फकंहःया सुकू । सनांघासा फिनाः ल्यनीगु फकंहः गंकाः स्वकंचा दयेकी । निभालय् पाइ मखु । हलं हः किचलय् हिलाः गंकी । गनकि ल्हातं न्हायाः कुचा याइ । स्वकंचा क्वाःलखय् सिलाः केँ नयेगु याइ । थुकी ग्वःगु आमलि तयाः नं नयेगु याइ । थुकी भिटामिन ए दइ । थ्व तयाः दायेकागु क्वाःलखं सिलेबलय् वहः, ली, धलौट आदि धातुया वस्तुइ पुलां जुयाः वथं गःथें जुयाच्वंगु यच्चुक वनी । द्यः सिलेत नं थज्याःगु हे लखं सिलेगु याइ ।

स्वंगू पाख तु काके सिधःगु अबस्था । स्वचुलु सिधल धायेव ई स्वयाः न्हापां लाःथें जूसा दिपाः कयाः थ्वँ व बजां त्वनेगु याइ ।

तु कुचा तयाः तु काकेगु सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् छाःगु सिँया दयेकी । ७—८ फुटति हाकः, १— १.५ फुटति ब्या व ३—४ इञ्चति फि जुइ । भचा भेसें लुयेकातइ । तुपिया क्वय् सिथय् निखें धःचा थें दयेकाःतइ । च्वकाया नापसं ति क्वकायेत ह्वः छह्वः खनातइ ।

वा छगू अन्नया नां खः। थुकियात नसाया रुपय् काइ। थुकिं जाकि, बजि आदि दयेकाः नयेगु याइ। हलिमय् मनसुन लःफय् दुगु लागाय् वा पीगु याइ। नेपाःया स्वनिगः नं मनसुन लःफय् दुगु लागा दुने लाःगुलिं थन नं मूबालीया रुपय् वा पीगु याना वयाच्वंगु दु। थन थीथी कथंया वा पीगु याः। याकनं पाकय् जुइगु, लिबाकं जक पाकय् जुइगु वा नं थन प्यू। बुँइ लः तयाः पीमाःगु व लः मतसे पीगु वा नं पीगु याः।
स्वनिगलय् नेवाःतसें वायात नसाय् जक लिकुंका तःगु मदु। थुकिं त्वँसा नं दयेकेगु याः। सांस्कृतिक विधि व्यवहार व पुजा विधिइ नं छ्यला वयाच्वंगु दु। थथे छ्यलेगुली वायागु गुण, स्वरुप व सवाःयात ध्यानय् तयाः छ्यलेगु याइ। छगू हे जातया वायात नं निगू स्वंगू कथंया ज्याय् छ्यला वयाच्वंगु दु।
ग्वःवा, छतिवा , पुनवा व माजवाल पुवा यानाः प्यंगू जातया पुवा, कौवा व निगू निगू जातया ताय्सिवा व चिनियामार्सि आदि जातया वायात नसा त्वँसा व सांस्कृतिक विधि व्यवहारय् नं छ्यलेगु याना वयाच्वंगु दु। मुसूवा, पपूवा, सतिवा, स्वांवा आदियात नसा त्वँसाया रुपय् सिकं होम जग्गे व पुजा विधिइ छ्यला वयाच्वंगु दु।
स्वनिगलय् पिना वयाच्वंगु तःगू जातया वा नसाया रुपय् जक छ्यलेगु याना वयाच्वंगु दु। दांसिवामार्सि, ह्याउँमार्सि, म्हासुमार्सि, ह्याउँ छ्वत्यामार्सि, मसिनु वायात जा, बजि नयेगु नसाया रुपय् बांलाःगु कथं कायेगु याइ। स्वलामार्सि, धोकर्चामार्सि, निगुलिं जातया बिगिंचा, देसिवा, दुराचा आदियात भचा कमसलगु नसाकथं कायेगु याः। उलावा÷ओलावा नं जा, बजि नयेत हे जक कयातःगु दु। फ्वलवा व हाकुवायात नसाया लिसें त्वँसा दयेकेगुली छ्यलातःगु दु।
कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पितब्यूगु अमेरिकनचावा, चाइनान—२, चाइचुङ्ग—२४२, ताइचुङ्ग— १७६, कञ्चन व हिमाली जातया वा नं स्वनिगलय् पीगु याः। थुपिं जातया वा नसा व त्वँसाय् जक छ्यलेगु याना वयाच्वंगु दु। पँथय् सइगु वायात नं वा हे नामाकरण यानातःगु दु। पँथय् सइगु पंवायात धाःसा नसात्वँसा व विधिव्यवहार छुकिसनं छ्यलाबुलाय् हयातःगु मदु।
अमेरिकनचा
कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पीकूगु वा। वाग्वः पतिचिनाः हाकःचा लाइ। चिम्सँ दइ, ख्वला ख्वातुइ। जा नाइसे च्वनाः नाः पहः वइ। बजि चाकचाक लाइ, झौंझौं वनी मखु।

उलावा÷ओलावा
लः कुने थाकुथाय् बुँइ व पाखाबुँइ पीगु वाया ताजि। चौला बछलां वा वयाः चा प्यात धायेव पी। याकनं पाकय् जुइगु जातया पुवा, स्वलामार्सि आदि पी। ध्वंख्वःचा व प्यासिवा नं पीगु याः। वाग्वःया स्वरुप उलावा यानाः पीगु वाया स्वरुपकथं जुइ। उलावाया जा फाकुयाः क्वाचु थें जुइ। थुकी थ्वँ यक्व लुइ मखु। बजि भचा छाइ, न्ह्यये नं भचा थाकुइ। न्ह्यःलिसे सवाः माकुसे च्वनी। ल्वसा मदुसां साइ। थुकिं मुसु वःगु नापं लं धाइ।

कञ्चन
याकनं पाकय् जुइगु जूसां अप्वः वा सइगु वा। वाग्वः भचा सुलुक जुयाः हाकःचा लूगु खनेदइ। निखेयां च्वका भचा च्वामुइ। काचाक्क स्वयेबलय् मसिनुवा थें च्वनी। ख्वला भचा तफि जुयाः ग्वः तग्वः खनेदइ। वाग्वलय् चिम्सँ व न्हिप्यं दइ। वाग्वः क्वाचुइ। म्हूचीबलय् यक्व ज्वनेछिनी। वा पायेत खुचं तुइबलय् थिसि काइ। वाग्वः तग्वःसां जाकि तग्वः जुइ मखु। वा सुइबलय् जाकि यक्व त्वाःदयाः बागःकि यक्व वइ। जा नयेबलय् नं भचा क्वाचुइ।

कौवा
स्वलां पाकय् जुइगु छगू जातया वा। वाग्वः पतिचिं थें च्वनाः तबाला खनेदइ। चा बुलातःगु थें उन जुइ। बापाःच्याःगु नं दइ। च्वका छकूचा तुयू नइ। दथुयागु छखेया ब्व छ्वांवः थें जुयाः वाग्वः भचा धुसिलू थें खनेदइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वं थें जुइ। थुकिया जा भचा क्वाचुइ। यक्व नयेफइ मखु, प्वाः झ्यातुइ। थुकिं जाकिचुं दयेकाः चतांमरि छुइगु याइ। चतांमरि छुइबलय् सालुक चखिने छिनी। थुकी दइगु लःया ब्व याकनं बाफ जुयाः वनी मखु। बासि जूसां नाइसे च्वनी, ग्यसु नं म्ह्व जुइ मखु।

ग्वःवा पुवा
पुवाया छगू उपजाति वा। वाग्वः हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः तग्वः खनेदइ। च्वका छकूचा पतिचिनाः बालाचा लाः थें जुइ। जाकि ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः ह्याउँह्याउँ नइ। जा क्वाचुइ, यक्व नयेफइ मखु। पोष दइ, छकूचा अप्वः नलकि प्वाः झ्यातुइ। बजि दयेकीबलय् पतिचिंक ल्हुइ फइ मखु। न्ह्ययेबलय् कितिकिति मिनी। भचा ह्यंगले चिनी। थुकिं दयेकीगु थ्वँ नं भचा हेँ हेँ धाइ। स्वये हे छाख्वाः वइ।

चाइचुङ्ग —२४२
कृषि अनुसन्धान परिषदं वि.सं. २०२४ सालपाखे सिफारिस यानाः पितब्यूगु वा। जनबोलिं ताइचिन धाइ। वाग्वः पतिचिंसां ग्वाराचा लानाः चाकलाः थें जुइ। ख्वला सालुइ। द्वँ चिनेबलय् छुलुछुलुं वइ। मुनेत व खिनेत खुँइ दुतछ्वये अःपुइ। थ्व वाय् चिनिया मात्रा यक्व दइ। जा नयेबलय् चाकुइ। भचा या दइ। थुकिं बजि व थ्वँ नं दयेकेगु याः। बजि चाकचाकलानाः तइसे च्वनी। थुकिया थ्वँ चाकुसे च्वनी। तिथ्वँ दयेकीबलय् थ्वँ नं यक्व लुइ।

चाइनान — २
कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पीकूगु वा। जनबोलिं काउचिन धाइ। वाग्वलय् चातः दइ, तग्वः जुइ। पतिचिं थें जुयाः चाकलाः खनेदइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। थुकिया चिम्सँ चेँचेँ धाइ। जा ततःग्वः जुइ। जाय् लस्सा दइ। नाइसे चाकुसे च्वनी। यक्व नयेफइ मखु, प्वाः झ्यातुइ। बजि ततःपौ जुयाः चाकलाइ। भचा याच्याक जू थें जुयाः सवाः चाकुइ। थुकिं तिथ्वँ दयेकीबलय् थ्वँ यक्व लुइ। सवाः चाकुसे च्वनी।

चिनियामार्सि
जःलाखःला देय्या नां स्वानाच्वंगु छता वा। तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निगू जातया दइ। निगुलिं जातया वाग्वः चाकचाक लानाः पतिचिं थें जुइ। सियू सियू म्हासु म्हासु नइ। ख्वलाया सि तबाला जुयाः छेंक च्वनाः ध्वः ध्वः खनेदइ। जाकि ग्वग्वलाइ। यक्व चुबूगु थें जुयाः तुइसे खनेदइ। थुकिया जा भचा नाः पहः वइ, सवाः चाकुसे च्वनी। बजि चाकलाइ। काँय्काँय्गु यक्व दइ। थ्वँ दयेकेबलय् प्वक वाच्याक जुइयः। तिथ्वँसिकं कःथ्वँ यक्व बांलाइ। ताय्सिवाया पलेसा ताय् नं सीगु याइ।

छतिवा पुवा
पुवा उपजातिइ दकलय् तग्वःगु वा। वाग्वः ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः तग्वः जुइ। ख्वला सालुइ, वाग्वः यच्चुसे बांलाइ। जाकि ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः तुइसे च्वनी। जा भचा नाः थें जुइ। पोष दयाः ताउत फुदना च्वनी। थुकिं दयेकीगु बजि ततःपौ जुइ। झौंझौं वनाः माकुसे च्वनी। तिथ्वँ दयेकीबलय् यक्व थ्वँ लुइ। थुकिया जाकिचुनय् या दइ। यःमरि दयेकेबलय् तज्याइ मखु। चतांमरि छूसां सालुक चखिने छिनी।

ताइचुङ्ग — १७६
२०२४ सालं कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पीकूगु वा। जनबोलिं ताइचिन धाइ। वाग्वः चिचीचाग्वः जुयाः ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ। ख्वला सालुइ, सि भचा ख्वातुइ। वाग्वः सीसे च्वनी। चिम्सँ भुल्ल्ल दइ, ज्वनेबलय् ल्हाती प्यप्यपुनी। थुकिया जा चिचीचाग्वः जुयाः ग्वाराचा ग्वाराचा जुइ। भचा नाःपहः वइ। थुकिं दयेकीगु कःथ्वँ कःपू पुचा पुचा लानाः स्वये हे बांलासे खनेदइ। तिथ्वँ दयेकूसां थ्वँ यक्व लुयाः चाकुसे च्वनी।

ताय्सिवा
वा सियाः ताय् दयेकीगु वा। तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निथी दइ। निथिकंया वाग्वः भचा पतिचिं थें जुयाः चाकलाः खनेदइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। उन भचा म्हासुयाः ह्यंगले मिंगले चिं थें जुइ। जाकि ग्वग्वलानाः तुइसे च्वनी। जाय् लस्सा दयाः धीचिंगु व नाःगु थें जुइ। थुकिया बजि काँय् काँय् जुइ। प्यानु थें जुयाः न्ह्यये थाकुइ। जा, बजि व थ्वँया सवाः चाकुइ। ताय् सीबलय् तग्वःगुया भचा तफ्वः व चिग्वःगुया भचा चिफ्वः जुइ।

दांसिवामार्सि
लिबाक पाकय् जुइगु वायागु छगू जाति। वाग्वः ततःग्वः जुयाः हाकःचा लानाः नं ग्वाराचा चिनी। ख्वलाया सि भचा ख्वातु खनेदयाः छेंक च्वनाः म्हूचीबलय् क्वाचुपहः वइ। चिम्सँ हाल धायेव वाया उन म्हासु रागया जुइ। जाकि नं दुकुलु जुयाः लुधनापुसे च्वनी। जा व बजि नयेत छ्यली। जा चुलुचुलु धायाः छुल्ल्ल वनी, सवाः माकुसे च्वनी। थुकिं तिकिंबजि दयेकी। बजि पौ ततःपौ जुयाः झौंझौं वनी, सवाः नं माकुसे च्वनी।

दुराचा
याकनं पाकय् जुइगु खःसां लिपा नं पीज्यूगु छता वा। वाग्वः ग्वलानाः हाकःचा लाइ। च्वका च्वामुइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनी। भुल्ल्ल चिम्सँ व चिचीचाहाकय्क न्हिप्यं दइ। वाग्वः म्हासु नइ, भचा बुलु खनेदइ। जाकि धाःसा तुइसे च्वनाः दुरु थें च्वनी। थ्व वां जा बजि नयेगु याइ। थुकिया जा तुइसे च्वनाः दुरु बुलातःगु थें च्वनी। जा नयेबलय् ग्वग्वधायाः क्वाचुइगुलिं यक्व नयेफइ मखु। बजि नं तताःहाकः जुइ। नयेबलय् थक्वय् सुइ।

देसिवा
पिने देशं हयातःगु छता वा। वाग्वः हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः नं तग्वः खनेदइ। ख्वला ख्वातुयाः चिम्सँ दयाः छेंक च्वनी। वाग्वःया उन सीसे म्हासु नइ, न्हिप्यं दइ। त्वाःदःगु जाकि यक्व वइ। जा नयेत ज्या काइ। थुकिया जा उलि साः मजू। जा थुइबलय् नं लःया पाख मिलय् याये थाकु। भतीचा लः अप्वः जुलकि सि चचहिलाः जाया सवाः न्यालुइ। भचा लः मगातकि छाः थें जुयाः घुतिने हे थाकुइ। पोष नं यक्व दइ मखु।

ध्वकर्चामार्सि
ध्वप दाःथाय् पीगु छता वा। वाग्वः पतिचिं ला चाकलाः ला धया थें जुयाः तग्वः खनेदइ। च्वका च्वामुयाः प्वः पाचुइ। वाग्वलय् चा किनाच्वंगु थें सियू सियू नयाः म्हासु थें जुइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनाः सि तबाला जुइ। जा, बजि व थ्वँ दयेकेगु याइ। जा नाइसे च्वनाः भचा नाः पहः वइ। बजि चाकचाक लानाः बांलासे च्वनी। न्ह्यये भचा थाकुइ, सवाः माकुइ। थुकिं तिथ्वँ व कःथ्वँ नितां दयेकी। न्हूतिनिबलय् थुकिया थ्वँ चाकुसे च्वनी।

ध्वंख्वःचा
उलावा यानाः पीगु छता वा। वाग्वः तुयू नयाः यचुइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। च्वका भचा हाकु थें जुइ। थुकिया जाकि चु मबूगु थें जुयाः सियू नइ। बजि माकुसे च्वनी।

पंवा
पँथय् सइगु वा। पं पुलां जुल धायेव पंया च्वकाय् सइ। स्वयेबलय् छ्व दायाः हायावःगु च्वका थें च्वनी। वाग्वः ताःहाकः जुयाः ख्वलाया च्वका च्वामुइ। ख्वला निबः दइ। छबः ब्वःगु थें जुइ, मेगुलिं जाकिइ भुनाच्वनी। ख्वला पिचुसे च्वनाः ख्वातुइ। जाकि चिचीचाग्वः जुयाः हाकःचा लाइ। वाग्वः दक्वं दुधनी मखु, कःलि यक्व दइ। पंवाया जाकिइ पौष्टिक तत्व यक्व दइ, जा नयेगु नं याइ। आयुर्वेदिक वासःया रुपय् ज्या काइ।

पालिजाःवा÷पपूवा
वाग्वलय् द्यःने पपू थें च्वंगु ख्वला दुगु वा। वाग्वः भचा हाकःचा लानाः स्वांत्याङ्ग च्वं थें च्वनी। सियू सियू नयाः तुयू ला धयाथेंया उन जुइ। वाग्वःया चुपाखे ख्वला ब्वःगु थें जुयाः पपू थें च्वंक निगू बाला दइ। न्हूतिनिबलय् वाग्वलय् बास दइ। थुकिया जाकि चिचीग्वः जुइ। थ्व वा नसा त्वँसाया रुपय् सिकं देवदेवीपिनि पुजा यानाः होम जग्गे याइबलय् बीबःता व वासः ब्वतिया रुपय् छ्यलेगु याइ।

पुनवा पुवा
पुवा उपजातिइ दकलय् चिग्वःगु वा। वाग्वः चिचीचाग्वः जुयाः ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ। च्वकापाखे छकूचा बालाचा लानाः च्वामुसे च्वनी। ख्वला तसकं सालुइ, वाग्वः तुयू तुयू नयाः यच्चुसे च्वनी। थ्व वाय् यक्व पोष दइ। थुकिया जाकिं जा नयेगु, चुं यानाः मस्तय्त सत्तु दयेकेगु, क्वाति दयेकेगु व यःमरि नं दयेकेगु याइ। थुकिया बजि चिचीचा पौ जुयाः चाकचाक लाइ। थ्वँया सवाः चाकुचाकु खायूखायू धाइ। थ्व वा धार्मिक व सामाजिक विधि व्यवहारय् नं छ्यलेगु याइ।

प्यासिवा
उलावाया छता उपजाति। वाग्वः भचा ह्याउँ ला धया थें जुयाः हाकःचा लाइ। च्वका तुयू नइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। जाकि चिचीचाग्वः जुइ।

फ्वलवा÷झरवा
उत÷फोल्त दाइबलय् हायावइगु वा। वा दाइबलय् हायेके मफुगु वा। थज्याःगु वा धकाः धयागु दइ मखु। मा त्यनाः क्व वयेकाः हायेकातःगु न्ह्यागु नं वा जुइ। वाया उन ह्याउँ नइ। जाकि नं ह्याउँह्याउँ धाइ। जा, बजि नं ह्याउँसे च्वनी। जा बरय् जुइ।् यक्व नयेफइ, प्वाः याउँसे च्वनी। पोष यक्व दइ मखु। प्याःथ्वँ, ब्यःया थ्वँ, थुकिया जाकि प्वः हायाः दयेकी। ब्यःया अय्लाःमा दयेकेत नं थुकिया जाकि ल्वाक्छ्याइ।

बिगिंचा
वाग्वलय् तातेपाते उन जुयाः छिरेबिरे खनेदइगु वा। तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निगू कथंया दइ। निगुलिं कथंया वाग्वः हाकःचा लाइ, भचा धुसि लू थें जुयाः च्वका च्वामुयाः चिम्सँ दइ। तग्वःगुलिइ ख्वला भचा ख्वातुइ, चिग्वःगुलिइ सालुइ। थ्वँ बजि दयेकेगुया सिकं जा नयेत ज्या काइ। थ्व वाया जा साइ मखु। क्वाचुसे च्वनी , प्वाः ग्वग्वः धाइ। भचा ख्वाउँलकि छ्याराछ्यारा च्वनी। मुकं मनसे मेमेगु जाकिनाप ल्वाक्छ्यानाः नयेगु याइ।

मसिनुवा
जा साइगु छता जातया वा। वाग्वः त्याचा चिं थें जुयाः हाकःचा लाइ। भचा धुसिलू थें जुयाः च्वका च्वामुयाः भचा चाःतू थें जुइ। ख्वला सालुयाः तुइसे म्हासुसे च्वनी। जा नयेत छ्यलेगु याइ। थुकिया जा नाइसे च्वनाः सवाः नं साइ। यक्व नयेफइ, ताउत फुदना च्वनीगु व प्वाः झ्यातुइगु जुइ मखु। बास वःगु व मवःगु निथी दइ। बास वइगुलिइ चाकुसे माकुसे च्वंक बास वइ। चकंगु थासय् जुइबलय् थुकिया बास तकूगु थासय् तकं न्यनी।

माजवाल पुवा
पुवाया छगू उपजाति। वाग्वः बःचा बःचाग्वः जुयाः ग्वाराचा लाइ। ख्वला भचा ख्वातुइ, तुइसे यच्चुसे च्वनी। जाकि ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः तुइसे यच्चुइ। जाय् भचा लस्सा दइ। नाः पहः वयाः प्यप्यपुं थें जुइ। यक्व पोष दइ। बजि पौचा पौचा लानाः बांलासे च्वनी। च्वकाबजि भचा अप्वः वइ। थुकिया थ्वँ पुलां जुलकि फाकु सवाः जुइ। थुकिया जाकि व वा सामाजिक व धार्र्मिक ख्यलय् ज्या काइ। जाकिचुनं यःमरि चतांमरि दयेकेगु याइ। जाकि सियाः सत्तु, क्वाति आदि नं दयेकी।

मुसूवा
मुसू बान्कि वःगु चिचीचाग्वःगु वा। वाग्वः चाक चाकलानाः भचा हाकःचा लाः थें जुइ। चुपाखे भचा ह्याकिं वनी। सियूसियू नयाः यच्चुसे बांलाइ। ख्वला सालुइ, सि उति ग्यनाः सम्म खनेदइ। वाग्वः दुधनी। जा बजिया रुपय् व सामाजिक विधिव्यवहारय् छ््यलेगु सिकं पुजा बिधिइ छ्यलेगु याइ। गंछिं दुपिं द्यःपिनिगु जात्रा पर्वय् होम जग्गे यानाः पुजा विधि याइबलय् सुइनिता बीबःता मध्यय् थुकियात नं छता बीबःताया रुपय् जग्गेशालाय् दुइगु याइ।

म्हासुमार्सि
मार्सिवाया छता प्रजातिया वा। वाग्वः ततःग्वः जुइ। हाकःचा लानाः पतिचिं थें खनेदइ। म्हासुगु उन जुइ। ख्वला स्वाःथाय् सि ख्वातुयाः छेंक च्वनी। भचाभचा चिम्सँ दइ, वा म्हूचीबलय् क्वाचुइ। थ्व वाया जा छुलुछुलु वनाः नाइसे च्वनी। सवाः माकुसे च्वनी, प्वाः झ्यातुइ मखु। थुकिं तिकिंबजि नं दयेकी। बजि पौ ततःपौ जुयाः यइपुसे च्वनी, नयेबलय् झांैझौं वनाः माकु सवाः वइ।

सतिवा
वाग्वःया रुप आकार मदुगु वा। दुसिया आकार वःगु वा। कःनिमाया च्वकाय् वा सये थें झुप्पा चिंक दाहा थहां वयाः सइ। वाग्वः ग्वल्लाःसां प्वःपाखे भचा पतिचिं थें जुइ। थुकी ख्वला निबः दइ। पिनेया ख्वला ख्वातु थें जुयाः छेंक च्वनाः चुइ स्वानाच्वनी। गन धायेवं हायावनी। दुनेया ख्वला सालुइ। वाग्वःया उन हाकु ह्याउँ रंगया जुइ। जा बजि कथं नइ मखु। बीबःता व हलिमलि दयेकेत छ्यली। ताय् थें मुइक सियाः अय्लाःमाय् दुल्हायेत नं ज्या काइ।

स्वलामार्सि
पिनाः स्वलां पाकय् जुइगु वा। वाग्वः हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः तबाला खनेदइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनी। जाकि पोस्ट मजुसे पतिचिं ला धया थें जुइ। चु मबू थें जुयाः ह्याउँ चातः दइ। जाकि त्वाःदलाः च्वकि अप्वः वइ। जा क्वाचुसे च्वनाः सवाः न्यालु पहःया जुइ। भचा लः अप्वलकि जा नाइ। ताउत फुदनी मखु। बजि नं झौंझौं वनी मखु, ताःहाकः जुयाः न्ह्ययेबलय् याच्यायाच्या च्वनी। थुकिं दयेकीगु थ्वँ नं साइ मखु।

स्वांवा
स्वांया रुपय् छ्यलीगु वा। वाग्वः त्याचा चिनाः हाकःचा लाइ। च्वका भचा च्वामुइ। ख्वला सालुइ, सि भचा छेंक च्वनी। उन ह्याउँसे सियूसियू नइ। प्वलय् ताःहाकःगु न्हिप्यं दइ। सिया निखेर व न्हिप्यनय् प्वःपाखे स्वःगु कःति धाः थें ज्याःगु चिम्सँ दइ। जाकि हाकःचा लानाः सुलुक्क च्वनी। जा नयेगु याइ मखु। जाकि सियाः चुं यानाः म्हंमफुपिन्त क्वाति दयेकाः त्वंकेगु याइ। होम जग्गे याइबलय् बीबःता व मन्दलय् स्वांया रुपय् तयेगु याइ।

हाकुवा
वा लयाः महायेकुसे त्यनाः क्व वयेकातःगु वा। थज्याःगु हे धयागु दइमखु। हायेके अःपुगु वा तयेगु याइ। गज्याःगु वा त्यन वाग्वःया आकार स्वरुप अज्याःगु हे जुइ। वाग्वःया उन ह्याउँसे च्वनाः दुधनी। जाकि नं पुष्ट जुइ, च्वकि यक्व वइमखु। जा ह्याउँसे च्वनाः बधय् जुइ। अप्वः नःसां प्वाः झ्यातुइ मखु। बजि पौ पौ लानाः ह्याउँसे यच्चुसे च्वनी। जा बजि नयेबलय् भचा थुसुक्क बास वइ। थुकिं प्याःथ्वँ, ब्यःयाथ्वँ, अय्लाःमा आदि दयेकेगु नं याइ।

हिमालि
कृषि अनुसन्धान परिषदं वि.सं. २०३९ सालपाखे सिफारिस यानाः पितब्यूगु छथी वा। वाग्वः भचा हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः तग्वः जुइ। वा म्हू चीबलय् क्वाचुइ, चिम्सँ दइ, ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनी। च्वका च्वामुइ, न्हिप्यं भचाभचा दइ। जाकि हाकःचा लानाः सुलुक जुयाः तुइसे च्वनी। थुकिया जा नाइसे च्वनाः सवाः साइ। बजिया सवाः साःसां ताःहाकः जुयाः थक्वय् सुइयः। थ्व वाय् थ्वँ बांलाक लुइ मखु, सवाः नं नाकं साइ मखु।

ह्याउँमार्सि
वाग्वः ह्याउँगु जातया मार्सि वा। वाग्वः नाकं तग्वः जुइ मखु। हाकःचा लानाः भचा पतिचिं ला धया थें जुइ। ह्याउँसे हाकु नइ, सियूगु चातः दुगु नं दइ। ख्वला भचा ख्वातुयाः सि ख्वातु खनेदइ, वा क्वाचुइ। वा ह्याउँसां जाकि ह्याउँइ मखु। ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ। जा नाइसे च्वनाः सवाः माकुइ। नाकं तग्वः जुइ मखु, छुलुछुलु वनी। तिकिंबजि दयेकी। बजि पौचा पौचा लानाः चाकलाइ। झौंझौं वनाः माकुसे च्वनी।

ह्याउँ छ्वत्यामार्सि
वाग्वः चिचीचाग्वःगु मार्सिवाया छगू उपजाति। वाग्वः ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः चिचीग्वः जुइ। भचा हेँहेँधायाः म्हासु रंगया जुइ। प्वःपाखे भचा च्वामु थें जुयाः च्वकापाखे पाचुइ। ख्वला सालुयाः यच्चुसे खनेदइ। जाकि तुइसे च्वनी। जाग्वः चिचीचाग्वः जुयाः जा बरय् जुइ, नाइसे च्वनाः सवाः माकुसे च्वनी। बजि चिचीचा पौ जुयाः चाकचाक लानाः स्वये हे यइपुसे च्वनी। नयेबलय् झौंझौं वनाः सवाः नं साइ।

ताहाचः, येँया भाजु त्रैलोक्यमान व मय्जु भीमकुमारीया काय्मचा स्वयम्भुमान सन् १९५० स बूगु खः । वेलायतया अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयपाखें विज्ञान संकायस स्नातकोत्तर क्वचायेका वःगु खः । लिपा सन् १९९१ स त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयादिल । विशेषतः नेपालय् न्हनावंगु वन्यक्षेत्रया संरक्षण अले नविकरणया सम्बन्धय् ब्यवस्थित योजना दयेकेगुली थ्वय्कःया मूवंगु भूमिका दु । नापनापं वय्कलं नेपालय् कृषि–वनया न्हूगु अवधारणा न्ह्यःने हयाः थुकियात मदिक्क न्ह्याकेगुली नेपाः सरकारया उच्च अधिकारीया कथं नेतृत्वदायी ज्या यानादीगु खः ।

येँ, असं, किसिध्वाखाय् सन् १९४८ स बूम्ह स्वयम्भुरत्न तुलाधरं त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें सन् १९७४ स गणित बिषयस स्नातकोत्तर क्वचायेकूगु खः । लिपा कम्प्यूटर विज्ञानया ख्यलय् वेलायतं सन् १९८७ स उच्चशिक्षा ब्वनावल । श्री ५ या सरकारया नेपाल कम्प्यूटर सेन्टरय् प्राविधिक विशेषज्ञकथं निगू दशकसिबें अप्वः ईतक ज्याय् संलग्न जुयादीगु खः । विशेष यानाः नेपाःया तथ्याङ्कगत सूचनाया विश्लेषण व ब्यवस्थापनया ज्याय् थ्वय्कःया तःजिगु तिबः दुगु जुल । न्हूगु पुस्तायापिन्त कम्प्यूटर प्रविधिया ज्ञान बीगुली थःगु नीजि कुतलं कम्प्यूटर इन्ट्राफेस थुज्वःगु संस्थाया मूमनू जुयाः नं सेवा यानादिल ।

वय्कः छम्ह वहःया बसजाः ज्वलं दयेकेगु व पौभाः चित्र च्वयेगु ख्यलय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०४५ यंलाथ्वः पारु, बसुबारखुन्हु यलया बुबहाल, तःजः त्वालय् जूगु खः । वय्कःया अबुजु भिमराज वज्राचार्य खःसा वय्कलं यल, इलांननिया हर्षराज शाक्यया हःपालं ने.सं.१०७० सं वहःया बसजाः ज्वलं दयेकेगु व पौभाः चित्र च्वयेगु ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । कला ब्वज्या— १) ललितपुर रक्षा मण्डल प्रदर्शनी, मंगः लाय्कू २) दोस्रो पुरस्कार रक्षा मण्डल प्रदर्शनी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) पशुपतिया मूल जलहरिइ वहःया नागकन्या निर्माण २) येँ, जमलय् चाया मैत्री् बोधिसत्व निर्माण ।

स्वकुं बांलूगु (तिनकुने) हंचा । स्वंगू कुंया बुट्टा कीगु हंचा ।

वय्कः धातुकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०७५ दिल्लाथ्वः पन्चमि, शुक्रबार खुन्हु येँ, न्यतय् जन्म जूगु खः । वय्कलं ने.सं. १०९० दँनिसें हस्तकलाया थी थी पक्षय् च्वनाः ज्या यानादीगु दु । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) तात्कालिन श्री ५ महाराजाधिराज तथा श्री ५ बडा महारानी सरकारया मैत्रीपूर्ण निमन्त्रणाय् नेपाल भ्रमणय् झायादीपिं मित्र राष्ट्र प्रमुखपिन्त आत्मीयताया प्रतिक स्वागतकथं येँ महानगरपालिकाया ताःचा माताःया ताःचा दयेकादीगु । २) १५ क्वःगु विश्व बौद्ध सम्मेलनया निंतिं लोगो नापं नेपाल राष्ट्र बैंकपाखें निस्कासित वहःया स्मारिका सिक्काया डिजाइन नापं तात्कालिन काठमाण्डौ नगर पञ्चायतया लोगो डिजाइन ।