलं
नेपाः देय् बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुजातीय देय् खः । थुकथं थन धार्मिक सहिष्णुता यक्व खनेदु । नेपालय् थीथी धर्म माने याइपिं दुसां तबि हिन्दु व बौद्ध धर्म माने याइपिनिगु ल्याः मेमेगु धर्म माने याइपिनिगु ल्याः सिबय् अप्वः दु । हिन्दु धर्मय् नं बौद्ध धर्मय् नं पुजाया चलन दु । थथे पुजा याः वनीबलय्, द्यइके वनीबलय् पुजा ज्वलंतय्गु आवश्यकता जुइ । उकी मध्यय् नं ली, सिजःया थीथी प्रकारया पुजा ज्वलंत दयाच्वनी ।
नेपाः देसय् नं नेवाःत धार्मिक आस्थाय् अझ अप्वः झुकाव दुपिं खः । नेवाः समुदायदुने नं हिन्दु धर्म माने याइपिं व बौद्ध धर्म माने याइपिनिगु ल्याः अप्वः दु । मेमेगु धर्म माने याइपिं दुसां उमिगु ल्याः म्ह्व जक दु । नेवाःतय्सं पुजा याःवनीबलय् व द्यइके वनीबलय् ली, सिजःया ज्वलंत छ्यला वयाच्वंगु ताः ई न्ह्यवःनिसें खः । विशेष यानाः माध्यमिककालय् नेवाःत अतिकं सम्पन्न जू । थ्व हे हुनिं नेवाःतय्सं थीथी सम्पदात, संस्कृतित निर्माणया नापनापं थीथी जात्रात, नखःचखः दयेकाः माने याना वयाच्वंगु दु । थुपिं जात्रात, नखःचखःत थीथी द्यःपिं लिसे सम्बन्धित जुइगु जुयाः पुजा ज्वलंतय्गु छ्यलाबुला नं अतिकं जुइगु जुइ । पुजा यायेत, द्यइके वनेत मदयेकं मगाःगु पुजाभु, लःथल, कलः, क्वतः, काय्ब्व, समय्ख्वला, सुकुन्दा लिसें थीथी ज्वलंत ली, सिजःया हे जुइ । धार्मिक आस्थाया हुनिं थौंतक नं नेवाःतय्सं पुजा ज्वलं तयाः न्हिंन्हिं द्यइके वनीगु, नखःचखः व जात्राय् वनीगु याना वयाच्वंगु दु ।
आचमानि
पुजा यायेत छ्यलीगु पंचपात्रय् च्वंगु नीलःयात थकायेगु निंतिं आचमानिया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातइ । थ्व थल चीधं जुइ । थ्व थलयात दयेकेत पातायात साइजकथं चाइ । सिथय् पाखे लः लिकायेत ज्याछिंक भतिचा गाः वंकाः तःगु दइ ।
कलः
थीथी द्यःयाथाय् पुजा याःवनेत थीथी पुजाज्वलं तयायंकेगु थलयात कलः धाइ । थ्व थल अप्वः धया थें लीया दइ । थ्व थल थीथी ज्वलंत तयेजीक गाः वनीसा लखाये वा यखाये छिंक चु नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वःलाक्क चाइ । उगु चक्का पातायात भतिचा ब्वराकी । अनंलि मेगु पातायात ताःहाकः जुइक चाइ । उकियात लिसं तयाः ग्वःलाक्क स्वाइ । उगु ब्वय् च्वय् भतिचा चिचाकः जुइसा क्वय्या ब्वय् भतिचा तःचाकः जुइ । क्वय्या ब्वय् चक्का पातायात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । ज्वनेत छिंक चुया निंतिं साइजकथं पातायात चानाः लिसं तयाः ग्वलाक स्वाइ । उगु ग्वलाःगु चुयात भतिचा ब्वराकी । अनंलि जवय् खवय् पाता स्वानाः कलःया म्हया ब्वय् की तानाः स्वाइ । थ्व थल त्वपुइकथं पुजाभः छपाः नं तयाबी ।
कलश
पुजा यायेगु झ्वलय् नीलः तयाः थापना यायेत भिंगु ज्याय् कलशया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल ली, सिजः, चाया नं दइ । कलशय् अःखुं दइगु व अखुं मदुगु नितां दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं प्वाःया ब्व, तौया ब्व, ककुया ब्व, छ्यंया ब्व, अःखुं दयेकेत चाइ । प्वाःया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक चानाः ल्हुइ । ल्हुयाः ग्वारा दयेकेधुंकाः उकी ककु स्वायेगु याइ । प्वाःया ब्व ग्वाराक पिहां वइसा, ककुया ब्व चिपु जुयाः दइ मखु । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ तयेगु याइ । छ्यंया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक चानाः ल्हुयाः भतिचा फःपुइकी । उकी दथुइ लाक ककुया साइजकथं ह्वः खनाः ककु व छ्यंया ब्व लिसं तयाः स्वाइ ।
क्वतः
विशेष यानाः नेवाःतय्सं पुजा वनेत छ्यलीगु छता ज्वलं । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः चकनी सा गपःया ब्व भतिचा दुहां वनी । अनंलि प्वाःया ब्व पिहां वइ । थ्व थलया क्वय्या ब्वय् दथुइ भतिचा ग्वार्चाचिंक थकया तःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ ।
उगु ग्वलाःगु पातायात ल्हुयाः भतिचा थकाइ । उगु थहां वःगु ब्वयात ब्वराक्क ल्हुयाः च्वय्पाखे चीधं यानायंकी । च्वय् म्हुतुया ब्वय् भतिचा फःपुइकी । क्वतःया जाः चिजाः जुइ । क्वय्या ब्वया दथुइ भतिचा ल्हुयाः दुनेपाखे थकाइ ।
खाय्कुलिं
पुजाय् दइगु समय्बजि ज्वलनय् खाय् छायेत खाय्कुलिंया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थलय् छ्यंया ब्व भतिचा चकनाः ककुया ब्व भतिचा दुहां वनाः क्वय्या ब्व भतिचा पिहां वइ । थ्व थल अप्वः धया थें कँय्या दयेकातःगु दइ ।
थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थगासा कथं क्वय्या ब्व, ककु व छ्यंया ब्व नापं दथुइया ब्व धालय् यानाः दयेकी । थुपिं ब्वत छसिकथं लिसं तयाः स्वानाः खाय्कुलिं तयार जुइ ।
गुंगूमकः
पुजा यायेगु झ्वलय् गुंगू थनेत गुंगूमकःया छ्यलाबुला जुइ । गुुंगूमकः अप्वः धया थें सिजःया दइ । गनं गनं लीया वा चाया नं छ्यलेगु चलन दु । गुंगूमकः चु दुगु दइसा, चु मतसे नं दयेकातःगु दइ । मकलय् ह्यंग्वाः तयाः मि न्वयेकी, उकी गुंगू तयाः कुँ वयेकी । गुंगूमकः दयेकेत दकलय् न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः गाःवंकी । उगु थलय् ह्यंग्वाः नं तयेमाःगु जुयाः जाः भतिचा तःजाः याइ । च्वय् म्हुतुपाखे पातायात भतिचा फःपुइकी । क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराका यंकी । क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं तयेगु याइ । मि ग्वाकाः तयेत मकःया म्हय्या ब्वय् चिचिप्वाःगु प्वाः नं खनातःगु दइ । चु तयेगु खःसा चु तयेत ज्याछिंक पातायात ग्वलाक्क पाइप थें यानाः छकूचा दयेका तइसा ह्याण्डल नं तयेगु चलन दु ।
गुल्पाः
बौद्धतय्सं विशेष यानाः गुल्पाः छ्यलेगु याः । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थलयात भगवान बुद्धया पात्रया रुपय् कायेगु याः । थुकी जाकि तयाः थीथी देगलय् गुम्बा, विहारय् छायेगु याइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः ब्वहःया ब्वयात भतिचा दुकाइ । उकियात हाकनं छ्यंया ब्वपाखें फपुइकाः च्वय्या ब्व चिप्वाः याइ ।
जलहरी
पुजा यायेगु झ्वलय् शिवलिङ्गय् लः हायेकेगुया निंतिं जलहरी छ्यलेगु याइ । थुकी लः लिसें दुरु, घ्यः, कस्ति नं तयाः महाद्यःयात द्यछायेगु याइ । थ्व थल सिजःया दयेकी । गुलिं जलहरी त्रिखुट्टीया व्यवस्था यानातःगु दइसा गुलिखे खायेगुकथं सिखः वा खिपःया प्रयोग नं जुइ । थ्व थल स्वयेबलय् च्वामुबाताया चिग्वःगु स्वरुप थें नं च्वनी । थ्व थलया म्हुतुप्वाः खुल्ला जुइसा क्वय्पाखे बुलुहुं च्वामु जुजुं प्यंचाःपाखे पुरा हे च्वामुया वनी । क्वय्या ब्वय् चिचाप्वाःगु ह्वः छगू तयाः लः, दुरुलिसेंया पदार्थ शिवलिङ्गय् हायेकेत ज्याछिंका तइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चानाः ल्हुइगु याइ । म्हुतुया ब्व खुल्ला जुइसा प्यंचाःपाखें च्वामुसे यानायंकी । त्रिखुट्टी दयेकेत तार अथवा पातायात जलहरीया साइज कथं ताहाकः जुइक चानाः ग्वलाक लिसं तयाः स्वाइ । उगु ग्वलाःगु चक्कायात स्वंगू ब्व यानाः छपु छपु तुतिया रुपय् स्वायेगु याइ ।
झारि
पुजा ज्वलनय् झारिया नं कलशया थें हे ज्या वइगु खः । पुजाया निंतिं नीलः तयाः थ्व थलया छ्यलाबुला याइ । थ्व थल ली वा सिजःया दइ । थ्व थल करुवा, तांफ, कलश सिबय् भतिचा तजाः जुइ । थुकी अःखुं नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं प्वाःया ब्व, ककुया ब्व, छ्यंया ब्व, अःखुं, तौया ब्व अनुसार चाइ । प्वाःया ब्व दयेकेत पातायात ग्वलाक निगू चाइ । प्वाःया च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः ग्वारा दयेकी । उगु निगू ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ । उगु प्वाःया ब्वय् अःखुं स्वाइ । झारिया ककु चित्याः जुयाः भतिचा ताःहाकः स्वाइ । थ्व थलय् छ्यंया ब्व भतिचा पाइ । दथुइ लाक ककुया ध्वःया साइजकथं प्वाः दइ । छ्यंया ब्व दयेकेत साइजकथं पातायात ग्वलाक चानाः दथुइ ककुया ब्व लाइथाय् ह्वः खनी । अनंलि भतिचा ब्वराकाः ज्वनेछिंक छकूचा फपुइकी । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ स्वानाः झारि तयार जुइ । तौ तयाः भतिचा तःजाः जुइ ।
थापिंचा
नियमित पुजा सिबय् नं भतिचा विशेष पुजाय् थापिंचा छ्यलेगु याइ । थ्व थलय् थ्वँ अथवा अय्लाः नं तयेगु याः । थ्व थल कँय्या दयेकी । नापं मोहनीया इलय् थापिंचा स्वनेगु धकाः हे जःपिं अनुसार थापिंचायात थापना यायेगु चलन दु । उगु इलय् थुपिं थापिंचाय् अय्लाः, थ्वँ तयेगु याइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासाकथं तौ, क्वय्या ब्व, च्वय्या ब्व, छ्यंया ब्व धाले याइ । प्वाःया ब्वया दथुइपाखे छकूचा बुट्टा थें च्वंक पिकयातःगु दइ । धाले यानातःगु थीथी ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ।
थ्याक्चा
पुजा ज्वलनय् समय्बजि नापं द्यःयात अय्लाः, थ्वँ हायेगु चलन नं दु । उकी मध्यय् अय्लाः तयेगु थलयात थ्याक्चा धकाः धाइ । थ्व थलयात अन्तिचा धकाः धायेगु नं याः । थ्व थल अप्वः धइ थें कँय्या दयेकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासा कथं तौ, प्वाःया ब्व, ककु, धाले यानाः दयेकी । ककुया ब्व बुलुहुं चिपु जुयावनी । छ्यंया ब्वयात भतिचा फपुइकी । प्वाःया ब्वया क्वय्पाखे तौ छगू नं स्वानाबी ।
धाल्चा
घःया हे चिग्वःगु स्वरुपयात धाल्चा धायेगु याः । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातःगु दइ । थुकी सादा धाल्चा, बुट्टा दुगु धाल्चा दइ । पुजाया इलय् माःगु लःया व्यवस्था यायेत धाल्चा छ्यलीगु याइ । थुकियात कलशया रुपय् नं कायेगु याः । पातायात साइजकथं चानाः ब्वहःया ब्व, क्वय्या ब्व, ककु ह्वःचा आदि दयेकी । ब्वहःया ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः आकार पिकाइ, उकी ककु व ह्वःचा हनाः धाल्चा तयार जुइ । थ्व थल थीथी साइजया दइ ।
धाला
पुजाय् दइगु समय्बजि ज्वलनय् थ्वँ छायेत धाल्चाया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थलया स्वरुप पुजा करुवा थें हे च्वनी । पुजा करुवा सिबय् खः थें मखुथें भतिचा तःजाः जुइ । थ्व थल अप्वः धयाथें कँय्या दयेकातःगु दइ । धाल्चाय् प्वाः भतिचा पिहां वयाः ग्वाराचिनी । ककु भतिचा चीपु जुयाः छ्यनय् ज्वनेत ज्याछिंक भतिचा फःपुइकातःगु दइ । थ्वँ पिहां वयेत अःपुकेत अःखुं छपु नं तयातःगु दइ । प्वाःया क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं तयातइ । थ्व थल दयेकेत कँय्या कुचायात नायेकाः थासा कथं प्वाःया ब्व, नौ, अःखुं ककुया ब्व आदि धाले याइ । उपिं ब्वयात छसिकथं लिसं तयाः स्वानाः धाला तयार जुइ ।
पंचपात्र
पुजा याः वनेत पुजाज्वलं तयाः पुजाभुइ नीलः तया यंकेत पंचपात्र छ्यलेगु याइ । खय्त ला नीलःया निंतिं करुवा, अंखोरा, लोटा आदि नं दइ । अथेसांतबि नीलःया निंतिं पंचपात्रया छ्यलाबुला नं यायेगु खः । थ्व थल ली वा सिजःया दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं गोलाक चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः म्हुतुप्वाः व प्यंचा तक छगू हे साइज यानाः दयेकी । म्हुतुप्वाःपाखे भतिचा फपुइकाः ज्वनेत ज्याछिंका तइ । थ्व थल यक्व तग्वः जुइमखु ।
पाल्चा
द्यःथाय् पुजा वनेगु झ्वलय लिपालाक्क द्यःयात मत बिइगु चलन दु । उगु इलय् मत बिइत पालचा छ्यलेगु याइ । थ्व थल अप्वः धयाथें सिजःया दयेकातःगु दइ । थ्व थल भतिचा गाःवंक दयेकातइसा इताः तयेत ज्याछिंक च्वय्पाखे छकूचा खलुं वंकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चाइ । उगु चक्का पातायात ल्हुयाः च्वय्पाखे तःचाकः यानाः क्वय्पाखे चिचाकः याइ । च्वय्या ब्वय् भतिचा फपुइकी । च्वय्पाखे हे भतिचा खलुं वंकाः इताः तयेत ज्याछिंकी ।
पुजाभू
पुजा याः वनेत पुजाज्वलं तयाः यंकेत थ्व थल छ्यली । पुजा याःवनेत माःगु जाकि, बजि, स्वां, सिन्हः आदि थ्व थलय् तयाः यंकी । थ्व थल ग्वलाइसा थीथी साइजया दइ । ली वा सिजःया थ्व थल दयेकी । थ्व थलयात दयेकेत पातायात साइज कथं ग्वलाक चाइ, अनंलि उगु चक्का पातायात भतिचा ल्हुयाः साइडपाखे भतिचा थकयाबी । थुकिया जाः तसकं चिजाः जुइ । अझ भतिचा जक हे थकायेगु याइ ।
मकः
चिकुगु इलय् म्ह वा क्वथा क्वाकेत मकः छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व मकः अप्वः धया थें सिजःया दइ । गनं गनं लीया, चाया नं दयेफु । थुकी ह्यंग्वाः अथवा कोइला तयाः मि च्याकीगु जुयाः थ्व थल भतिचा गाःवनी । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । अनंलि उगु चक्का पातायात ल्हुयाः गाःवंकी । थुकी ह्यंग्वाः वा कोइला तयेमाःगु जुयाः जाः भतिचा तःजाः हे जुइ । च्वय्या ब्व म्हुतुपाखे भतिचा चकनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराया वनी । थुकी बैठक छगू नं दइ । ज्वनेत ज्याछिंक ह्याण्डल नं तयातःगु दइ । म्हुतुपाखे पातायात मुलातःगु दइ ।
लम्पिचा
पुजाया झ्वलय् समय्बजि नं छायेगु चलन दु । थ्व समय्बजि तयेगु थलयात हे लम्पिचा (समय् ख्वला) धाइ । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ । थ्व थल समय् तयेत ज्याछिंक गाःवंक दयेकातइ । थुकी तौ नं तयातइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात गाःवंक ल्हुइ । थुकिया म्हुतुप्वाः चकनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वराना वनी । क्वय्पाखे तौयात की तानाः स्वाइ ।
पुंज्या
परम्परानिसें किपा च्वयेगु व उंया ज्या यायेगु ज्याया भाला पुंतय्गु जूगुलिं थ्व ज्यायात पुंज्या नं धाः । नेवाः तजिलजिइ १) धार्मिक, २) सांस्कृतिक ३) सामाजिक संस्कारया ज्याय् थीथी किपा च्वयेगु व उनं छाय्पीगु नेवाः जनजीवनया अभिन्न अंग जुयाच्वंगु दु ।
थीथी इलय् जुइगु थीथी ज्याखँय् १) भ्वँतय् किपा च्वयाः तिकेगु २) कापतय् किपा च्वयाः खायेगु ३) चाया थलबलय् च्वयाः ब्वयेगु ४) सिँ, अंगः, बँ व थीथी थासय् किपा च्वयेगु बा उनं छाय्पीगु ५) थीथी द्यःपिनि ख्वाःपाः दयेकेगु ६) थीथी थाय्बाय्, मनू वा ज्वलंया बां (बुट्टा) किपा च्वयेगु ७) थीथी तान्त्रिक द्यःपिनि किपा पौभाः दयेकेगु आदि पुंज्याया मूज्या जुल । द्यःपिनिगु च्वज्या यायेबलय् द्यःकथंया बिस्कं पहः व नियमकथं आसन, ज्वँसा, बाहां, तिसावसः नापं थीथी ज्वलं, बां (बुट्टा) व उं छ्यलेमाः ।
स्वनिगलय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यताकथं थीथी द्यः व देगः पलिस्था यानातःगु दु । थुपिं द्यःपिं मध्यय् नं मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिनि दँय्दसं तःजिक पुजा व जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा बाय् जात्रा यायेत देगलं, आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां लंपुं छायाः बांलाकेगु याइ ।
नेवाः समाजय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता दुगु जुल । नेवाःतय् मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदायया धार्मिक व सामाजिक मान्यता कथं सामाजिक व धार्मिक ज्याय् बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
थुपिं च्वज्या यायेबलय् गुम्ह द्यः गथे जुइमाः, थीथी द्यःपिनि आसन, ज्वँसा, बाहां व तिसावसः गथे जुइमाः अले थीथी ज्वलं व बां (बुट्टा) गथे जुइमाः, गन छु उं गथे छ्यलेगु धयागुया नं छगू पहः व नियम दु । न्ह्यःनेलाःथाय् न्ह्यःने लाःथे च्वयेगु, यःयःपिनि यःयःथे च्वयेगु व यःगु उं छ्यलेगु नं याये मज्यू । थुकी बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता नं दुगु जुल ।
नेवाःतय् दथुइ मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदाय दुगुलिं उमि धार्मिक व सामाजिक मान्यताकथं उमित बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
स्वनिगः थीथी द्यः व देगलं जाःगु थाय् खः । न्हापांनिसें थन मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिन्त पलिस्था यानाः थीथी थासय् देगः तकं दयेकाः फुकं नेवाःतय्सं उतिकं हना वयाच्वंगु खः । थुमित दँय्दसं पुजा यायेगु बा तःजिक जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा यायेत बा जात्रा यायेत निश्चित तिथिकुन्हु देगलं वा आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां ‘लंपुं छायेगु’ ज्या निं याइ ।
धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् लंपुं छायेगु
आपाः थें द्यःपिन्त दँय्दसं निश्चित तिथिकुन्हु द्यःयात म्वःल्हुकाः बा न्हवं यानाः उनं पायेगु वा छाय्पीगु याइ । अले उम्ह द्यःयात मिखा कंकेगु ज्या याइ । थ्वयात लंपुं छायेगु धाइ । थुकियात द्यः सजिबता बीगु कथं काइ ।
चितलाः
नेवाःतय् तःधंगु धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याझ्वलय् थीथी ज्वलं नीस्वनाः पुजा यायेगु चलन दु । मूकथं थथे नीस्वनीगु ज्वलं धयागु कलश, थापिं, अन्ति, खाय्पाः, खाय्कुलिं आदि लिसें थीथी मेमेगु ज्वलं लाः । मोहनिबलय् हासा, तुफि, चुपि, कुँइ आदि व जात समुदायकथं थःगु ज्याभः ज्वलं नं नीस्वनी । थुपिं गुलि नं नीस्वनीगु ज्वलं दु, उपिं फुकं ज्वलनय् ‘चितलाः’ छगू छगू तिकेगु याइ । लंपुं छाये मछिंगु वा लंपुं मछाःगु थीथी द्यःयात नं थ्व ‘चितलाः’ छगू तिकेगु याइ । थ्व ‘चितलाः’ धयागु चिकिचाकूगु भ्वँतय् स्वंगः मिखा च्वयातइगु खः । थ्व चितलाः च्वयेत तुयुगु, हाकुगु व ह्याँउगु उं जक छ्ली । ‘चितलाः’ तिकेगु धयागु सजिबता बीगु खः । चितलाः ई, थाय् व लकस कथं थीथी कथंयागु च्वः । गथे – गणेद्यःया मिखा, बुद्धया मिखा, भैलःद्यः व मेमेपिं द्यःया मिखाकथं ।
अष्टमंगल
छुं नं तःधंगु पुजा आजाबलय् बा भिंगु ज्याखँय् अष्टमंगलया किपा च्वयाः खायेगु याइ । अष्टमंगल धयागु च्याता भिंगु ज्वलंयात काइ । थुपिं थुकथं
दु १) स्वस्ति (श्रीवत्स) २) स्वां ३) ध्वाँय् ४) कलस ५) च्वाम्वः ६) ज्वःन्या (निम्ह न्या) ७) छत्र (द्यःकुसा)
८) संख ।
फय्गं
देगः देगलय् सालुगु धातुया गं दयेकाः खायातःगु दइ । फय् वलकि थ्व सनाः तिनिं तिनिं न्याइ । थ्व हे फय्गंयात भ्वँतय् च्वयाः भिंगु ज्याखँय् ब्वयेगु याइ । थ्वयात अष्टमंगल नाप तयाः नं ब्वयेगु याः ।
सुद्र्यः चन्द्रमा
देगः देगलय् सुद्र्यः व चन्द्रमाया किपा दयेकाः तयेगु चलन दु । गुबलें धातुया ध्वाँचय् तयेगु याइसा गुबलें सालुगु धातुयागु दयेकाः नं खायेगु याः । अथे हे थ्वयात अष्टमंगलया न्ह्यःने व ल्यूने तयेगु नं याः । सुद्र्यः च्वइबलय् थुकी ह्याउँगु उं तइसा चन्द्रमा च्वइबलय् तुयुगु उं तइ ।
मचा बुइबलय् ह्याउँमचा तयेगु मचा कथिइ खायेगु याइ बा मचा तइथाय् च्वय् खानाः तयेगु याइ ।
