नेवाः समाजय् छुं नं बस्तु थुलि उलि धकाः सीदयेकेत बस्तुया ल्याकत यायेगु पद्दति छ्यलातःगु दु । थथे छ्यलातःगु ल्याकत पद्दतिइ बस्तुया स्वरुप व प्रकृति स्वयाः थीथी कथंया ल्याकत यायेगु बिधि नालातःगु दु । थुकथंया बिधिइ झ्यातु याउँ कथं ग्यसु (तौल) कायेगु, थलया दापुतिं दायेगु, थुलि उलिया रुपय् ज्यानाः ल्याकत यायेगु, बुँया ल्याकत, लँया हाकः दायेगु, व ल्हातिं दानाः ल्याः तयेगु पद्दति छ्यला वयातःगु दु ।

झ्यातु याउँकथं ग्यँसु (तौल) कायेगु ः—
अय्ताछि
पँलया प्यब्वय् छब्वया ग्यँसु । चिकिचाग्वःगु धः जुइ । धः मदइगु अबस्थाय् सिजःया न्यागः वंगु ध्याग तयाः नं लनेगु याः । ग्रामया ल्याखं ४८ गू ग्राम दइ । भचा भचा जक मालीगु बस्तु लनेगु याइ ।
कुंल
पँल पँल निथाय्या ग्यँसु । कुंल ग्यंगु धः दइ मखु । लने मालीबलय् पँल ग्यंगु निगः तइ बाय् निकः यानाः लनेगु याइ ।
तोला
झिगू मासाया ग्यँसु । ली बाय् सिजःयागु धः दयेकातइ । भिंmछगू (११.६६६) ग्रामति दइ । भचा भचा दयेवं गाःगु सिन्हः, लुँ वहः लनेबलय् छ्यलेगु याइ ।
त्यंल
छगू धार्निया स्वब्वय् छब्वया ग्यँसु । थुकियात प्यंगू पाउ नं धाइ । त्यंल माःपिन्त कुंल कुंल निकः यानाः लनाबीगु याइ ।
धार्नि
पँल भिंmनिथाय् दुगु ग्यँसु । नँग्वारायागु धः दयेकाः तकसारं तक तयातःगु दइ । यक्व माःगु बस्तु लनेत ज्या काइ ।
पँल
छधार्निया भिंmनिब्वय् छब्वया ब्व । नँ बाय् लीया धः दयेकातइ । भचा भचा जक माःपिन्त लनाः बीगु याइ । ग्रामया ल्याखय् १९२ ग्रामति दइ ।
बगल
पँल पँल खुथाय् बाय् धार्निया बच्छिया ग्यँसु । नँग्वाराया धः दयेकातइ । थुकियात बाधार्नि नं धाइ ।
बांल
पँलया बच्छिया ग्यँसु । चिकीचा ग्वः यानाः धः दयेकातइ । भचांं मगाः यक्व नं म्वाःगु बस्तु लनेगु याइ । धःया पलेसा बांल ग्यंगु सिजःया ग्वः ध्यबां नं ज्या काइ ।
मासा
तोलाया झिब्वय् छब्वया ग्यँसु । चिकिचा ग्वःगु धः दयेकातइ । किमति बस्तु लनेत ज्या काइ । भचा भचा जक माःपिन्त लनाः बीगु याइ ।
लाल
मासाया झिगू ब्वया छगू ब्व । किमति बस्तु व लुँ वहः लनेत ज्या काइ । धःया रुपय् लाल ग्वःचा तइ । थ्व चिकीचा ग्वःगु भिंपू थें च्वनी ।

फुसु्र ल्वहं
तीजक जक ब्वब्वस्याःसां तज्याइगु, चुं चुं दना वनीगु वा पहाड थें च्वंक तःतःग्वः खने दयाच्वंसां वा जक वयेवं फुस्रु फुसु्रुं कुतुं वइगु ल्वहं हे फुस्रु ल्वहं खः । थ्व तसकं कच्चागु ल्वहं खः । थुकिं छक्वलं पाँचा जूवनी । खुसि जःखः अज्याःगु ल्वहं दइगु जुयाः लखय् अप्वः पाँचा ज्याना वइगु खः ।

पा ल्वहं
फि फि जुयाः पहाड छगुलिं ततःपागु ल्वहं दइगु थाय् दु । हाकुगु व तुयू न्वःगु थ्व ल्वहं पा ल्वहं खः । पा पागु ल्वहं थी थी कथं छेँया पौ चीत, स्लेटकथं आखः ब्वनेगु ग्वरः दयेकेत, लँ सियेगु ल्वहं दयेकेत वा गुलिसियां अंगलय् छाय्पियेत नं छ्यली । अक्सर थज्याःगु ल्वहं दक्षिण भेग दक्षिणकाली व तिस्टुुंग पालुंगय् दु । पा ल्वहं दुगु थाय् जुयाः थुगु शब्द अप्रभंश जुया उगु थाय्या नां पालुंग गां जूवंगु भाषाविद्तय् धारणा दु ।

हाकु ल्वहं
हाकु ल्वहं तसकं छाःगु स्पष्ट थीगु जुयाः थ्व मूर्ति दयेकेत छ्यली । थुकिं ज्या यायेगु तसकं बांलाइ । थ्व तज्याइ, कुचा हायावइ धइगु सम्भावना दइ मखु । विश्व प्रसिद्ध पलाञ्चोक भगवतिया मूर्ति, ख्वपया चुपिं घाटय् च्वंगु सरस्वतिया मूर्ति नापं आपालं मूर्ति थज्याःगु हाकुगु ल्वहंपाखें हे तयार यानातःगु उत्कृष्ट मूर्ति खः । हाकु ल्वहं मूर्ति दयेकेगु ल्वहं हे खः ।

वाचु ल्वहं
वाचु न्वःगु ल्वहं वाचु ल्वहं खः । थ्व न्ह्यःने लाःथाय् दइ मखु । थ्व खुसि मालेगु इलय् ग्वःग्वः जुयाः गनं गनं प्राकृतिक रुपं च्वनाच्वंगु दइ । उकिं उगु ल्वहं छु आकारया खः व हे कथं द्यः तयार याइ । थज्याःगु ल्वहं अप्वः धइ थें हिमाली लागा व उत्तरं बाः वयाच्वंगु हिमनदी जःखः बगलय् दनेदइ । थुकियात पट्ठरकथं छ्यलीपिसं म्हसीकाः संकलन यानाः यंकीगु खः ।

दुरु ल्वहं
दुरु ल्वहं त्वइसे च्वंगु दुरुस्त दुरु थें हे त्वइसे खने दइगु पट्ठर खः । थ्व चिचीग्वःगु आकार प्रकार मिले जुयाच्वंगुनिसें खानीकथं तसकं हे तःग्वःगु नं दइ । थुकिं ज्या यायेत भचा थाकु । तर थ्व दुरुपि ल्वहं धइगु मूल्यवान मूर्ति तयार यायेत छ्यलीगु बिस्कं ल्वहं खः । नाला करुणामय द्यः थज्याःगु दुरुपि ल्वहतं हे तयार यानातःगु खः । थुकी छुं नं कथंया मेगु रंग ल्वाकछ्यायेगु मयासें मुक्कं प्राकृतिक रुपं हे तुयूगु रंग कायम जुयाच्वंगु दइ ।
थी ल्वहं (रुबी)
थी ल्वहं अर्थात थिनाच्वनीगु ल्वहं रुवी खः । हिमाली भेगय् थ्व ल्वहं दइ । थुकियात तिसाकथं छ्यलीगु खः । हिरा थें भचा जक लाइट कल धाःसां त्वाल्ल थीगु थ्व प्राकृतिक ल्वहं नेपाःया हिमाली भेगय् दइ । गणेश हिमाल लागाय् संसारय् हे तःग्वःगु रुवी दु धइगु विश्वास यानातःगु दु । थीगु ल्वहं रुवी खः । उकियात अंगू, खाः आदिइ छ्यलातःगु दइ ।

पट्ठर (चट्टान)
पट्ठर वा चट्टान तसकं क्वातुगु छाःगु ल्वहं खः । थज्याःगु ल्वहं ल्ययेसःपिं मनूतय्सं थाय् थासय् च्वंगु खुसि, पहाड वा खुसि बगलय् वनाः माली । थज्याःगु प्राकृतिक ल्वहंपाखें मनूतय् तीगु तिसाज्वलं दयेकीगु खः । थुगु पट्ठरया निंतिं नं नेपाःया थी थी हिमाली लागां वयाच्वंगु खुसित महत्वपूर्ण जुइ । कालीगढं अज्याःगु पट्ठर ल्ययाः उकियात फिनिसिंग यानाः थी थी कथं पौ, तिसा, अंगू व मेमेगु चीजय् छ्यलेगु व मूर्ति दयेकेगु ज्या नं याइ ।

स्लेट (छाःगु चट्टान)
स्लेट प्रकृतिइ दइगु हाकुगु छाःगु ल्वहं खः । अक्सर थ्व पाता पाता जुयावइगु जुयाः न्हापा न्हापा सलां छ्यलाः आखः च्वयेत तयार याइ । कडा चट्टान हे पट्ठर खः । पट्ठर कोइला धइगु प्राकृतिक बस्तु च्याकेत नं प्रयोग याइ । छाःगु ल्वहंकथं प्रकृतिइ दइगु छता ल्वहं स्लेट खः । थुकिं थी थी चीजत तयार यायेत कालिकढतय्सं संकलन यानाः हयातइगु खः ।

सलां (खरि) ल्वहं
सलां वा खरि प्राकृतिक ल्वहं खः । गुकियात लिकयाः वासः दयेकेगु बोरिकया निंतिं छ्यली । थी थी कथंया ट्याब्लेट दयेकेत व मेमेगु वासः थुगु मासलां वा खरिपाखें तयार यानाहइ । नेपाःया दोलखाय् वनेगु लँ खरी धइगु हे थासय् खरी ढुंगा खानी दु । अन न्हापा मेसीन हे छ्यलाः अज्याःगु खरि लिकयाः भारतय् यंकाः निर्यात याइगु खः । थ्व वासः दयेकेगु ल्वहं खः ।

स्वखः (चूनढुंगा)
स्वखः बाय् चूनढुंगा त्वइसे च्वंक अंगः इलेत छ्यलीगु चुंल्वहं खः । चुं चुं दनावनीगु त्वइसे च्वंगु ल्वहं स्वखः खः । थुकी छता वासः तयाः की स्यायेगु वासःकथं छयली । तुं तुंथि ब्वंगाः आदि थासय् लः मुनाः कीत जन्म जुल धाःसा उमिगु खेँय् तकं नष्ट यायेत थज्याःगु स्वखः चूनढुंगा छ्यला वयाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा राणाकालीन दरवार दयेकेत नापं उगु दरवारय् तुयूगु रंग पायेत नं थ्व स्वसः चूनढुंगा छ्यला वयाच्वंगु दु । आधुनिक संसारय् नं गुर्खा, खैनी, ग्वाः व सूर्तिइ तकं स्वखः छ्यला वयाच्वंगु दु । थ्व धू यानाः अम्मल दइगु चीजकथं छ्यली । बझाङ जिल्लाय् थज्याःगु चूनढुंगाया पहाड हे दु । चूनढुंगा वा स्वखः बहुउपयोगी ल्वहं खः । गुकियात चुं यानाः थी थी प्रयोजनया निंतिं जीवनय् छ्यली ।

क्रिष्टल
क्रिष्टल नं छताजिया ल्वहं खः । बरेतय्सं छ्यला वयाच्वंगु थी थी कथंया प्राकृतिक पट्ठर मध्यय् थ्व नं छता खः । थुकी थी थी रंग छ्यलाः तिसा दयेकेत छ्यली । क्रिष्टलयात थी थी बां लुइकाः आकार प्रकार बियाः कालिगढं ब्वसा सामानकथं छ्यली । अज्याःगु क्रिष्टल मालेत सिपालु कालीगढत थः हे ल्वहं खानीइ वनाः ल्यया हयेगु याइ ।

हिरा
हिरा नं छगू कथंया ल्वहं हे खः । तर तसकं थिकेगु थ्व बहुमूल्य प्राकृतिक चीज समुद्रय् दुने जक दइगु विश्वास यानातःगु दु । ल्वहं थें हे तसकं छानाः थियाः भचा जक जः चूलायेवं थः थःम्हं थीगु थ्व चीजयात बहुमूल्य प्राकृतिक चीजकथं कयातःगु दु । थ्व मालेत तसकं थाकुइ । थ्व तापाकं खने दयेकाः त्वाल्ल थिनाच्वनीगु चीज खः । बेलायती महारानीया सँप्वलय् थज्याःगु बहुमूल्य हिरा सदां तया तइगु विश्वास यानातःगु दु । हिरा दयेकेत थुकियात कालिगढं प्रशोधन यायेमानि । प्रशोधन हे मयाकं छुं नं कथंया पट्ठर हिरा जुइ मखु । प्राकृतिक चीजयात लुइका हयाः उकियात माःगु माःथें जतन यानाःलिं जक असली डाइमण्ड जुइगु खः ।

पिखालखु दयेकेत
नेवाःतय् छेँय् छेँय् लुखां पिने कुमारकथं पिखालखु तयेगु चलन दु । हिन्दू संस्कारकथं कुमार धाइम्ह थ्व द्यः खास कुमार काश्यप खः । वया प्यंगः छ्यं दइ । थ्व तसकं विद्धानकथं कयातःम्ह द्यः खः । गणेश सुमेरु पर्वः चाःहिलेत हिमालय थ्यंकाः म्हय्खाय् च्वनाः ब्वाँय् ब्वाँय् वनाः लिहां वःगु इलय् छुं याये म्वायेक थः मांअबु महाद्यः व पार्वतीयात चाःचाः हिलाः वं सुमेरु पर्वत चाःह्यूगु स्वयां तःधंगु पुण्य लाकल धइगु पुलांगु
बाखं दु ।

द्यः दयेकेत
थी थी कथंया द्यः दयेकेत ल्वहंया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । ल्वहँतं द्यः दयेकल धाःसा ताः ईतकं टिके जुयाच्वनीगु हुनिं ल्वहंया द्यः दयेकेगु चलन वःगु खः । देगः दयेकेत चा, अप्पा व सिँ छ्यली थें द्यः दयेकेत धाःसा अप्वः ल्वहं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थ्व न्हापांनिसें खने दयाच्वंगु चलन खः । ल्वहं जक नं पूजा यानाः द्यः माने यायेगु झीगु चलन थौं तकं कायम तिनि ।

मूर्ति दयेकेत
मूर्ति दयेकेगु ज्याय् हाकुल्वहं छ्यली । ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु चलन तसकं पुलांगु खः । मानव सभ्यताया सुरुवातंनिसें ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु चलन वःगु दु । छगू ई अज्याःगु नं वल गुकियात ढुंगे युग धकाः नं धाइ । ल्वहंया प्रयोग अत्यधिक जुयाः मरि छुयेत छ्वचुं क्यलेगु लःघःनिसें युद्धय् वनेत भाला तकं ल्वहंया प्रयोग जुयाच्वंगु ई जुयाः ढुंगे युग धाःगु खः । जंगली युगं ढुंगे युग जुयाः बुलुहुं मानव सभ्यताया विकास जूगु खः ।

शिवलिङ्ग दयेकेत
थाय् थासय् तयार यानातःगु शिवलिङ्ग व जलहरि नं ल्वहँतं दयेकी । उत्तरपाखे जलहरी तयाः तयार याइगु शिवलिङ्ग छगू ल्याखं पुरुष अङ्गकथं नं काइ । लिङ्ग धयाः थुकियात च्वय् माथंवंक वा भचा थथ्याकाः ताःहाकः व ग्वलाक तयार यानातःगु दइ । । चाकलाःगु आसन दयेकाः च्वय् महाद्यः तयाः उकिं जल लुकीगु इलय् बाः वनीगु कथं उत्तराभिमुख यानाः जलहरि तयाः निर्माण यानातःगु शिवलिङ्ग थाय् थासय् तयातःगु दु । ख्वपया ख्वँह्रय् च्वंगु शिवलिङ्गयात दक्कलय् तःग्वःगु शिवलिङ्गकथं कयातःगु दु । उकियात स्थानीय मनूतय्सं तःग्वःगु महाद्यः नं धयातःगु दु । थौंकन्हय् थाय् थासय् लख लख महाद्यः धकाः ६४ गः, ८४ गः, गनं १०८ गः बाय् ३६५ गः शिवलिङ्ग नं तयार यायेगु चलन दु ।

सिंह मूर्ति
सिंह मूर्ति तसकं प्रचलित मूर्ति खः । देगः सुरक्षाया निंतिं देगलय् ल्वहंया सिंह मूर्ति तयेगु चलन दु । आः वयाः गुम्हं गुम्हेसियां थःगु निजी छेँय् तकं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन वःगुलिं सिंह दयेकेत अर्दर अप्वः वःगु यलया छम्ह कालिगढं कंगु दु । जंगलया जुजु धायेगु ल्याखं बल्लाःम्ह जन्तु जुयाः देगः सुरक्षाया निंतिं निखे निम्ह सिंह तयेगु चलन दुगु खः । देगलय् दुहां वनेन्ह्यः जवं खवं थथे सिंहया मूर्ति तयेगु चलन दु । ल्वहंया थज्याःगु च्यागू मूर्तित प्यंगू दिसाय् तयाः ख्वपया पूर्वी लागाय् छगू पुखू तकं तयार यानातःगु दु । उकियात च्याम्हसिंह पुखू धाइ । आः थ्व पुखूया नामं हे थुगु लागाया नां तकं च्याम्हसिंह त्वाः जूवनाच्वंगु दु ।

सार्दुल
सार्दुल तसकं बल्लाःम्ह जन्तुकथं देगःया सुरक्षाया निंतिं दयेका तइ । ल्वहँतं दयेकातःम्ह सार्दुल ख्वपया न्यातँपौ देगःया दक्कलय् च्वय् बिराजमान दु । कुतुवाः स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह किसि, किसि स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह सिंह, सिंह स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह सार्दुल धकाः थथे वयात दक्कलय् च्वय् लाक्क तयातःगु खः । सेना, सशस्त्र प्रहरी व जनपथ प्रहरीया क्रमशः घेरा थें अब्लय् सुरक्षाया थी थी घेरा तयार यानाः परापूर्व कालय् नं जन्तु जनावरपाखें द्यःया रक्षा यायेमाः धकाः थज्याःगु मूर्ति कला तयार यानाः ब्वयेगु चलन वःगु खः ।

कुतुवाः
कुतुवाःयात तसकं बल्लाःम्ह मनूकथं कयातःगु दु । धाइ, ख्वपय् न्यातँपौ देगः दयेके धुंकाः याकःचां सछि धानि दुगु लुँयागु गजू कुतुवालं च्वय्थ्यंक ज्वनावनाः गजू छुनाबिल । न्ह्याब्लें न जक नयेत वयाच्वनीम्ह मनू हे लिपा आपत जूगु इलय् गजू च्वय्थ्यंक यंकेत थः अग्रसर जुयाः वःगु बाखं दु । थथे अजंग ज्यू दुम्ह ल्वहंया कुतुवाः ख्वपय् तौमधिइ छज्वः व दतात्रय देगः न्ह्यःने निम्ह बिराजमान दु । उमित जयमल कुतुवाः धायेगु यानातःगु दु ।

किसि
किसिया मूर्ति नं तसकं प्रचलित मूर्ति खः । न्ह्यःने स्वँ व ततःपागु निपा न्हाय्पं तयाः अःपुक तयार यायेफइगु तःग्वःगु ल्वहतं दयेकीगु थ्व मूर्ति तौमधिइ निम्ह दु । किपूया उमामहेश्वर परिसरय् किसिया मूर्ति दुसां उलि तःधं मजू । किसि बल्लाःम्ह प्राणी जूगु ल्याखं देगः दयेकीबलय् थथे किसियात सुरक्षा बलकथं तयेगु चलन दु । वयात बलबान प्राणी तायेकी ।

भगिरथ
भगिरथ ल्वहं हितिया क्वय् च्वनीम्ह द्यः खः । ल्वहं हितिया लः धाः वयेकाच्वनीम्ह जन्तु मकर खः । मकरय् गंगां बाय् लःधाःपाखें लः वइ । उगु गंगा बाय् जल बीम्ह द्यःयात स्वर्गं हयातःम्ह धाःसा भगिरथ खः । गंगायात पृथ्वीइ हयातःम्हया ल्याखं थ्व हिति तःलय् पलिस्था यानातःगु दइ ।
भगिरथ मेमेगु थासय् दइ मखु । ल्वहंहिति पलिस्था याइगु इलय् हिति मंगः च्वय् ध्वाक्वय् लाक पलिस्था यानातइम्ह ल्वहंया मूर्ति भगिरथ खः । भगिरथया मूर्ति ख्वपया प्रसिद्ध भिंद्यःया हितिगाः, तुलुतुलु हितिगाः, मंगल बजारया हितिगाः व येँ लँुहितिया हितिगाः लिसेंया हितिगालय् पलिस्था यानातःगु दु । ख्वपया लाय्कू लागाय् च्वंगु लुँहितिया क्वय् च्वंम्ह भगिरथयात तसकं कलात्मक भगिरथकथं कयातःगु दु । नेवाःतय्सं भगिरथयात भारती धाइ । ख्वाः सिलीगु इलय् हरहर काशि गंगा भारती धकाः सिलः ब्वनेगु नेवाःतय् चलन दु ।

बुढानीलकण्ठया मूर्ति
येँया बुढानीलकण्ठया विशाल मूर्ति नेपाःया हे नमूना जुयाच्वंगु तःधिकःम्ह नारायणद्यःया मूर्ति खः । भुजङ्ग सयन नारायण देव (भुइजःसिनारांद्यः) अथे धयागु नागया द्यःने द्यनाच्वंम्ह नारायण द्यःकथं थुकियात माने यानातःगु दु । लिसे थुम्ह नारांद्यःया कपालय् बुद्धया मूर्ति दुगुलिं बुद्ध नीलकण्ठ धाधां लिपा वनाः बुढानीलकण्ठ धाःगु धयागु धापू नं दु । थुगु मूर्ति दयेकेत ल्वहं गनं गथे यानाः हयातल धइगु सीमदुसां थ्व मूर्ति न्हय्गूगु सदी धायेबलय् थौं स्वयां भिंmस्वसः दँ न्ह्यः उगु थासय् विराजमान दुगु प्रमाणित जुयाच्वंगु दु । थ्व हे मूदेगःया लिधंसाय् थुगु थाय्बाय्या नां बुढानीलकण्ठ धायेगु यानाच्वंगु दु । थ्व मूर्ति दयेकूगु ल्वहं हःपिं कोलिग्राम (हाल केलत्वाः)यापिं खः धयातःगु दु । थज्याःगु मूर्ति बसन्तपुर दरवार दुने, ल्हुतिया नीनिधाः हिति लागाय्, ख्वपया ख्यः पुखू, छालिङगां नापं यातु महाद्यःथाय् लिक्क च्वंगु पुखुलिइ नं दयेकातःगु दु ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकेत न्हापां गुणस्तरीय ल्वहं निं ल्यये सयेकेमाः । हाकुल्वहं न्हापांनिसें हात्तीवन लागां हयेगु चलन दु । लिच्छविकालं प्रयोगय् वःगु ल्वहंहिति, देगः फल्चाय् छ्यलीगु ल्वहंत तकं फुक्कं अनं हयातःगु खः । थुगु ल्वहं निखें वा जवं खवं वा च्वंक्वं न्ह्याथासं छिनां ख्वाःसां ज्यू । थथे छिनां ख्वायेबलय् कुचा जुया मवनीगु ल्वहं जुइवं मूर्ति दयेकेत बांलाःगु ल्वहं जुइ । ल्वहं ल्ययेबलय् पिने स्वयेबलय् हाकुगु ल्वहं जुल धाःसा उकिं धिनां ख्वाना स्वयेमाः । अले जक निखें ख्वाये ज्यूगु वा छखें जक ख्वाये ज्यूगु सीदइ ।
यदि छखें जक ख्वाये ज्यूगु ल्वहं जुल धाःसा मूर्तिया छ्यंयात क्वय् लाकाः अःखतं छिनां ख्वानाः मूर्ति तयार याइ । च्वं ख्वायेवं उगु ल्वहं तज्याइ । मूर्ति दयेकेत छु मूर्ति दयेकेगु खः, उकिया साइज निं कायेमाः । वयां लिपा क्वरा ज्या क्वचायेवं बुलुहुं मसिनुगु छिना व मुगलं बुट्टा तयेत स्वयेमाः । क्वरा ज्या यायेगु ज्याभः व बुट्टा ज्या यायेगु ज्याभः पाइ । निथी जक ज्याभः छ्यलेगु जूसां चीधंगु ज्याभः व तःधंगु क्वरा ज्याभः पानाच्वनी ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु ज्याभःत
ल्वहंया मूर्ति दयेकेत खास यानाः खतांमुगः दःसा गाः । उकियात थौंकन्हय् थिना हाम्वर धायेगु यानाहःगु दु । मुगः ल्वहंया साइज स्वयां तःग्वः चिग्वः दइ । अथे हे थिना नं क्वरा ज्या यायेबलय् व बुट्टा ज्या यायेबलय् फरक किसिमया आकारया छ्यलेमाः । बुट्टा ज्या यायेत छिनां चाकःलिं कया वनी । मुगः नं चिग्वःगु जक छ्यली । आः वयाः ल्वहं कियेगु निंतिं मेसीनया प्रयोग सुरु जूगु दु । अथें तुं छाःगु ल्वहं अःपुक कियेगु निंतिं डाइमण्ड कःतिं कियेगु चक्का फिट यायेगु नं वःगु दु । थ्व फुक्कं थिना व मुगःचाया ज्या यायेगु हे प्रक्रिया खः । उकिं मूर्तिकलाय् थिना व मुगः हे जक छ्यली ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत
ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारतय्गु खँ ल्हायेबलय् लिच्छविकालंनिसें स्वनिगःदुने अज्याःगु मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत दुगु खनेदु । नेपाः देय्या अरनिकाें चीन तिब्बत तकं थ्यंकाः अन विश्वप्रसिद्ध श्वेत चैत्य तकं दयेकूगु इतिहास दु । उगु इलय् जुजु महाराजतय् आज्ञा कथं नेवाः कालीगढत देशविदेशया थी थी थासय् वनाः ल्वहंया मूर्ति व देगः दयेकूगु दु ।
न्हापा न्हापा छेँ व छेँजः फुक्कं त्याग यानाः विदेशय् थ्यंक वनाः नं प्रस्तरकलाया ज्या याःवनीगु खः । राज्यं बाय् निगू देय्या जुजु जुजुपिनि दथुइ सम्झौता यानाः व हे कथं नेपालं सीप दुपिं दक्ष कालिगढत विदेशय् छ्वइगु खः । शिल्पविज्ञ वास्तुविद्त विदेशय् वनाः आपालं नेपाली बास्तु शैलीया देगः, फल्चा व सतः दयेकूगु दु । आधुनिक इलय् यलया भिंछेँबहाः मूर्तिकलाया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । अनच्वंपिं ल्वहंया कालिगढतय्सं दयेकीगु ल्वहंया मूर्तित अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् नं न्यनाच्वंगु दु । अनया बज्राचार्य समुदायं ल्वहंया थी थी मूर्ति विश्वया थी थी थासय् यंकाच्वंगु दु ।

ल्वहंया देगः
ल्वहंया देगःया खँ ल्हायेबलय् मल्लकालय् दयेकूगु सिद्धिनरसिंहया देन यल मंगलबजारया राधाकृष्ण देगःयात नमूना देगःकथं कयातःगु दु । आः नकतिनि जक बुंगद्यःया मूर्ति नं दुगु सीकूगु उगु देगलय् नीछगू गजू दु । थ्व अमूल्य सम्पदा थें ख्वपया नित्य बात्सलादेवी देगः, ल्वहंदेगः, सुर्खेतया कांक्रेविहार देगः मुक्कं ल्वहंया देगः खः । दांग जिल्लाय् वनेबलय् खनेदइगु ल्वहं जकया देगःयात नं छगू अजू चायापुगु ल्वहं देगःकथं कायेछिं । मुक्कं ल्वहं जक छ्यलाः ल्वहंया हे चुकू तयाः नं अब्लय् मूर्ति व देगः दयेकीगु खः ।

ल्वहंहिति
मानव सभ्यताया विकासया क्रमय् लःया महत्व थुइवं न्हापा सिँ तयाः बाय् पं बाला तयाः मुहानं लः हयातःगु थासय् ब्यवस्थित यायेत स्यायी रुपं ल्वहंया हिति दयेकेगु चलन सुरु जुल । हितिया महत्वयात ध्यानय् तयाः जुजुपिन्सं अब्लय् लँुया तकं हिति दयेकाः छ्यल । अज्याःगु सार्वजनिक लुँया हिति येँ व यलय् नं तयातःगु दु । ख्वपय् धाःसा लुँया हिति तलेजु लाय्कू लागा दुने जक दु । मुहानं वःगु बाय् पुखुलिं पिहां वयाच्वंगु मूल लःयात छगू ल्वहंहितिं हायेके धुंकाः अनं बाः वयाः फिल्टर जुयावःगु लःयात मेगु क्वथ्याःगु थासय् च्वंगु ल्वहंहितिइ जुकाः हाकनं अनं बाः वंगु ल्वहंहितियात तकं मेगु लः पिहां वइगु थासय् ल्वहंहिति पलिस्था यानाः हायेकाः प्रयोग जुयाच्वंगु दु ।
ल्वहंहिति हायेकेत मकर दयेका तइ । ल्वहंहितिया हाइगु थासय् मकर वा गंगा दइ । उम्ह गंगायात पृथ्वीलोकय् हःम्ह धाःसा भगिरथ खः । उकिं लःया श्रोत गंगा नापं भगिरथया मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन दु । ल्वहंहितिं लः हाइगु थासय् गंगा बाय् मकर दइसा हितिं क्वय् गंगायात फयाः ल्ह्वनाच्वंम्हकथं शंख ज्वनाच्वंम्ह भगिरथया मूर्ति ल्वहंहिति नापं दइ । ख्वपया लाय्कू लागाय् च्वंगु लुँहितिया क्वय् तसकं बांलाःगु भगिरथया मूर्ति दु ।

ल्वहंपौ (शिलापत्र)
नेपालय् शिलापत्र च्वयेगु चलन लिच्छविकालय्निसें सुरु जूगु खनेदु । द्यः देगः दयेकीगु इलय् उकिया अभिलेख तयेगु निंतिं देगः नापं शिलापत्र तइ । नेपाःया आः तकया न्हापांगु प्रमाणित इतिहासकथं जुजु मानदेवया पालाय् तयातःगु चाँगुनारायण द्यःथाय् तयातःगु शिलालेखयात कयातःगु दु ।
सक्वया अभिलेखयात नं पुलांगु अभिलेखकथं काइ । खुसःदँ न्ह्यः दयेकूगु दतात्रय देगःया बारे ख्वपय् तःपागु शिलापत्र देगःया जवगु दिसाय् यथावत दनि । थथे देगः गब्लय् सुनां दयेकल धइगु खँ सीकेत शिलापत्र तयेगु चलन दु । थुकियात प्रमाणित इतिहासकथं कायेगु यानाच्वंगु नं दु ।
आधुनिक जमानाय् ग्रेनाइट बाय् मार्बलय् नं उकथं ऐतिहासिक विषय बस्तुयात संरक्षित जुइमा धइगु ल्याखं अभिलेख तयेगु चलन वःगु दु । द्यः, देगः बाय् छुं सार्वजनिक थासय् थथे अभिलेख तयाः दातातय् नां दुथ्याकी ।

ईल्वहं
ईल्वहं फल्चा, सतः दयेकीगु इलय् सिँ व बँया चा तप्यंक सम्पर्क मजुइ कथं ल्वहं प्वाकः तयाः उकी थांयात थने ज्याछिंक दयेकेगुयात धाइ । ख्वपय् त्यपू ल्वहं धाइगु ल्वहंया दथुइ प्वाकः तयाः उकी सिँ बाय् थां दीगु याना तइगुयात येँ व यलय् धाःसा ईल्वहं धाइ । कुम्हाःतय् चाखः चाःहीके ज्या छिंकेत ल्वहं छगतय् चिप्वाकः यानाः प्वाकः दयेकाः उकी सिँया लुतुसिँ दिकाः उकिया आधारय् तःपागु चाखः चाःहिकी । थुकियात नं त्यपू ल्वहं धाइ । थथे सिँ दिकेत ल्वहँतय् प्वाकः वंकातःगु हे त्यपूल्वहं ईल्वहं खः ।

जःह्रुं
जःह्रुं खँग्वः संस्कृत भाषाया जलद्रोणी खँग्वलं वयाच्वंगु खः । शहर बजारय् लःया श्रोतं वःगु लःयात साला हयाः लँय् वइपिन्त प्याः चायेवं लः त्वनेगु बन्दोबस्त यायेत थुकियात छ्यली । थाय् थासय् थज्याःगु जःह्रुं दयेकाः नखःचखः बाय् जात्रा पर्वं लः त्वंकी ।
जल हायावइगु थाय्कथं जःह्रुं जुयाच्वंगु खः । येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू लिसेंया नेवाः बस्ति दुगु थासय् लँजुवाःतय्त लः त्वंकेगुया निंतिं जःहु्रंया ब्यवस्था यानातःगु दु । लँय् वइपिन्सं जःह्रुंया प्वालं हायावःगु लः त्वनाः प्याःचाः लंकी । लः त्वनेधुंकाः सिँकुचाया चुकुलिं लः प्वाः तिनाबी ।

चीभाः (चैत्य)
चीभाः बाय् चैत्य दयेकेगु परम्परा लिच्छविकालंनिसें सुरु जूगु खः । न्हापा न्हापा भगवान बुद्धं थःयात द्यःकथं माने याये मते धाःगुलिं सुरुं अज्याःगु चीभाः दयेकीगु इलय् चीभालय् भगवान बुद्धया मूर्ति तयेगु चलन मदु । तर लिपा अन्धभक्ततय्सं चीभाः दयेकेवं प्यखे प्यम्ह बुद्धया मूर्ति नं तयेगु चलन यात । गुलिं पुलांगु लिच्छविकाल व पूर्व लिच्छविकालया बुद्धया मूर्ति मदुगु चीभालय् तकं मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन वल । आः थ्व चैत्य विश्वब्यापी रुपं न्यनाच्वंगु दु । यलय् चैत्य जक दयेकीपिं कालीगढत नं दु । उमिसं नीगू लाखनिसें पीगू लाख तक दामं विदेसय् चैत्य दयेकाः पित छ्वयाच्वंगु दु ।
चैत्य खास यानाः गुताजिया दु, सुमेरु चैत्य, पञ्चबुद्ध चैत्य, बज्रधातु चैत्य, ज्वालाबली चैत्य, शिखराकुट चैत्य, पद्मावती चैत्य, धर्मधातु चैत्य, अशोक चैत्य व नमोबुद्ध बाय् तिब्यतियन शैलीया चैत्य । थुकी मध्यय् धर्मधातु चैत्य भिंmप्यंगः ल्वहं छ्यलाः दयेकी । चैत्य मण्डलाया प्रतीक खः । च्वं स्वयेबलय् थुकिया नक्सा खनेदइ । उकिं थुकी प्यंगू प्यंगू पाता यानाः फः तयाः चैत्य दयेकीगु खः । बिहारया न्ह्यःने उकिया नक्सा अंकित यानातःगु धर्मधातु चैत्य खः । विहार बहिली नं थ्व पलिस्था यानातःगु दइ ।

स्तम्भ (थां)
स्तम्भ बाय् थां नं ल्वहंया छगू सम्पदा खः । ख्वपया दतात्रयस च्वंगु यक्ष मल्लया झ्वाता तायेकीगु गरुढया मूर्ति तयेत दयेकातःगु स्तम्भ आः तक खनेदुगु तःजाःगु थां खः । नापं लाय्कूया ल्वहंया स्तम्भय् च्वनाच्वंम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्लया लुँया मूर्ति तयातःगु थां, वाकुपति नारायण द्यःथाय् च्वंगु गरुढ तयातःगु ल्वहंया स्तम्भ, यलय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल च्वनाच्वंगु ल्वहंया स्तम्भ स्वनिगःया विशेष स्तम्भ थांत खः ।। थ्व विशेष प्रकारया ल्वहं गनं गथे गब्लय् हयाः थन पलिस्था यायेहल धइगु नं अनुसन्धानया विषय तिनि ।

मूर्तिकला (सालिक)
ल्वहंया तप्यंक मूर्ति मदुसां ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु परम्परा धाःसा झीथाय् न्हापांनिसें दु । सच्छि दँ जक दुगु राममन्दिरय् ख्वपया कृष्णमान कुम्हाः व वया जहानया मूर्ति ल्वहँतं पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे ख्वपया वाकुपति नारायण द्यःथाय् न्ह्यःने गरुढ थें च्वंक तयातःगु ल्वहंया मूर्ति सम्भवत उम्ह नारायण द्यः पलिस्था यानावंम्ह भक्तया जुइमाः धइगु अनुमान यायेगु यानाच्वंगु दु । तप्यंक मेपिनि सुयां सालिक बाय् मूर्ति दयेकाः तये मदुगु इलय् नं छदम् रुपं अथे मूर्ति दयेकाः पपू छुनाः गरुढ थें यायेगु चलन धाःसा दुगु खँ आः नकतिनि जक जेनया मूर्ति दयेकाः महादेवया मूर्ति धकाः प्रचार यानाः ख्वपया सांगाय् सार्वजनिक जग्गाय् तयातःगु निजी झ्वातां नं सी दु । थज्याःगु ज्या न्हापानिसें जुया वयाच्वंगु नं खनेदु ।

ल्वहं कायेगु थाय्बाय्
न्हापा न्हापा ल्वहं हात्तीवन दक्षिणकालिं हइगु खः । आः अन प्रतिवन्ध तये धुंकूगुलिं ल्वहं मालीपिं धाःसा अन थन मदयेक वनेगु यानाच्वंगु दु । गुलिसिनं गोदावरी व गुलिं पन्तिया थी थी थासय् तकं वनाः ल्वहं मालाः थःगु ज्या यानाच्वंगु दु । हात्तीवन हाकु वहंया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । मूर्ति कला दयेकेत हाकुल्वहं मदयेकं मगाः । छाःगु व क्वातुगु ल्वहं जुयाः थुकी ज्या यायेबलय् तसकं बांलाक ज्या याये छिनी । अमूल्य ल्वहंया निंतिं धाःसा हिमाली भेगया थी थी हिमनदी व हिमालयय् हे वनेमाःगु जुयाच्वंगु दु ।

ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु प्रक्रिया
ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु निंतिं धलिं लुइ । ल्वहंया मूर्तियात सफा यायेत स्नान याकेगु धकाः धौयात छ्वालुकाः उकिं लुयाः वयां लिपा जक सिलाः खिति वंकी । दँय्दँसं करुणामययात धलिं लुइगु परम्परा दु । नापं मेमेगु ल्वहंया मूर्ति नं धलिं लुयाः सफा यायेगु चलन दु । ख्वपया लाय्कुलिइ च्वंगु नर सिंहया मूर्तिइ नं अथे छन्हु धलिं लुयाः सफा याइ । थज्याःगु प्रक्रिया झीथाय् न्हापांनिसें थःगु हे मौलिक शीप कलाकथं सयेका वयाच्वंगु खनेदु ।

ल्वहं छगू प्राकृतिक चीज खः । प्रकृतिइ ल्वहं थः थःम्हेसियां तयार जुयाच्वंगु दइ । थ्व प्रकृतिया देन खः । खानीकथं पहाड हे ल्वहं जुयाच्वनी । गुलिं ल्वहं तसकं छाइसा गुलिं ल्वहं निम्न स्तरया वा फुस्रुगु ल्वहं नं दइ । संसारय् ल्वहं तःताजि कथंया दु । व हे ल्वहं छ्यलाः मनूतय् जीवन निर्वाह याना वयाच्वंगु नं दु । हलिमय् ल्वहंया छ्यलाबुला मानव जीवनय् युगौं युगनिसें मदिकं याना वयाच्वंगु दनि । टिकाउ व तसकं क्वातुइगु जुयाः नं ल्वहंया बस्तु तयार यानाः उकियात जीवनय् छ्यला वयाच्वंगु खः ।
नेपालय् मानव सभ्यताया विकास ढुंगे युग धयातःगु ल्वहंया युगं सुरु जूगु खनेदु । खास यानाः दाङ जिल्लायात नेपालय् ल्वहंया युग च्वन्ह्याकूगु जिल्लाकथं कयातःगु दु । अन ल्वहंया थी थी मूर्ति बस्तु निर्माण यानातःगु खनेदु । नेपालय् दाङ जिल्ला ढुंगे युगया निंतिं उत्कृष्ट जिल्ला खः । नयेत मरि छुइगुनिसें कयाः थः बचे जुइत, युद्ध वनेगु इलय् मेपिन्त आक्रमण यायेत तक नं थज्याःगु ल्वहंया हे ल्वाभः भाला छ्यली । दैनिक जीवन चले यायेत कःनि, छ्व क्यलेगु लःघः तयार यानाः झी पूर्खां घट्टय् क्यलीगु कःनिचुं व छ्वचुं नयाः जीवन निर्वाह याना वयाच्वंगु खः । थुकथं ल्वहं मानवीय जीवनलिसें तसकं सतीगु चीज खः ।

कुति प्वाकः दयेकेत
वा सुयेगु निंतिं न्हापा छेँय् छेँय् कुति दयेकातःगु दइ । उगु कुतिया प्वाकः ल्वहंया जुइ । दुसि चुयेत, वा चुयेत व मेमेगु प्रयोजनया निंतिं नं कुति प्वाकलय् अन्न तयाः चुयेमाः । अथे चुयेगु कुति प्वाकः कालिगढपाखें ल्वहँतय् प्वाकः यानाः प्वाः दयेकाः कुति नापं जडान यानातःगु दइ । थ्व ज्या नं आधुनिक विद्युतीय मिल वयेवं लोप जुइगु अवस्थाय् थ्यनाच्वंगु दु ।

छेँया फः दयेकेत
छेँया फः दयेकेगु ज्याय् ल्वहं छ्यला वयाच्वंगु दु । फः तयेवं छेँ सुरक्षित जुइगु जक मखुसे थुकिं छेँया जगयात नं बल्लाकीगु जुयाः थ्व फः तयेगु चलन वःगु खः । थौंकन्हय् लँसिथय् पेटी दइगुलिं छेँ दयेकेबलय् फः तये म्वाःले धुंकूगु दु । उकीं पेटी दयेकेत नं ल्वहं छ्यलाच्वंगु दु ।

देगःया त्वाथः दयेकेत
थी थी द्यः देगः दयेकीगु इलय् द्यः भचा थथ्याःगु थासय् दयेकी । उकिं अन तक पूजा याः वनेत थहां वनेमाली । उकिं थहां वनेगु त्वाथः ल्वहँतं दयेकातःगु जुइ । थथे ल्वहं छ्यलाः त्वाथः दयेकेगु झ्वलय् दतात्रयया १८ गू फः, ख्वपया विश्व प्रसिद्ध न्यातपौ देगःया ३२ फः तयाः दयेकातःगु दु ।

द्यः लँ सियेत
द्यः गन गन दइ उगु लागाया लँ फुक्कं ल्वहँतं सियातःगु जुइ । ख्वपय् तौमधि भैलःद्यः न्ह्यःने, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, बाराही, चण्डेश्वरी द्यःथाय् नं फुक्कं ल्वहँतं सियातःगु खनेदु । ख्वपया च्याम्हसिंहनिसें ब्रम्हायणी पीठ वनेगु लँ पीच यायेन्ह्यः ल्वहँतं सियातःगु जुयाः उगु लँयात ल्वहंलँ धायेगु चलन यानातःगु खः ।

ल्वहं घः दयेकेत
परापूर्व कालंनिसें ल्वहं घतय् कःनि, छ्व क्यलाः मनूतय्सं जीवन निर्वाह याना वयाच्वंगु दु । लः धाःपाखें घः चाःहीकाः उकिं कःनि, छ्व क्यलाः चुं याइ । उगु चुं मरि छुयाः नइ । घः चले यायां बारम्बार ल्वहं घःया वापू ज्यलीगु जुयाः उकि ल्वहंकःमिपाखें वापू दयेकेमाली । विद्युतीय मेसीनया अत्याधिक प्रयोगया हुनिं थौंकन्हय् ल्वहंघः लोपोन्मुख अवस्थाय् लाःवंगु दु ।

ल्वहं चाखः दयेकेत
कुम्हाःतय् ल्वहं चाखः दयेकेत छपा तःपागु ल्वहं छ्यली । चायागु भारा तयार यायेत तसकं ज्या छिंगु थ्व ल्वहं चाखः तःग्वःगु भारा छियेत छ्यलीगु खः । झ्यातुइगु हुनिं थ्व भचा हे उखें थुखें मवंसें मेसीन थें माथंवंक भारा छियेत ज्या छिंक दयेकी । ख्वपया थःनेया कुम्हाःतय्सं नं न्हापा थज्याःगु ल्वहंया चाखतय् भारा छियेगु यानाच्वंगु खःसां आः मन्त । क्वःनेपाखे धाःसा कुम्हाःतय् छगू थरि ल्वहं चाखःत धाइपिं आः नं दनि ।

ल्वहंमा दयेकेत
छेँ छेँय् छ्यलीगु ल्वहंमा ल्वहंया जुइ । मसला नियेत छ्यलीगु थ्व ल्वहंमा व ल्वहंमा मचा छाःगु हाकुगु ल्वहं छ्यलाः दयेकीगु खः । माय्, मू आदि फ्वयाः नियेत व न्हिया न्हिथं पालु लाभा नियेत छ्यलीगु ल्वहंमा पाः । अथे खःसां नितां ल्वहंमा अज्याःगु हे ल्वहतं तयार यानातःगु जुइ । माथं वंगु ल्वहंमाय् नखः चखतं कःसू, माय्, मू क्यलेत छ्यलीसा भचा प्वाकः वंगु ल्वहंमाय् न्हिया न्हिथं भुतुलिइ मसला नियेत छ्यलेगु यानातःगु दइ ।

ल्वहं भाजं दयेकेत
ल्वहं भाजं मरी छुइगु प्रयोजनया निंतिं छ्यली । अक्सर मासलां ल्वहं थुकी छ्यलीगु खः । थ्व चुलुसे च्वनाः बांलाइगु ल्वहं जूगुलिं व सालुके जीगुलिं थुकियात ल्वहं भाजंकथं छ्यलीगु खः । चाया भाजं, नँया भाजं थें मरि छुयेगु प्रयोजनया निंतिं ल्वहंया भाजंयात नं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थुकी वः व चतांमरि नं छुइ ।

ल्वहंपौ दयेकेत
थी थी देगः फल्चा व सतलय् उगु सम्पदाया निर्माण बारे अभिलेख तयेगु न्हापानिसें चलन दु । थज्याःगु अभिलेख ल्वहंपौ अर्थात ल्वहँतय् आखः च्वयातइगु खः । च्वय् भचा तब्या यानाः क्वय् भचा चिब्या यानाः तयार याइगु थज्याःगु तःफिगु तःजागु ल्वहंपौया लिधंसाय् देगःया इतिहास सीकेगु याइ । चाँगुनारायणया ल्वहंपौ, बज्रयोगिनीया थी थी पुलांगु ल्वहंपौ आदिपाखें नेपाःया इतिहास ध्वाथुइकेगु यानाच्वंगु दु । आधुनिक समाजय् नं ग्रिनाइटय् अज्याःगु आखः च्वयाः ल्वहंपौकथं अभिलेख तयेगु चलन दु ।

ल्वहं चुं दयेकेत
खायात नकेगु दानाया निंतिं ल्वहंया चुं तयेमाः । तौल अप्वयेकेत जक मखु कि खनिज पदार्थ गाक्क दयेकेत नं थुकिं ल्वहंचुंया प्रयोग जुइ । ल्वहंचुं फुसु्र ल्वहं चुं दनीगु इलय् वइगु खः । गोदाबरी मार्बल धकाः तसकं भिंगु ल्वहं तयार याइगु थासं न्हिं टिपका टिप थज्याःगु ल्वहंचुं दाना दयेकेत यंकाच्वंगु दइ । बंगुर, खा लगायत बस्तुयात तयार याइगु दानाय् ल्वहंचुं वा चुंल्वहं छ्यायेमाः । ल्वहंचुंपाखें थी थी कथंया वासः नं तयार याइ ।

गिटी दयेकेत
ल्वहं तछ्यानाः गिटी दयेकी । उगु गिटी थौंकन्हय् लँ दयेकेत, धलान यायेत व छेँया जग स्वनेगु इलय् मसला वालेगु छ्यलाच्वंगु दु । ल्वहं तछ्यानाः गिटी तयार याइगु खः । अर्धदक्ष कालिगढतय्सं तकं गिटी तछ्यायेगु ज्या यानाच्वनी । मेसीनया प्रयोग यानाः नं गिटी तछ्यायेगु चलन वःगु दु । गुकिं आः खुसि बगः जःखः मनूतय्सं मखुसें मेसिनं गिटी तयार यानाच्वंगु यक्व खंकेफइ । गिटी छगू ल्याखं मध्यम खालया ल्वहतं दयेकी ।

कुछि
चुल्यांंनिसें दथुपतिं तकया हाकः । थ्व दायेत चुल्यां निसें सुरु यानाः दथुपतिं चकंकाः न्ह्याय् दुछितकया कुछि धाइ । ताःहाकःगु व चिहाकःगु ल्हाःया ल्याः मयासे माजवाल ल्हाःया ल्याः याइ ।
क्वलाछि
बुरापतिं व सिकापतिं चकंकाः न्ह्याय् दक्वया हाकः । निक्वलाया कुछि मानय् याइ । छक्वलायात छगू पाख नं धाइ ।
च्वलाक्वलाछि बुरापतिं व च्वलापतिं चकंकाः न्ह्याये दक्वया हाकः । च्वलाक्वलाछि निथाय्या म्हुकुछि जुइ ।
म्हुकुछि
चुल्यांनिसें ल्हाः म्हूचिनाः न्ह्याये दक्वया हाकः । कुछि सिकं म्ह्व जक हाकःया ल्याः तये मालीबलय् म्हुकुछि जक तयेगु याइ ।
लांगु
पतिं छपतिंया दापू । हाकः पाखें मयासे ब्या पाखें याइ । दायेबलय् बुरापतिं छ्यली मखु । मेगु प्यपतिं जक छ्यली । छलांगु जक दाइबलय् च्वलापतिं छ्यली ।