परम्परानिसें किपा च्वयेगु व उंया ज्या यायेगु ज्याया भाला पुंतय्गु जूगुलिं थ्व ज्यायात पुंज्या नं धाः । नेवाः तजिलजिइ १) धार्मिक, २) सांस्कृतिक ३) सामाजिक संस्कारया ज्याय् थीथी किपा च्वयेगु व उनं छाय्पीगु नेवाः जनजीवनया अभिन्न अंग जुयाच्वंगु दु ।
थीथी इलय् जुइगु थीथी ज्याखँय् १) भ्वँतय् किपा च्वयाः तिकेगु २) कापतय् किपा च्वयाः खायेगु ३) चाया थलबलय् च्वयाः ब्वयेगु ४) सिँ, अंगः, बँ व थीथी थासय् किपा च्वयेगु बा उनं छाय्पीगु ५) थीथी द्यःपिनि ख्वाःपाः दयेकेगु ६) थीथी थाय्बाय्, मनू वा ज्वलंया बां (बुट्टा) किपा च्वयेगु ७) थीथी तान्त्रिक द्यःपिनि किपा पौभाः दयेकेगु आदि पुंज्याया मूज्या जुल । द्यःपिनिगु च्वज्या यायेबलय् द्यःकथंया बिस्कं पहः व नियमकथं आसन, ज्वँसा, बाहां, तिसावसः नापं थीथी ज्वलं, बां (बुट्टा) व उं छ्यलेमाः ।
स्वनिगलय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यताकथं थीथी द्यः व देगः पलिस्था यानातःगु दु । थुपिं द्यःपिं मध्यय् नं मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिनि दँय्दसं तःजिक पुजा व जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा बाय् जात्रा यायेत देगलं, आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां लंपुं छायाः बांलाकेगु याइ ।
नेवाः समाजय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता दुगु जुल । नेवाःतय् मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदायया धार्मिक व सामाजिक मान्यता कथं सामाजिक व धार्मिक ज्याय् बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
थुपिं च्वज्या यायेबलय् गुम्ह द्यः गथे जुइमाः, थीथी द्यःपिनि आसन, ज्वँसा, बाहां व तिसावसः गथे जुइमाः अले थीथी ज्वलं व बां (बुट्टा) गथे जुइमाः, गन छु उं गथे छ्यलेगु धयागुया नं छगू पहः व नियम दु । न्ह्यःनेलाःथाय् न्ह्यःने लाःथे च्वयेगु, यःयःपिनि यःयःथे च्वयेगु व यःगु उं छ्यलेगु नं याये मज्यू । थुकी बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता नं दुगु जुल ।
नेवाःतय् दथुइ मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदाय दुगुलिं उमि धार्मिक व सामाजिक मान्यताकथं उमित बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
स्वनिगः थीथी द्यः व देगलं जाःगु थाय् खः । न्हापांनिसें थन मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिन्त पलिस्था यानाः थीथी थासय् देगः तकं दयेकाः फुकं नेवाःतय्सं उतिकं हना वयाच्वंगु खः । थुमित दँय्दसं पुजा यायेगु बा तःजिक जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा यायेत बा जात्रा यायेत निश्चित तिथिकुन्हु देगलं वा आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां ‘लंपुं छायेगु’ ज्या निं याइ ।

धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् लंपुं छायेगु
आपाः थें द्यःपिन्त दँय्दसं निश्चित तिथिकुन्हु द्यःयात म्वःल्हुकाः बा न्हवं यानाः उनं पायेगु वा छाय्पीगु याइ । अले उम्ह द्यःयात मिखा कंकेगु ज्या याइ । थ्वयात लंपुं छायेगु धाइ । थुकियात द्यः सजिबता बीगु कथं काइ ।

चितलाः
नेवाःतय् तःधंगु धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याझ्वलय् थीथी ज्वलं नीस्वनाः पुजा यायेगु चलन दु । मूकथं थथे नीस्वनीगु ज्वलं धयागु कलश, थापिं, अन्ति, खाय्पाः, खाय्कुलिं आदि लिसें थीथी मेमेगु ज्वलं लाः । मोहनिबलय् हासा, तुफि, चुपि, कुँइ आदि व जात समुदायकथं थःगु ज्याभः ज्वलं नं नीस्वनी । थुपिं गुलि नं नीस्वनीगु ज्वलं दु, उपिं फुकं ज्वलनय् ‘चितलाः’ छगू छगू तिकेगु याइ । लंपुं छाये मछिंगु वा लंपुं मछाःगु थीथी द्यःयात नं थ्व ‘चितलाः’ छगू तिकेगु याइ । थ्व ‘चितलाः’ धयागु चिकिचाकूगु भ्वँतय् स्वंगः मिखा च्वयातइगु खः । थ्व चितलाः च्वयेत तुयुगु, हाकुगु व ह्याँउगु उं जक छ्ली । ‘चितलाः’ तिकेगु धयागु सजिबता बीगु खः । चितलाः ई, थाय् व लकस कथं थीथी कथंयागु च्वः । गथे – गणेद्यःया मिखा, बुद्धया मिखा, भैलःद्यः व मेमेपिं द्यःया मिखाकथं ।

अष्टमंगल
छुं नं तःधंगु पुजा आजाबलय् बा भिंगु ज्याखँय् अष्टमंगलया किपा च्वयाः खायेगु याइ । अष्टमंगल धयागु च्याता भिंगु ज्वलंयात काइ । थुपिं थुकथं
दु १) स्वस्ति (श्रीवत्स) २) स्वां ३) ध्वाँय् ४) कलस ५) च्वाम्वः ६) ज्वःन्या (निम्ह न्या) ७) छत्र (द्यःकुसा)
८) संख ।

फय्गं
देगः देगलय् सालुगु धातुया गं दयेकाः खायातःगु दइ । फय् वलकि थ्व सनाः तिनिं तिनिं न्याइ । थ्व हे फय्गंयात भ्वँतय् च्वयाः भिंगु ज्याखँय् ब्वयेगु याइ । थ्वयात अष्टमंगल नाप तयाः नं ब्वयेगु याः ।

सुद्र्यः चन्द्रमा
देगः देगलय् सुद्र्यः व चन्द्रमाया किपा दयेकाः तयेगु चलन दु । गुबलें धातुया ध्वाँचय् तयेगु याइसा गुबलें सालुगु धातुयागु दयेकाः नं खायेगु याः । अथे हे थ्वयात अष्टमंगलया न्ह्यःने व ल्यूने तयेगु नं याः । सुद्र्यः च्वइबलय् थुकी ह्याउँगु उं तइसा चन्द्रमा च्वइबलय् तुयुगु उं तइ ।
मचा बुइबलय् ह्याउँमचा तयेगु मचा कथिइ खायेगु याइ बा मचा तइथाय् च्वय् खानाः तयेगु याइ ।

माथं व क्वँय्धुंकाः किपा च्वयेत माःगु उं खः । न्हापा न्हापा थीथी उं पुंतय्सं थःपिन्सं हे दयेकीगु खः । छुं नं किपा च्वयेत पुंतय्सं स्वथी उंयात मू उंकथं नालातःगु दु । इपिं उं १) म्हासु २) वँचु व ३) ह्याउँ खः । अले तुयुगु उं व हाकुगु उंयात ‘तिबः उं’कथं जक काइगु खः । थुपिं मू उं निथी, स्वथी वा तःता उं ल्वाकछ्यानाः थीथी न्हून्हूगु उं दयेकीगु खः । छुं नं उंयात थीके माःसा (light यायेत) तुयुगु उं वा लः ल्वाकछ्याइसा उंयात ख्युंके माःसा (dark यायेत) हाकुगु उं छ्यलीगु खः । गथे ः
१) म्हासु व वँचु उं ल्वाकछ्यातकि वाउँगु उं जुइ ।
२) म्हासु व ह्याउँ उं ल्वाकछ्यातकि भुयुसिन्हः उं जुइ ।
३) वँचु व ह्याउँ उं ल्वाकछ्यातकि प्याजि उं जुइ ।
४) म्हासु, वँचु व ह्याउं ल्वाकछ्यातकि सियु उं जुइ ।
५) वाउँ उनय् तुयु उं ल्वाकछ्यातकि ‘अम्बः उं’ जुइ ।
६) वँचु उनय् तुयु ल्वाकछ्यातकि ‘आकाश उं’ जुइ ।
७) ह्याउँ उनय् तुयु ल्वाकछ्यातकि गुलाफि उं जुइ ।
८) वाउँ उनय् हाकु ल्वाकछ्यातकि क्वंवाउँ जुइ ।
थुकथं हे उं अप्वः म्ह्व ल्वाकछ्यातकि नं थीथी न्हूगु उं पिहां वइ ।
उं व उं मिला, उं कसि
किपा च्वयेत व समाः यायेत पुंतय्सं थीथी उं दयेकी । पुंतय्सं छ्यलीगु मू उं न्याता (५ थी) दु । इपिं तुयुगु, म्हासुगु, वँचुगु, ह्याउँगु व हाकुगु खः । मेगु थीथी उं थुपिं हे उं ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु खः । गथे वँचु व म्हासु ल्वाकछ्यानाः वाउँगु उं दयेकी, ह्याउँ व म्हासु ल्वाकछ्यानाः भुइसिन्हः उं दयेकी, ह्याउँ व वँचु ल्वाकछ्यानाः प्याजि उं दयेकी, ह्याउँ व तुयु ल्वाकछ्यानाः गुलाफि व वँचु व तुयु ल्वाकछ्यानाः आकाश रंग दयेकी । थुकथं हे मेमेगु उं नं दयेकीगु खः । थुपिं उं प्रकृति व खनिज ल्वहँतं दयेकीसा थुकी रसायन (ऋजझष्अब)ि ल्वाकछ्यानाः नं थीथी उंया ताजि पिकाइ
थपिं उं भ्वँतय् छ्यलेत, कापतय् छ्यलेत व थीथी मेमेथाय् छ्यलेत नं थीथी कथं दयेकी । उं दयेकेबलय् सरेस व खेँय् तयेगु नं याः । थुपिं उं तयेगु चाया चिचीग्वःगु थलयात उं मिला धाइ । उं आपाः दयेकेमाःसा कसिइ तइ । थुकियात उं कसि धाइ ।

उं दयेकीगु पहः (विधि)
पुंतय्सं थीथी उं दयेकेत मूकथं स्वथीकथं उं दयेकी । १) घाँय्, जडिबुटी, स्वां, मापाखें ।
२) मेगु प्राकृतिक व खनिज ज्वलंपाखें ३) रसायन विधिपाखें
थुकथं थीथी ज्वलं छ्यलाः थीथी कथं दयेकीगु उं छता हे उं जूसां उमिगु गुन व लु पानाच्वनी । अथे जूगुलिं थीथी कथं दयेकातःगु छता हे उं जूसां उपिं थीथी च्वज्याय् थीथी कथं छ्यली । थीथी ज्वलनं थीथी कथं दयेकातःगु उं छता हे उं जूसां इमिगु नां नं पानाच्वंगु दइ । गथे तुयुगु उंयात बलः धाइगु जूसां थुपिं गुकथं दयेकूगु वा गुज्वःगु उं धयागु वया नामं क्यनी ।
१) माबलः २) दुरुबलः ३) संखुबलः ४) क्वँय्बलः, ५) म्हःबलः ६) चाबलः ७) चुलुबलः ८) प्वताय् बलः ९ फिबलः ।

क्वँय्बलः
न्या व थीथी ज्यूताःतय् (जनावरतय्) त्वान्नाःक्वँय् व फ्यलुक्वँय् थें ज्वःगु दुकुलुगु क्वँय् बांलाक सिलाः थ्वयात सिँपँ व सु तयाः उइगु वा छ्वयेकेगु ज्या याइ । उपिं क्वँय् ह्यंग्वाः जुइवं वयात मिं लिकयाः थ्वयात लखं बांलाक ब्वब्वस्यानाः सिली, अले वयात नचुक छ्यानाः लखय् सिलाः सालुगु सुति कापतय् ति क्वसीकाः कयाः कः वांछ्वइ । अले उगु ति सुकाः ल्यं दुगु क्वँय्चुं बलः जुइ ।

चाबलः
थ्व ताकुचां दयेकीगु बलः खः । खानिं वइगु ताकुचायात चिचीकू जुइक छ्यानाः लखय् फ्वइ । ताकुचा लखय् नायेवं न्हातु न्हायाः लखय् छ्वालुसे च्वंकी । थ्वयात सालुगु सुति कापतय् छाने यानाः वःगु कः वांछ्वयाः तियात चीप्वाःगु मिइ तयाः ग्वाराग्वारा दायेकी ।
थथे दायेकीबलय् मदिक्क संका च्वनेमाः, अले मिं लिकयाः ख्वाउँकी । थुकी खाःचिं वा कास्तिक सोडा मेगु लः सायाः छन्हु फ्वयातइ । अले कः जुक्व क्वसिनाः ति म्हासुसे च्वनाच्वनी । थ्व ति फुक्कं वांछ्वयाः मेगु लखं बांलाक सिले धुंकाः निभालय् बांलाक स्वयेक पाइ । थ्व बांलाक गनकि चाबलः जुल ।

दुरुबलः
थुकथं हे दुरुबलः दयेकेत दुरुल्वहंयात कुचा कुचा जुइक छ्यानाः अगलय् तयाः लांलां छ्वयेकातइगु खः । थुकथं अगलय् छ्वयेकातःगु दुरुल्वहं कुचा ह्यंग्वाः थें जुयाः फ्वासाफ्वासा वनी । थुकियात मुगलं छ्यानाः नचुकी, अले थ्वयात लः मतसे ख्वाउँकी ।
थ्व नं म्वाःसख्वाः थें जुइक जूगुलिं थ्वयात माबलः थें यानाः दयेकीगु खः । थ्व दुरुबलः माबलः सिबय् तुइसे च्वनी। थ्व दुरुबलः बलानाः ता नं तुइ ।
प्वताय्बलः
थ्व भ्वासाल्वहंचुं खः । थ्व दयेकेत भ्वासाल्वहं चुं यानाः थुकी यचुक सिलातःगु जाकि तयाः नीगु खः । थ्व नितां नचुलकि लखय् फ्वयाः सालुगु कापतय् क्वसीकाः काइगु खः । थ्वयात प्वताय्चुं नं धायेगु याः ।

फिबलः
थ्व खुसिइ वा खानिइ दइगु तुयुगु तुयुगु च्याफि इयाः थ्वयात चुं यानाः कूचि तयाः लः मतसे नीगु खः । थ्वयात बांलाक सिलाः खाःचिं वा कास्तिक सोडा तयाः छुचुं न्हाये थें न्हायाः ममःख्वलय् तयाः छक्वः हायेगु याइ, अले सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीकाःकाइ । अले थ्वयात निभालय् पानाः गनेवं बांलाःगु बलः जुइ ।

माबलः
न्हापां म्वाःसख्वाःयात चाया भ्यगतय् तयाः उकी सख्वाः त्वपुइक लः तयाः स्वन्हुप्यन्हु निभाः मदुथाय् तइ । लः सुतकि सिँया चतंचां सख्वाः च्वय् क्वय् जुइक संकाः हाकनं लखं त्वपुइक लः तयाः बाःछि ति फ्वयातइ । अले हाकनं चतंचां बांलाक संकी । थुकथं स्वक्वः प्यक्वः यायेधुंकाः लः सुतकि सख्वाः फ्वासाफ्वासा वइ, अले उकियात बांलाक छ्यानाः ल्वहँतय् तयाः नचुक नी । उगु सख्वाः नचुलकि उकियात मदिक लखं त्वपुयाः स्वलाप्यला तक फ्वयातइ ।
लः म्ह्व जूसा लः सायाबी । द्यःने साब्वंति थें ब्वाइँया वइगु लःफ्वं फुकं वांछ्वयाः हाकनं मेगु लखं त्वपुया तइ । थुकथं तःकःतक यातकि उगु सख्वाः चुलुसे च्वनी । उगु चुलुगु सख्वाःयात निभालय् पानाः हानं नचुक नी, अले थुकियात लखय् संकाः सालुगु सुति कापतय् तयाः ति क्वसीकाः काइ । कापतय् ल्यंगु कः वांछ्वयाः तियात निभालय् पानाः लः सुकी । लः सुतकि वयात नचुक निनाः छगः थलय् तयातइ । थ्व हे बलः खः । थुकथं दयेकातःगु बलःयात थःत माक्व माक्व कयाः लखय् संकाः तुयुगु उं कथं छ्यली । थथे म्वाःसख्वालं बलः छकः दयेकेत न्हय्ला च्याला बी ।
म्हासुगु उं
तुयुगु उं थें म्हासुगु उं नं न्यागू कथं दयेकेगु याः । १) हरिताल २) केशरि ३) बसंति ४) बदामि ५) लुँचुं

केशरि
थ्व बुँ व खानि ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु उं खः । थीथी स्वांया मू वा स्वांया दथुया म्हासुगु ब्व जुक्व मुंकाः छगः खलचाय् तयाः नचुक नी । थ्व तसकं याउँइगु जूगुलिं थ्वयात लखय् तयाः बांलाक संकेमाः । अले थ्वयात लः भचा तयाः मिइ तयाः हायेगु ज्या याइ । थ्वयात बांलाक संकाः निभाः मदुथाय् निन्हुस्वन्हु अथें तयातइ । अले थुकी काँय् हलू छ्यानाः ल्वाकछ्याइ । थ्वयात बांलाक संकाः सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीका काइ । थुकिया ति जुक्व वांछ्वयाः निभाः मदुथाय् तयाः गंकी ।

बदामि
थ्व खानिइ दइगु छताजिया चा खः । थ्व चायात नचुकाः लखय् बांलाक सिली । थ्वयात तःन्हु तक तःक्वःतक लखय् क्वसीकाः हाकु फुकं वनकि म्हासुगु ब्व जक लखय् क्वसिना च्वनी । थ्वयात खाःचिं वा कास्तिक सोडा तयाः निन्हुस्वन्हु त्वपुया तयेमाः । अले थ्वयात सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीकाः काइ । थ्वयात निभालय् स्वयेक पानाः लिकालकि बदामि उं जुइ ।

बसंति
थ्व हलुखं दयेकीगु उं खः । न्हापां काँय् हलू लखय् फ्वयाः ख्वला बांलाक तुइकाः थ्वयात ल्वहँतय् तयाः नचुक छ्याइ, अले थ्वयात सुति कापतय् तयाः छगः थलय् लः तयाः निघौति ग्वाराग्वारा दायेकाः ख्वाउँका तइ । अले फ्वयातःगु जाकि तयाः नचुक निनाः मि चीजः यानाः थुकियात संकुसंकुं मः दायेकी । थुकी धाले ख्वलाया ति व हलू प्वःचिनाः दायेकातःगुया ति तयाः हानं भुतुलिइ गुरुगुरु दायेकी । अले थ्वयात ख्वाउँकाः सालुगु सुति कापतय् क्वसीकाः काइ । थ्वयात निभालय् मतसे ति सुकी । थ्वयात हानं नचुक निनाः प्वःचिना तइ ।
लुँया उं (लुँचुं)
थ्व रसायन तयाः लुँ नायेकाः पिकाइगु लुँचुं खः । न्हापा न्हापा थ्व लुँया उनं प्रज्ञापारमिता थें ज्याःगु तःजिगु सपूm च्वयेत वा पौभाः च्वइबलय् छ्यलेगु याः । थ्व उनं सिजलय् वा धलोतय् पानाः लुं सीगु ज्या यानाः लुँयाम्ह द्यः, लुँया गजू, लुँपौ, लुँहिति थें ज्याःगु दयेकीगु खः ।

हरिताल
थ्व छथी प्रकृतिइ दइगु जडिबुटी खः । न्हापा न्हापा थ्वयात मूतिगु थ्वँय् सिलाः ल्वहँतय् बांलाक चुलाः काइगु तियात हानं मूतिगु थ्वँय् तुं फ्वयातइ । थथे यायेवं हरिताल जुक्व क्वसी । द्यःने वाउँक थहां वःगु ति वांछ्वयाः हानं निधाःस्वधाः सिलाः ति जुक्व वांछ्वयाः निभाः मदुथाय् तयाः गंकी । गनेवं लखय् संकाः सालुगु सुति कापतय् क्वसिका काइ । थथे क्वसीके धुनेवं कःयात वांछ्वयाः तियात निभालय् तयाः ति सुकी । थ्व भ्वँतय् पानाः हरिताल भ्वँ दयेकी, कापतय् माथं (अस्तर) तइगु वा उकथं तइगु वा उँनय् ल्वाकछ्यानाः नं छ्यः । थुकिं भ्वं, कापः किलं नइपिं की नं स्याइगु जूगुलिं थ्व छथी बिख नं खः ।

वहःबलः (वहःचुं)
थ्व वहःयात रसायन तयाः वहः नायेकाः दयेकीगु वहःचुं खः । थ्व उं छ्यलाः न्हापा न्हापा
प्रज्ञापारमिता थें ज्याःगु सफू च्वयातःगु दु । थ्व उं द्यःया तिसा च्वयेत नं छ्यः ।

वँचु उं
वँचुगु उं नं बुँ व गुं वइगु वनस्पति व खानिं थीथी कथं दयेकू । थुमित १) असमानि २) वसि ३) थिं व ४) निर कथं ब्वथलातःगु दु ।

असमानि वँचु
थ्व उं खानिं पिहां वइगु खः । थ्व कोबाल्त धयागु धातु खानिं पिकयाः थ्वयात चाह्यंग्वाः (कोइला) च्याकाः अगलय् तयाः नायेकाः पिकाइगु खः ।
थिं
थिं धयागु जस्ता खानिइ दइगु छताजि खनिज खः । थ्वयात छ्यानाः अगलय् छ्वयेकाः उं ज्याइगु खः ।
निर
थ्व छताजि खानिइ लुइगु वँचुगु खाः थें ज्याःगु खनिज खः । थ्वयात नचुक नी धुनेवं लखय् संकाः सालुगु कापतय् तयाः क्वसीकाः कायेगु, अले उकियात मि चीजः यानाः गुरुगुरु दायेकाः लः सुकाः कायेगु ।

वँसि उं
थ्व जडीबुटी वा वनस्पतिं पिहां वइगु उं खः । वसि, मतप्यासि, कताबसि, चनामा व निरमायात क्वह्वयेकाः लिपा मिइ तयाः हायाः क्वसीकाः काइगु खः । थ्व उं दयेकेत हिराकसि धयागु छता जुडिबुटि नं छ्यानाः ल्वाकछ्याइ ।

संखुबलः
दकलय् न्हापां संखु वा तुयुगु ततःग्वःगु संखु मुंकी । उकियात कँय्या बाताय् तयाः झमसि, लेबु, कागति चुपाउँ, कःपाउँ थेंज्वःगु पाउँलय् छुं ई फ्वयातइ । थुपिं यचुसे तुइसे च्वनावलकि गंक हुयाः निभालय् पाइ । थुमित छकः सुति कापतय् प्वःचिनाः मुगलं छ्यानाः चुंचुं याइ, अले थुमित ल्वहँतय् तयाः चि ततं नचुक नी । थथे निनातःगु संखुचुंयात खाःचिं तयाः छगः बाताय् लः तयाः ब्वब्वस्यानाः सिली । सिले गायेवं बाताय् तयाः क्वसीका तइ । थथे फुकं संखुचुं क्वसीवं लः फुकं वांछ्वइ । अले उकियात निभालय् स्वयेक पाइ । थुकथं छधी जुयाच्वंगु संखुचुंयात ल्वहँमाय् तयाः नीमाः । थुकथं नचुगु संखुचुंयात ब्वब्वस्यानाः निक्वःस्वक्वः सिलेधुंकाः नायुगु सालुगु सुति कापतय् (मलमल कापतय्) तयाः क्वसीकाः काइ । थुकथं कापतय् मुंगु कः वांछ्वयाः तियात दायेकाः लः सुकी । लः सूगु संखुचुंयात निभालय् पानाः गंकी । थ्व संखुबलः जुल । थ्व निभालय्, लःफय् लाइथाय् च्वज्या यानातःसां स्यनी मखु । थ्व प्वालाप्वाला थिनाः ताःई तुयाच्वनी ।
संखुबलः
पाउँलय् सिलाः मनिसे अगलय् छ्वयेकाः माबलः वा दुरुबलः थें ति जक कयाः उगु ति सुकाः नं बलः दयेकेगु याः ।

हाकुगु उं
थीथी सिँ च्याकाः मि स्यायेवं ह्यंग्वाः जुइ । ह्यंग्वाः छगू कथंया च्वसा नं खः । फुकं ह्यंग्वाः बांलाःगु च्वसा मजुइफु । बांलाःगु च्वसा ह्यंग्वाः दयेकेत सिसौ, बरमा, वंगलसिमा वा च्वाम्वःसिँ (सल्ला), चसिँ, दाखमाया कचा बांलाःगु सिँ खः । छुं नं किपा च्वयेत ह्यंग्वालं ग्वसाः ग्वइगु खः । सिँ च्याकाः जक ह्यंग्वाः दयेकीगु मखु, खानिं नं चाह्यंग्वाः (कोइला) पिहां वः ।
अथे हे सिँ च्याकाः वइगु कुँयात फयाकाःसा व हाकः जुइ । हाकः छगू बांलाःगु हाकुगु उं खः । ‘हाकः’ थीथी कथं दयेकेगु याइ ।

अजःहाकः (चिकंहाकः)
छगः सलिखय् बांलाक चिकं इलाः माकः ख्वलय् क्वपुसां पुइकाः द्यछुइ अले माकः ख्वलय् क्वय् चिकनय् बुलाः इताः च्याकी । च्याःगु इतालं पिहांवःगु कुँ सलिखय् ख्वइ । थुगु हाकःयात अजःहाकः वा चिकंहाकः धाइ । थ्व बांलाःगु हाकुगु उं जुल ।

कुँहाकः
भुतुलिइ द्वाः वा थल द्यछुनाः क्वय् ताउत तक सिँ च्याकातल धाःसा द्वालय् वा थलय् प्यनय् हाकुक हाकः थानावइ । वयात छपाः भुचाय् चुपिचां ख्वःख्वः यानाः हाकुगु लिकाल धाःसा व कुँहाकः जुल । थ्व हाकः हाकुगु उं खः ।

क्वंहाकः
थ्व हाकः छुं च्याकाः दयेकीगु हाकः मखु । थ्व कुँहाकः मखु । छुं नायुगु ज्वलं ताःई तक मसंकुसे तल धाःसा उकी फ्वसाह्वइ वा क्वं वइ । थ्वयात मुनाकाल धाःसा थ्व क्वंहाकः जुल । थ्व दयेकेमाल धाःसा ई भचा यक्व काः । न्हापां लः ममुनीगु, निभाः नं आपाः मखइगु थासय् गाःम्हुइ, अले कुसालप्ते, केरालप्ते, भ्वय् लप्तेया दं तुलाः दयेकातःगु चि, बेय्चि व चिकं तयाः बांलाक इलाः पँपँ चिनाः गालय् स्वथनाः चां ल्हाकातइ । च्यादँझिदँ लिपा लिकयाः स्वल धाःसा उगु लप्ते फ्वसा ह्वयाः हाकुसे च्वनाच्वनी । थ्वयात क्ववःगु नं धाः ।
थ्व हाकुगु लिकयाः अम्बः, धालेख्वला, हिखयः व फट्किरि तयाः लखय् फ्वयाः थ्वयात लः सुकाः दायेकी । थ्वयात निभालय् स्वयेक पाइ । थ्व नीव हाकुगु उं क्वंहाकः जुइ ।

झौ च्वसि वा मसि
थ्व हाकुगु उं वा मसि दयेकेत न्हापां छगः थलय् स्वहाग व कपू तयाः प्यब्वय् छब्व लः सुक्क दायेकी, अले थुकी झौ तयाः गुरुगुरु दायेकी । झौ नायाः लः बछि सुतकि भिंगु अय्लाः व चिकं हाकः तयाः चिजःगु मिइ द्यछुनाः कथि छपुं संकुसंकुं भचा ताकुकी । च्वयेत पाय्छि जुलकि छगः थलय् पुसा कतिक तयातइ । न्हापा न्हापा थीथी थ्यासफू च्वयेत थ्व हे मसि छ्यलीगु खः ।

ह्याउँगु उं
अलः
थ्व छथी वनस्पतिं दयेकीगु खः । मूकथं अलःमा, वंगलसिमा वा मेमेगु सिमाय् दाइपिं छथी झौकीयात अलःमाया दं लिसें कुचाकुचा यानाः निभाःजः मदुगु ख्युंगु क्वथाय् लछि लत्याति हिलाः सिँकुचां झौकीत लिकयाः छगः थलय् तयाः लखय् बांलाक सिलाः किचः फुकं
वांछ्वयेधुंकाः ह्याउँगु जक ल्यनी । थ्वयात भिंगु अय्लाखय् सिलाः धालेख्वला तयाः छुं ई हिला तयेधुंकाः सालुगु सुति कापतय् तयाः क्वसीका कयाः निभाः मदुथाय् तयाः गंकाः काइगु खः ।

गेरु
थ्व छथी खानिइ दइगु ह्याउँगु चां दयेकीगु उं खः । थ्व उं दयेकेत नचुगु ह्याउँचा जक क्वसीक कयाः छगः कराइलय् तयाः भुतुलिइ द्यछुनाः क्वाकी । अले थुकी लः तयाः फ्वयातइ । थुकी हाकुक वइगु ति फुक्कं वांछ्वयेधुंकाः खाःचिं तयाः स्वन्हुप्यन्हु त्वपुया तइ । लिपा थ्वयात लिकयाः लखय् संकाः फिजं वांछ्वइ । अले कापतय् तयाः ति फुक्कं क्वसीकाः वांछ्वइ । उकी ल्यंगु कः जुक्वयात निभालय् स्वयेक पानाः पिकाइगु गेरु उं खः ।

भुइसिन्हः÷ म्हःसिन्हः
थ्व म्हःयात अगलय् तयाः उनाः नौ यानाः दयेकीगु खः । थ्व उं भचाभचा म्हासु नयाः भुइसे च्वनीगु जूगुलिं थ्वयात भुइसिन्हः उं नं धाः ।

हिंगू (हिंगुलि)
थ्व खानिं पिहां वइगु खः । थ्व खानिइ गन्धक व पाःलाः ल्वाकज्याना च्वंगु खनिज खः । थ्व उं हि थें ह्याउँइगु जूगुलिं थ्वयात हिंगू (हिंगुलि) धाःगु खः । थ्व उं दयेकेत हिंगूयात न्हापां यचुक ल्वहँतय् चुलाः हिंगूचुं पिकाइगु खः । थ्वयात लखय् क्वसीकाः निभालय् पाइ । अले ह्याँउथ्वँय् सिलाः पाःलाः मदयेका छ्वइ । थुकथं तःकः तक ह्याँउथ्वँय् सिलाः निभालय् पायेधुंकाः लखय् सिलाः क्वसीका काइगु खः । थीथी जडीबुटी व वनस्पतिं नं ह्याउँगु उं दयेकेगु याः ।
च्वयेगु ज्वलं
पुंज्या यायेत दकलय् न्हापां माःगु धयागु च्वयेगु थाय् खः । थुकियात ‘मा’ वा ‘माथं’ धाइ ।

माअंगः (माथं अंगः, अंगः माथं)
अंगलय् लिउँ इलाः माथं वंकाः थुकी ताकुचा इलातःगुयात माअंगः बा माथंअंगः धाइगु खः । पुंतय्सं माअंगलय् नं थीथी किपा च्वयेगु याः ।

माकापः (Canvas)
पुंतय्सं छुं नं किपा ता तुइकेत व बांलाकेत कापतय् नं च्वयेगु याः । किपा यक्व ई तक तुइका तयेत माकापः दयेकी । माकापः दयेकेत तुयुगु सुति कापःयात तिसिलाखय् (आलसया ति वा लाः) छन्हु फ्वयेमाः । तिसिलाः फ्वयातःगु कापःयात निभालय् न्हःगंक पानाः प्यकुंलाःगु सिँया तानय् तिप्यंक सालेमाः । थथे चकंकातःगु कापतय् तिसिलाः सरेस व ताकुचा, बलः वा माबलः ल्वाकछ्यानाः बांलाक पायेमाः । माथं तयेगु वा पायेगु (अन्तर तयेगु) धाइ । कापतय् छसिन्यंक माथं जालकि थ्वयात निभालय् गंकाः थ्वयात किलं मनयेकेत हरिताल पायेमाः । कापः निभालं गनकि थुकी शंखं बांलाक पिचुक बुलेमाः । कापः पिचुसे च्वनकि थ्व माथं कापः जुल । थुकी पौभाः वा थीथी लुँकिपा च्वयेगु याइ ।

माधातु
सिजः, ली, कँय्, नँ, लुँ, वहः थें ज्याःगु थीथी धातुयात पतिचिंक पाज्यानाः पिचुकातःगुयात माधातु धाइगु खः । थथे माधातुइ नं छुं किपा कीगु याः ।

माबँ
(मायबँ, बँमाथं) अंगलय् थें क्वदायाः बँ पिचुकाः सियुचां इलातःगु बँ माबँ वा माथंबँ खः । थ्व माबँय् नं ताकुचां इलाः थीथी मन्दः वा किपा नं च्वयेगु याः ।

माभ्वं
न्हापा न्हापा ताडपत्र, भोजपत्र, बलंपौ, केरालप्ते व थीथी सिमाहलय् च्वयेगु याःगु खनेदु । लिपा थुपिं हे सिमां भ्वं दयेकेगु सयेकल । छथी बिस्कं कथंया सिमायात लोक्तामा धाइ । थ्वयात माहा स्वांमा बा बुधमा नं धाः । थ्वया ख्वला तुलाः दयेकीगु भ्वं ‘कचिभ्वं’ खः । थ्वयात थौंकन्हय् नेपाली भ्वं नं धायेगु याः । थ्व सालुक दयेकीगु जूगुलिं थुकी मः इलाः मेगु भ्वं बःबः तिकाः भ्वं ख्वातुकेगु नं याः । थ्वयात मःभ्वं धाइगु खः । थ्वयात किलं मनकेत व तातुइकेत भ्वँतय् हरिताल (छताजि जडिबुटी) पानाः गंकाः शंखं चुलाः च्वज्या याये जीक चुलुसे च्वंकीगु खः ।

माल्वहं बा पूल्वहं
थ्व ल्वहंयात पिचुकाः किपा बा छुं च्वये जीकातःगु ल्वहंपाः वा सिलेत खः ।
मासिँ
थ्व सिँयात पिचुकाः किपा च्वयेत दिके जीक तयातःगु सिँ वा सिँपू खः ।
क्वँय् (बुरुस)
क्वँय् व क्वँय्कः
थीथी किपा च्वयेत व उं पायेत न्हापा न्हापा पुंतय्सं थःपिन्सं हे थीथी जनावरया सँ व सःखि लिसें थीथी प्रकृतिया ज्वलं नं छ्यलेगु याः । अंगः इलेत बा उं पायेत सःखि तुफि छ्यलीसा भ्वँतय् व कापतय् तःबालाक तु (ध्वः) सालेत सःखिया क्वँय् छ्यली । अथे हे भ्वँतय्, कापतय् व मेमेथाय् किपा च्वयेत जनावरया सँया क्वँय् दयेकाः छ्यली । थीथी कथंया किपा च्वयेत क्वँय्, तफि, चीफि व तसकं चीफि यानाः थीथी कथंया दयेकी । थुपिं थीथी क्वँय् सचे याना तयेत पंयागु बा मेगु छुं थल दयेका तइ । थ्वयात क्वँय्कः धाइ ।

क्वँय्कः
थुपिं क्वँय् ज्याभः पुंतय्त मदयेक मगाःगु ल्हाःज्वलं जूगुलिं थुमित कःघाना तयेत क्वँय् थलय् तयातइ । थ्वयात क्वँय्कः धाइगु खः ।

तिं वा पंया च्वसा
चिकिचापुगु तिं वा पंयात चुपिचां च्वका च्वामुकाः उगु च्वकायात बेथां थःत माःकथंया बाला चानाः दयेकीगु तिं व पंया च्वसा जुल ।

पाक्वँय्
छाःगु पपू दुपिं झंगःया पायात च्वकालुकाः माःकथंया च्वका त्वःताः क्वय् सुकां हिनाः दयेकीगु पाक्वँय् खः ।
मुलुक्वँय्
थीथी थासय् (माथनय्) थीथी किपा च्वयेत चिचीपुगु नतूचा वा मुलुं चिं तयेगु वा किपा च्वयेगु ज्या नं याः । थज्याःगु ज्याभःयात मुलुक्वँय् धाइ ।

सःखि क्वँय् व सःखि तुफि
वाँउगु सःखि घाँय्यात थःत माःकथं प्वाँय् चिनाः सःखि निलाः दयेकीगु सःखि क्वँय् खः । थथे सःखि क्वँय् दयेकेत छचाःखेरं च्वका छ्यानाः च्वका लुइवं बांलाक ल्वहँतय् चुलाः दयेकीगु क्वँय् खः । अंगलय् उं पायेत तःफि जुइक दयेकीगुयात सःखि तुफि धाइ ।

सँक्वँय्
थीथी ज्यूताःतय् (जनावर) सँयात हाकः ज्वःलाक प्वाँय् चिंकाः चिकिचापुगु तिंया प्वालय् दुछ्वयाः च्वका चुलाः दयेकीगु थौंकन्हय्या क्वँय् खः । थ्व क्वँय् लिपा झंगःया पपूया दँनय् दुछ्वयाः सुकां हिनाः दयेकीगु खःसा लिपा पातां हिनाः दयेकेगु नं यात । थीथी च्वज्यायात थीथी ज्यूताःतय् सँया क्वँय् छ्यलेबलय् च्वये अःपुइगु व बांलाइगु खः । थथे सँक्वँय् दयेकेत दुगुचा, मेय्, सा, सल, फा, छुँ, नवःचा व मेपिं थीथी ज्यूताःतय् सँ छ्यलेगु याः ।

सिँक्वँय्
सिँयात चीपुक दयेकाः वा थःत ल्वःकथंया कथिया कुचा थलाः उकी नायुगु कापतय् हिनाः दयेकीगु सिँक्वँय् खः ।

छेँ, देगलय् उं पायेगु बा अंगः इलेगु
छेँ, देगः, सतः फल्चा व थीथी थाय्बाय् यचुपिचु यानाः बांलाकेत पुँनं थीथी उं पानाः समाः यायेगु ज्या याइ ।

थासा
छता हे किपा यक्व पिकाये माःसा सिँया थासा दयेकाः भ्वँतय् व कापतय् थानाः उकी उं जायेकेगु याइ । थुपिं थासा आपाः थें लक्ष्मीद्यः, नाग, भगवति, अष्टमंगल, फय्गं, सुद्र्यः, चन्द्रमाया किपा थायेत छ्यली । छुं नं किपा च्वयेत थाय् बा माथं धुंकाः माःगु च्वयेगु ज्याभः खः । थ्व च्वज्याभः वा च्वसायात क्वँय् बा पिं धायेगु याः । थुपिं क्वँय् ज्याभः थीथी कथं दयेकी ।