जातः
मचाबुइबलय् ज्योतिषं ग्रह, राशि स्वयाः जातः च्वइ । उगु जातलय् मचाया ज्यूताः भिं जुइमा,
सुथां लायेमा, मंगल जुइमा धकाः गनेद्यःया किपा च्वकी । गुम्ह गुम्हेसिनं गृह मातृका बा लोकेश्वरया किपा नं च्वकू । थ्वया लिसें थीथी बां (बुट्टा) च्वयाः छाय्पाः नं याकू ।

इहि
मिसामचा न्हय्दँनिसें गुदँया इलय् इहि यायेगु चलन दु । थुबलय् सलाःपाः व म्वःकी च्वकी । चाया सलाःपातय् स्वस्ति च्वइगु व मचाया छ्यनय् म्वःकी छुकीगु खः ।

कय्तापुजा
मिजंमचाया कय्तापुजा याइबलय् छेँय् पलिइ चक्रया चिं च्वयाः पलिइ ती । अले छचाःलिं अष्टमंगल तयेगु याइ ।

इहिपाः
लुखा दुवाः
इहिपाः याइबलय् मिजंया छेँय् मूलुखाय् भमचा दुकायेत लुखादुवाः च्वयाः तिकी बा लुखाय् च्वये छिंसा लुखाय् हे च्वकी । थ्व बौद्धतय्थाय् लुखा फुसय् पंचबुद्ध (अक्षोभ्य, अमोघसिद्धि, बैलोचन, अमिताभ व रत्नसम्भव) च्वइसा वया नापनापं अष्टमंगल नं च्वइ । अले लुखाया जवय् खवय् च्वं क्वय् वाउँभत्तु, मिखा व कलश च्वइ । थ्व शैवतय् थाय् पंचबुद्धया थासय् गनेद्यः, व्रम्हा, सरस्वति, शिव पार्वती, विष्णु लक्ष्मी व कुमार च्वयेगु याइ ।

मरिकसि
इहिपाः याइम्ह मिजंपाखें भमचिया छेँय् मरिकसि यंकेगु चलन दु । थ्व मरिकसि चायागु थलय् (कसिइ) अष्टमंगल व मेमेगु बां नं छाय्पीगु याइ ।

ज्याःजंक्व
नेवाःतय्गु छेँय् सुं मनू ७७ दँ ७ ला ७ न्हुया साइतय् ज्याःजंक्व यायेगु चलन दु । थथे जंक्व याइबलय् ‘जंक्व पौभाः’ च्वकेगु याः । जंक्व याइगु थासय् छचाःख्यरं झिगू दिशाय् (पूर्व, पछिम, उत्तर, दक्षिण, इसान, बायव्य, आग्नेय, नैरित्य व च्वय् क्वय्या झिगू दिशाय्) झिम्ह दिकपाल (रक्षक)या दसिकथं कलश वा ध्वाँय् च्वइ । अथे हे गुंगः चाया कलशय् नवग्रहया चिं च्वइ । थुकथं हे च्यागः चाया कलशय् अष्टमंगल च्वइ ।
मू कलशकथं शैव समुदायय् तग्वःगु चाया कलशय् गनेद्यः, कुमार व शिवशक्ति च्वकीसा बौद्ध समुदायय् गनेद्यः व नीलवज्र च्वकी । थथे हे प्यंगू दिशाय् चतुर महाराज धकाः प्यम्ह द्यःया किपा नं ब्वइ । थुकी १) खड्ग महाराज २) चैत्य महाराज ३) बेण (विणा) महाराज ४) ध्वज (ध्वाँय्) महाराज दुथ्याः । थुपिं थीथी द्यःपिन्सं ल्हातिइ ज्वनातइगु ज्वलं खः । नेवाः समुदायय् मनू ७७ दँ ७ ला ७ न्हु दुकुन्हु न्हापांगु जंक्व यायेगु व अथे हे उम्ह मनूया आयुकथं निक्वःगु, स्वक्वःगु व प्यक्वःगु जंक्व यायेगु नं चलन दु । उगु चलनकथं जंक्व याइबलय् पुंतय्सं थीथी किपाज्वलं च्वयाबी ।
उगु ज्वलनय् मूकथं चाया कलशय् १) मू कलश २) अष्टमंगल ३) लाखे लसिं ४) तुयुम्ह नाग ४) फं दुम्ह नाग ५) सिन्हःमू ज्वलान्हाय्कं ६) गनेद्यः, ७) सलाःपाः च्वइसा भ्वँतय् १) लुखा दुवाः २) धिकाः ध्वाँय् ३) फय्गं ४) अष्टमंगल ५) चतुमहाराज ६) फलिंद्यः ७) म्वःकी ८) न्हय्म्ह
सल (न्हापांगु जंंक्वय्) ख) न्हय्म्ह हँय् (निक्वःगु
जंक्वय्) ग) प्यम्ह सल (स्वक्वःगु जंक्वय्) घ) च्याम्ह गरुड च्वइ । थुपिं ज्वलंलिसें बौद्धतय्सं पुलुइ विश्वबज्र च्वकाः तइसा शैवतय्सं पुलुइ त्रिशूल च्वकाः तइ ।

म्वःकी
थ्व छेँया पलिइ च्वय् तीगु म्वःकी खः ।

जंक्व खः
थ्व जंक्व खतय् जवंखवं वाउँम्ह सल च्वयाः छचाःलिं थीथी किपा च्वयाः छाय्पीगु खः ।

बौख्वाः
छेँय् छेँय् शान्ति स्वस्ति यायेत इलय् ब्यलय् बौख्वाः तयाः पुज्यायेगु व वयात दुवातय् वा छ्वासय् वाये यंकेगु याइ । बौख्वाः तुयुगु भ्वँतय् हाकुगु व ह्याउँगु उं जक छ्यलाः सादां च्वयेगु याइ । बौख्वाः तयेबलय् उकी लिसें म्वःकी नं तइ ।
झिम्ह दिकपालया दसिचिं
१) पूर्वय्– इन्द्र – बज्र चिं
२) पश्चिमय्– बरुण – नागचिं
३) दक्षिणय्– यम – यमदंद
४) उत्तरय्– कुबेर – गदा चिं
५) इसान कुलामय्– शिव – त्रिशुल चिं
६) वायुव्य कुलामय्– वायु – ध्वाँय् चिं
७) नैऋत्य कुलामय्– दैत्य – खड्ग
८) आग्नेय् कुलामय्– अग्नि – ज्वालाचिं
९) च्वय् (अघः)– चक्र चिं
१०) क्वय् (उघः) – कमन्दल
तःधंगु थासय् यज्ञ याइगु जूसा छगू दिशाय् छम्ह दिकपाल कापतय् च्वयाः खायेगु याइ । अले झिगः चाया कलशय् झिम्ह थीथी दिकपाल च्वयाः यज्ञ मन्दःया छचाःख्यरं दिशा मिले यानातइ । छकू तःकूगु कापतय् मन्दः च्वयाः उकी थीथी दिशाय् कथहं थीथी दिकपाल च्वयातयेगु नं याः ।
अष्टमातृका किपा च्वज्या
तःधंगु पुजाय् अष्टमातृकाया किपा च्वयाः ब्वयेगु पुज्यायेगु याइ । अष्टमातृका (अजिमा)या लिसें भैरव (आजुद्यः) नं च्वयेगु याः । १) भैरव २) काली ३) बाराही ४) इन्द्रायणी ५) ब्रम्हायणी ६) रुद्रायणी ७) वैष्णवी
८) महालक्ष्मी ९) कुमारी

नवग्रह किपा च्वज्या
ग्रहशान्तिया लागि नवग्रहया दसिचिं च्वइ । गथे
१) आदित्य – ह्याउँगु पलेस्वां
२) सोम – तुयुगु पलेस्वां
३) मंगल – खड्ग
४) बुध – जःमू माः
५) बृहस्पति – सफू
६) शुक्र – कमन्दल
७) सनि – खड्ग
८) राहु – चन्द्र सूर्य
९) केतु – खिपः
पंचबुद्धया चिं च्वज्या
बौद्धतय् पुजाय् पंचबुद्धया दसिचिं च्वयाः तइ ।
वंचुम्ह– अक्षोभ्य – पूर्व दिसाय् – वज्र चिं – किसिं
वाउँम्ह– अमोघसिद्धि– उत्तर दिसाय्– विश्ववज्र चिं –गरुद
तुयुम्ह– वैलोचन – दथु दिसाय् – चक्रिचिं – सिंह
ह्याउँम्ह– अमिताभ– पछिम दिशाय्– पलेस्वां चिं– म्हय्खा
म्हासुम्ह– रत्न सम्भव – दक्षिण दिसाय् –रत्न चिं – सल

ख्वाःपाः दयेकेगु
नेवाःतय् तजिलजिइ ख्वाःपाः प्याखंया तःजिगु मू व थाय् दु । थ्व थीथी द्यःपिनि गं प्याखं, दीप्याखं, महाकालि प्याखं, भैलः प्याखं, नवदुर्गाया गंप्याखं, काति प्याखं, लाखय्, पुलुकिसि, सवःभुक आदिया ख्वाःपाः दयेकाः उकी थीथी उंनं छाय्पिइगु खः । थौंकन्हय् थ्व सर्वसाधारणयात देश विदेशया पर्यटकतय्त थीथी कथं दयेकाः मिइगु नं याः ।

उपचारय् पुंज्या
सुं मनू म्हं मफइबलय् चीग्वःगु चाया ग्वंपचाय् नाग च्वयाः ध्वंप्वालय् पुँइ हायेगु याइ । अथेहे बांख्वाः च्वयाः दुवातय् बौ वायेगु याइ । सुयां म्हय् छचाःलिं जनाकै (ज्वःनागं न्याःगु कै) वइबलय् म्हय् कैलय् सिंहया म्हुतु लाकाः कै नुनाच्वंम्ह सिंह च्वकेगु याइ ।

जात्राय् पुंज्या
रथ जात्रा
येँय् चौलाथ्व अष्टमी (चैत दशैं) खुन्हु जनबहाःद्यःया रथ साली । यंलागाः चतुर्दशि व यंला पुन्हि (येँयाःपुन्हि)बलय् कुमारी, गनेश, भेलुया रथ साली । यलय् बछलाथ्व पारुखुन्हु बुंगद्यः रथय् तइ ।
ख्वपय् भैलःखः व नकिं खः सालिइ थथे द्यःया रथ साले न्ह्यः रथया घःचालय् मिखा च्वइ । अथे हे घःमालय् भैलःद्यःया ख्वाः च्वइ । थथे पुँनं रथय् मिखा मकंकूतले रथ साली मखु ।

येँयाः पुन्हिबलय्
येँया पुन्हिबलय् येँय् थीथी द्यः ब्वयेगु याइ । गथे वंघलय् आजुद्यः व बाका भैलः, हनुमानध्वाखा लाय्कुलिइ हाथाद्यः (मरुइ यमाद्यःपिं) ब्वइ । इपिं द्यः ब्वये न्ह्यः इपिं द्यःयात मिखा कंकेगु ज्या याइ ।

पौभाः च्वज्या
नेवाःतय्गु पौभाः हलिमय् नांजाः । थ्व थीथी तान्त्रिक द्यःपिनि किपा विशेष सिप व कला छ्यलाः च्वइगु खः । थ्व विशेष कापतय् थीथी अस्तर तयाः(क्यानभास दयेकाः) थुकी पौभाः किपा च्वइगु खः । नेवाःतय् गुथि, पज्रां व तःजिगु पुजाय् पौभाः ब्वयेगु याइ ।
थीथी किपा च्वज्या
मनूया किपा, थाय्बाय्या किपा, थीथी नखःचखः, जात्रा व नेवाःतय्गु थीथी तजिलजि न्ह्यब्वइगु किपा च्वयेगु चलन दु । थुपिं थीथी देगःया अंगलय् व लाय्कू बा तखागु छेँया अंगलय् किपा च्वयेगु याः ।
थुपिं किपा आधुनिक चित्रकलाया शैलीं क्यानभास बा भ्वँतय् किपा च्वयाः छेँय्छेँय् ब्वयेगु याः । थुपिं बांबांलाःगु किपा देस विदेशय् पर्यटकतसें न्यानायंकाः हलिमय् नेवाः किपा व तजिलजिया प्रचार जुयाच्वंगु दु ।

सानुकाजी शाक्य काष्ठकला नापं हस्तिहाडया वस्तुइ मूर्ति वा बुत्ता कियेगु कलाय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०६२ तछलागाः दसमि, मंगलबारखुन्हु यल, श्रीबहा, तकःछेँय् जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु स्व. पुण्यराज शाक्यया हःपाःकथं ने.सं. १०९० दँय् काष्ठकला व हस्ति हाडया वस्तुइ मूर्ति वा बुत्ता कियेगु कलाकारिताया ख्यलय् पलाः न्ह्याका दीगु खः । वय्कलं तिकिझ्याः, सँझ्यालय् बुत्ता कियेगु नापं युं, भिम्पू व थी थी वहुमुल्य पथरय् नं थी थी बुत्ता व द्यः कियेगु यानादी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) दलाई लामां पुजा पाठ याइबलय् छ्यलीगु हस्तिहाडया थ्वकाम् (मुकुट) निर्माण । २) यल कृष्ण देगलय् दुगु श्रीखण्डया कृष्णया प्रतिमूर्ति निर्माण । ३) यल लाय्कूया विश्वनाथ देगः पुनः निर्माणया झ्वलय् सिँया लुखा, झ्यालय् थीथी बुट्टा कियादीगु खः ।

न्यत, येँया भाजु हिरानन्द बैद्य व मय्जु पूर्णकेशरीया म्ह्याय्मय्जु सानुमैंया ने.सं. १०६२ चिल्लागाः दुतिया, बुधबारखुन्हु बूगु खः ।
सन् १९६३ स भारतं एमबिबिएस क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कलं वेलायतं सन् १९८२ स उच्चशिक्षा ब्वनादिल । नेपालय् प्रसुति उपचारया ख्यलय् थ्वय्कः छम्ह न्ह्यलुवाः मय्जु खः, नापनापं सुरक्षित मचा बुइकेगु सम्बन्धय् समाजय् चेतना थनेगु व परिवार नियोजनया ल्याप्रस्कोपि पद्धतियात न्ह्यज्याकेगुली मूवंगु भूमिका म्हितादीम्ह खः ।

वा बाली दुकायेगु ज्यायात सामाज्या धाइ। सामाज्यां वा लयेगु जक मखु, वा हायेकेगु, सुरक्षित यायेगु आदि नं ज्या याइ।
वा लयेत जःगु इंचा÷इं माः। असाः जुयाः ग्वतुलाः गौ काइ धकाः म्हू चिनातःगु जूसा न्हापां चिखि निं चाइ। घोसँहं च्वंगु जुलकि वागुइँया तिसः बांलाइ। वा लये हे न्ह्यइपुसे च्वनी। वापुसा कायेत थज्याःथासं कायेगु याइ। थ्वकाः वापुसा कायेमाःसां थज्याःथासं हे गुइँ तुनाः काइ। ग्वतुलाच्वंगु जुलकि वा लये थाकुइ। वामा चितु चीकाः लयेमाली।
वाब्व तयेत वा लयेबलय् हःपां वामा म्हूयात कताकाः लःम्हू कयाः वाब्व तइ, मखुसा वाब्व छ्वास्या छ्वास्या वयाः छ्यालब्याल जुइयः। थज्याःगु वाब्व कायेबलय् नं त्वः त्वः जक फी। हलंपूगु वामाय् लःम्हू कायेत हःपा यक्व दइ। लःम्हू कयातःगु छम्हू तःलय् लानाः तइबलय् म्हूया निखे निपा ल्हातिं ज्वनाः ल्ह्वनेबलय् छब्वं लुचुक्क वइ।
वा हायेकेगु खले दयेकेत खलेछायेगु याइ। सकभनं उलि हे सतीगु थासय् लाकी। गाःवंथाय् दयेकी मखु। थुकिया साइज ४÷६ निसें १२÷१५ फुट तकया जुइ। थन पुलु (चिलिंचा, माला) लाइ। चिलिंचिया च्वः थथमतुइकेत वा थनेगुपाखे ल्हाकी। चिलिंचिया पलेसा मेमेगु साधन नं लायेगु याः। खलेया छचाःलिं वामराया दा च्वका ल्हाकाः सिलु तइ। सिलु तये क्वचाल धायेव फोल्त ÷उत तइ। फोल्त फय् वइगु दिशापाखे लाकाः तइ। फोल्त तयाः छवाः दतकि फोल्त दायेगु याइ।
ध्वप दाःगु बुँइ वा दाइबलय् वा दाइपिं काचाक्क खलें पिहां वनीमखु। वाब्व ल्ह्यइपिंं नं खलेय् दुहांवनी मखु। वागुइँ जक खले दुने लाकाः वाब्व तइ। वा लइबलय् वाख्वं भचा ताहाकः याइ। वाब्व तयेत तःलय् चिकिचा ब्व छब्व तयाः वयां च्वय् गुइँ द्यःने लाकाः सलगयेकाः तयेगु याइ। वा दायेत प्वःपाखे दाखिं चिनाः याक्व ल्ह्वनाः छखें निथु व पुइका छथु धिसि कायेक छ्वावानाः दाइ। हायेके थाकुगुयात प्यथु न्याथु नं दाइ। न्हापांखुसी दाये धुनेव छकः थाथा याइ। वा दायेगु मिशिन (थ्रेसर) वयेधुंकाः दाये थाकुगु वा थज्याःगु मिशिनं दायेगु यात।
पुसावा न्हापा दाइ। वा दाइबलय् व थनीबलय् सामा बांलायेमा व ज्या सिद्ध जुइमा धकाः आसिकाः यानाः इस्टदेवपिनिपाखे स्वयाः दाइ। थाकुलिम्हं बाय् कजिं म्हे बाय् दोला खःमुलिइ पाथिं दानाः वा थनी। थुबलय् गुलिसिनं वा दाइबलय् त्वःफ्यूगु घसंमसं लिकयाः वा घ्वानाः द्वँ मुना बियाच्वनी। वा थने सिधयेवं सिलु थनी। सिलुइ तःलय् च्वंगु वा मूवानाप ल्वाकछ्याइ मखु। न्हूगु वा प्याइ। प्याःगु वा पायेगु याइ।

इंचा÷इं
चन्द्राकार यानाः दयेकातःगु नँयागु ज्याभः। छखेया च्वका च्वामुकाः मेखेया च्वकाय् म्हूचा लाःगु सिँया चु तयाः दुनेया सिइ धाः तयाः दयेकातःगु वा लयेगु ज्याभः।

कचागुइँ
कचा जायावःगु वामाय् वइगु वागुइँ। मावाया गुइँसिकं चिगुइँ जुइ। छमा मावाय् यक्व कचागुइँ दइ। कचागुइँ यक्व वःगुलिइ वा थ्वाकः तथ्वाकः जुइ।

खले (वा हायेकेगु)
वा लयाः वा हायेकेत वाख्वं छानाः दयेकीगु थाय्। क्वथ्याःथाय् दयेकी मखु। छखे च्वतं सती, मेखे च्वतं तापाः यानाः दयेकी मखु। चिकुगुलिइ १० — १५ व तकूगुलिइ २० — ३० फुत हाकः व ब्या याइ। पुलु÷माला लाइ। वा थनेपाखेया च्वः ल्हाकी। च्वका ल्हाकाः छचाःलिं दादां वामरा सिलु तयाः पःखुइ। गुइँ जक दुने लाकाः वाब्व तइ। सिलुइ च्वनाः वामा प्वलय् दाखिं चिनाः खलेय् वा दाइ।

खले (वा पायेगु)
प्याःगु वा खलेय् पायेगु याइ। चाबँ जूसा सौ व चां इलाः बँ माथंवंकी। यतालीगु थासय् लाकी। ल्वहं बाय् अप्पां सियातःथाय् भुलिइ न्वकी।

खले छाये
खले दयेके। वा दायेत वाख्वं छानाः खले दयेकी। कुलिं बाय् इंचां वाख्वं ध्यनाछ्वइ। गाःबगाः दःसा माथंवंकी। क्वथ्याःथाय् दयेकी मखु। फयांफक्व बुँया दथुइ लाकी।

खुँइ
वा खिनेगु व मुनेगु ज्याभः। चन्द्राकार जुइकाः न्ह्यःनेया सि सालुकाः लिउने सि थकयाः सिया दथुइ ह्वः खनाः स्वकुति हाकःगु चु तयातःगु सिँया ज्याभः।

गाः ल्हाये
छबः निबः चा तयेधुंकाः फोल्तया दथुइ गाः वंथाय् वामरा तयाः ल्हाये। च्वका दथुइ लाकाः दांदां जवंखवं तइ। गाः मजाःसा प्यखेरं नं तइ।

गुइँ
वा सया च्वनीगु वाधे। छथ्वाकः वामाय् गुलि च्वः दइ गुइँ नं उलि हे दइ। मावाया गुइँ तत्याः व ताहाकः जुइ। कचावाया गुइँ भचा चिहाकः जुइ।

गुइँ तुने
थ्वकाः वापुसा कायेत गुइँ तुनेगु याइ। गुइँ तुनीबलय् फयांफछि न्यागलं निसें गुंगः वाग्वः दुगु मेगु छुं जातनाप पराग सेचन मजूगु कचागुइँया नं कचागुइँ जक तुनेगु याइ। वागुँइ कःलि थाःगु, ल्वय् खनेदुगु, तिसः दःगु, फैमिखा कंगु व भ्वसाः जूगु थासंं गुइँ तुनी मखु। माक्व गुँइ तुनाः सचय् यानातइ। थ्वकागु वापुसा बिस्कं पिनाः लिपायात पुसावा कायेगु याइ।

गौ काये
वामाया गतिं चुयाः दनावये। असाः जुया बाय् फसं ग्वतुइकाः तःन्हु तक नं म्हूचिनाः थना मबिलकि थथे जुइ। गौ काःगु थनेबलय् मा त्वःधुलीगु भय दइ।
ग्वतुले
धने मफयाः क्वःदले। वामा असाः जुलकि वात्वइगु बखतय् भचा जक फय् वःसां ग्वतुली। ग्वतुलकि कःलि अप्वः दइ। म्हूचिनाः थनाबीगु याइ।

ग्वब
फोल्त तइबलय् बँय् लाइगु वामरा। ग्वब तयेत खलेपाखे च्वका लाकाः दथुइ छदा व उकी द्यःने प्यखेरं प्यदा तइ। खलेपाखे च्वका लाकाः उकी द्यःने मेगु छदा तइ।

ग्वबचाः
ग्वबय् द्यःने तइगु चाः। ग्वब ल्हाकाः उकी द्यःने च्वका दथुइ लाकाः चाकलाक्क वामरा तइ। तफि याइ मखु, चखिनाः सालुकी। उकी दथु तयाः च्वका ल्हाकी।

घाँय्म्वः
सु म्हूचीत नःदःगु वामरा फाया काइबलय् हायावइगु हःपा व पाचु मजूगु सु। खलेय् भचाभचा दयेवं लिकाइ। वा प्यपुनाच्वंसां थाथायाइ।

घ्वसँहं
वा बाली बांलाःगुया चिं। वा लयेगु बखतय् छखें जक भचाभचा धेचुली। मायागु प्वः सिकं गुइँपाखे झ्यातुइ। सामा यक्व दइ। वा लये ज्याछिनी।
चाकलं वाये
फोल्तया अन्दाज यानाः ल्हाः सालेधुंकाः कुं वनाः वामारा दादां कसय् जुइक तयाः चाकलाकेगु ज्या।

चाः
फोल्तय् दादां चाकलाकाः तयातःगु वामरा। छबःयात छचाः नाली। निबः तयेधुंकाः छ्वास्याछ्वास्या मवयेकेत चाः तयागु दाया च्वका ल्हाकाः दथु तइ।

छित
फोल्त जाल धायेव पाखा लुइकाः छिनायंकेगु वामरा। ग्वःतँ माः वःतँ छिनाः च्वका लुइकी। चाः पतिं च्वका ल्हाकाः दथु तइ।

ताबला
फोल्तय् तइगु गजू। छित तयाः च्वामुकाः दा छदा तयाः च्वका ल्हाकी। उकी द्यःने तदाक छदा प्वः छचाःलिं चखिनाः धंकी। गजू लुइक च्वका लथ्यानाः ची।

तिसः
वाग्वः सयाच्वनीगु ब्व। तिसः ताहाकः व
चीहाकलं वाब्वया स्वरुप क्यनी। चिहाकःगुलिइ गुइँ हलं त्वपुइ ताःहाकःगुलिइ द्यःने खनेदइ। थुकियात हलंपू व हलंमपू धाइ।

तिसः दये
वागुइँ गनावने। तिसःया गती की दाल धायेव वागुइँ तिसः दइ। गुइँ गं थें जुइ। वागुइँ बाफुधंगु व कःलि थाःगु वा यक्व जुइ।

तुफि
बँ पुइगु लवः। अम्रेसो धुस्वां आदि म्हूूचिनाः बँ पुइत दयेकातःगु ज्याभः। वा पायेबलय् खलय् बँ पुइत व वा मुनेबलय् खुचं मवःगु वा पुनाकायेत ज्या काइ।
दथु
चाः तइगु दा छ्वास्याछ्वास्या मवयेकेत दथुइ च्वका ल्हाकाः तइगु वामरा। च्वका खलेपाखे स्वकी। छस्वां मगाःसा ग्वःस्वा माः वःस्वा न्ह्यःने पाखेंनिसें तइ।

दा
वा हायेकेत दाखिं चीगु कले। वामाया प्वलय् दाखिं चिनाः छ्वावानाः वा हायेकी। वा हायेके धुनागु दा फोल्त÷उत ग्वयाः क्ववयेकाः सु दयेकी।

दाखि
वा दायेत चीगु खिपः। सु निलाः म्हूचा लाकी। कुत्याति हाकः याइ। च्वकापतिइ भचा चिपु व प्वःपतिइ भचा तपु याइ। नीकाः मचिसे च्वः निच्वतं ल्हातिइ कताकी। फ्यनेत छच्वः त्वःताः साली।

दोलाखःमू
ह्वः मदयेक मालिङ्ग तिवा बाय् पौबालां चाकलाक थानातःगु खःमू। छगू फुट जाः व छगूत्या÷निगू फुटति ब्यास दइ। च्वय् व क्वय् प्वता व तःलय् स्वंगः प्यंगः प्वताधलिं तयाः पतिं हिनातइ।
छपाः खःमुली खुकु व खुकुत्या हाकःगु खिपः निपु गाखि यानाः तयातइ। गाखिया प्यच्वतं प्वताय् उतिग्यंक पाः तयाः प्यथाय् ची। निपां खःमुलिइ चिनाः ल्यंगु निपुं खिपःया निकुति अथें त्वःताः ल्यंगु खिपः थवंथवय् तक्यंकाः न्वःया च्वतय् हिनाः वा तयाः कुबी।

पाथि
च्यामना न्ह्यंगु दापु। हापा, सिँ बाय्धा तुं दयेकातःगु थल। सामाज्यां थुलि वा सामा दु धकाः ल्याः दयेकेत दानाः म्हे, लाखःमुलिइ वा थनेगु याइ।

प्वता
रिङ थें चाकलाकाः दयेकातःगु चाः। बःचापुगु बछाकचा व पतिं दयेकातइ। दोला खःमुलिइ प्यंचालय् व च्वय्या सी तयाः कसय् जुइक चिनाः गाखि तइ।

प्वताधलिं
बल्लाःगु पंबालाया कथि। खःमू, दोलाखःमूया प्यंतःलय्या क्वय्या प्वताय् दिकाः पौ बाय् तिबां क्वातुक हिनातइ। छपाय् स्वंगः प्यंगः तइ।
पुलु ÷ चिलिन्चा (माला)
वा दायेत खलेय् लाइगु तिबां थानातःगु वस्तु। निकु ब्या व प्यकु हाकः जुइ। बँय् लाइबलय् वा थनेपाखेया च्वः ल्हाकी।

फयेके
वाय् दइगु कःलि व नचुगु घाँय्म्वः फसं पुइकाः लिकाये। हासा बाय् पाथिं तुयाः च्वय् ल्ह्वनाः फय्या धारय् सलें च्वंक वा कुर्काः वा यचुकेगु याइ।

फैमिखा
वागुइँया तिकः धःधःपानावनीगु। वा पाकय् जुइगु बखतय् चा गन धायेव हा छ्वासुयाः तिकः उखेंथुखें स्वइ। थथे जुल धायेव वागुँइ कःलि यक्व थाइ।

फोल्त (उत)
वामा नःदयेकाः सुइ हीकेत व माय् थानाच्वंगुु वा क्व वयेकाः हायेकेत तयातःगु वामाया पँ। वामा व बुँया अन्दाज यानाः चाः ज्याइ। मिलय् जुइक तइ। तःलय् ग्वब व ग्वबचाः तयाः माःकथं ल्हाः सालाः चाकलं वाकाः चाः तयेगु याइ। निचाः तये धुनकि दथुइ गाः वंसा दथु तयाः गाः ल्हायेगु याइ। फोल्त जाइथे जुल धायेव छित तइ। च्वकाय् ताबला तयाः गजू लुइकी। तयाः न्हय्न्हुं निसें गुन्हु दतकि फोल्त दायाः वा हायेकी।

फोल्त दाये
वा लयाः पँ चिनातःगु फोल्त लिकाये। खलय् माला लाइ। ताबला लिकाइ। प्वलय् दाखिं चिनाः छसिनिसें छदा छदा वयेक लिकयाः च्वका झ्वाझ्वा यानाः दाइ। वामरा नःदयाः सु जुइ। थुकियात म्हू म्हू यानाः च्वकापाखे ची। खले छचाःलिं प्वः दुने लाकाः थितुंथीक सुम्हूू लानाः सिलु तइ। म्हूचिनागु सु पायेयंकी। क्वचायेकाः घाँय्म्वः लिकयाः फयेकाः फ्वलवा मुनी।

फ्वलवा
फ्वल दायाः वइगु हाकुगु वा। त्यनाः पुष्ट जुइकातःगु वा। यच्चुक हायाः पुतुपातु दायेक मनाः गंक पाइ। जा बजि दयेकेत ज्या काइ। नयेबलय् प्वाः याउँइ।

भकारि
स्वःगु अन्न स्वथनेगु थल। मा तयाः पं बाय् तिंबालां ह्वः मदयेक भिंmनिकुति हाकः व स्वकुति ब्या यानाः थानातइ। निखेया च्वः ल्वाकाः बल्लाक सुयाः वा स्वथनेगु याइ।

भ्वसाः
साः अप्वः जुयाः लतरपतर जुये। वाब्वय् साः अप्वः जुल धायेव हःपा जक यक्व जुयाः वा फुदने फइ मखु। थज्याःगुलिइ वाग्वः यक्व दःसां फ्वकत्यागु यक्व दइ।

म्हे
भुलुया कापतं दयेकातःगु तपाःगु म्हिचा। सामाज्यां थुकी वा तयाः म्हेकुन्वय् यखानाः कुबिया हयेगु याइ। झिफां निसें भिंmनिफा तक न्ह्यंक दयेकातइ।

लःम्हू
वा लइबलय्् प्वाः तप्वाः ज्वनेछिंक हःपां कताकीगु। बँय् वाब्व तयेत लःम्हू कयागु वाप्वाः छप्वाः खिपः लाये थें च्वःप्वः निखे लाकी। वाब्व काइबलय् च्वःप्वः ज्वनाः ल्ह्वनी।

ल्हाः साले
ग्वबचाःद्यःने जवंखवं वामरा तये। फोल्त
वः ज्यायेगु अन्दाज ज्यानाः ग्वःस्वा माः वःस्वा प्वः ल्हाकाः तइ। छस्वाया छपु नाली। पिकं छपुमाः धयागु मान्यता याइ।

वाकू
स्वःगु वा स्वथनेत दराज थें दयेकातःगु थाय्। सिँयागु बल्लाःगु मा तयाः सिपतिं पःखुया तइ। च्वय्पतिइ वा तयेत व लिकायेत खापा थें तयाः चुकू तयेगु यानातइ।

वाख्वं
वा लयेबलय् बँय् ल्यनीगु वामाया ख्वं। थुकी हा स्वानाच्वनी। वाख्वं चीहाकः जक ल्यंकाः वा लयेगु याइ। ध्वप दाःथाय् ताःहाकः ल्यंकी।

वागुइँ
वा सयाच्वंगु धे। वा लइबलय् वागुइँयात ध्यान बियाः सुरक्षा याइ। लः दयाच्वनीथाय् व ध्वप बुँइ वा लइबलय् वाब्व तयेत गुइँ द्यःने लाकाः वाब्वं वाब्वय् सल गयेकाः तइ।

वापाये
वायात खलेय् चखिनाः निभालय् तये। वाकुथिइ वा भकारिइ स्वथनेत वा पानाः गंकेगु याइ। खलेय् चाबँ जूसा माथंवंकाः सौ व चा ल्वाकछ्यानाः बँ इली। ल्वहं बाय् चिकंअप्पां सियातःथाय् जूसा भुलिइ चां इली। वा द्वँचिनेथाय् छकूचा वा पाइ मखु। तुतिं वालाः ध्वः दयेकी। छकःपतिं खुचं (खुइँनं) भचाभचा छ्वयाः द्वँ मुनी। छिन छिनय् वालेगु याइ। हासां गालाः धू लिकाइ। चिचाःदंगु तुफिं पुनाकाइ।

वापुसा काये
नाः दाः मदुथाय्यागु वाब्वं जक वापुसा कायेगु याइ। दुथाय् जूसा न्हापालक नाःदाः निं लयाः अलग्ग याइ। थ्वकाः गुइँ तुनाः कायेत नं थज्याःथासं हे काइ। पुसा कायेगु वा शीत दनिबलय् लइ मखु। वा दाइबलय् न्हापा दाइ। मुनीबलय् दथुया जक कयाः अलग्ग छथाय् यंकाः हिलातइ। छेँय् थ्यंकाः नं हिलाः सिन्तामतं गायेकी। स्वयेक निभालय् पानाः चाभाराय् जतन यानाः तयातइ।

वाब्व
वा लयाः पँचा पँचा तयातःगु वामा। पँ झ्वःझ्वःलाक कायेछिंक तइ। छ्वास्याछ्वास्या मवंक वाप्वाः तइबलय् भचा क्वत्यली। ततःब्व याइ मखु।

वाले
पानातःगु वा संकाबी। वा चखिने धुंकाः तुति लुलुं न्ह्यानाः ध्वः दयेकी। न्हःगं थें जुल धायेव ध्वः द्यःनेया छबःचा मुनाः द्वँचिनी। ल्यं दनिगुलिइ हानं वालेगु याइ।

सल गयेके
वाब्वया द्यःने मेगु वाब्व तये। लः दयाच्वनीथाय् वा लइबलय् वागुइँ मप्याकेत वाब्वया द्यःने वागुइँ लाकाः द्यतनाः वाब्व तइ। दकलय् तःलय् चिब्वगु लाकी।

सिलु
वा दायेथाय् पःखुइगु वामरा। वा दायेबलय् वा तिंन्हुयाः खलें पिहां मवंकेत छचाःलिं दांदां च्वका ल्हाकाः वामरा तइ। वा दाये सिधल धायेव लिकयाः वा थाथायानाः फोल्तय् तइ।

सुम्हू
फ्वलदायाः दा फायाः म्हू चिनातःगु सु। गंक पानाः कलेचिनाः पँचिनेगु याइ। हाज्या प्वःज्या यायेत व बल पलिं चीत सुकू आदि थायेत ज्या काइ।

हलंपू
वागुइँयात हलं त्वपुइ। वागुइँ सिकं हः ताःहाकः जुल धायेव वागुइँयात हलं त्वपुइ। यानं स्वयेबलय् हः जक खनेदइ। हः चिहाकःगुलिइ गुइँ खनेदइ। वाया जातकथं थथे जुइ।

हासा
छचाःलिं सि थकयाः चाकुलाक तिबां थानातःगु वस्तु। हायाः धू लिकायेत व वा पायेबलय् वा गालाः कःलि व घाँय्म्वः लिकायेत ज्या काइ।

हःपा
वामाया हः। सल्लफल्लं ब्वलंगु वामाय् हः यक्व दइ। तमा जूलिसे क्वय्या हः क्वहः जुयाः झ्याप्प जुइ। वाब्वय् लः तयाः क्वहःगु हःपा दक्वं दायाः लिकयाछ्वइ।

चिकं काकेगु साय्मितय्गु साः खय्त ला छगू ज्यासः खः । अथेसां साः दुनेया लवःकवःयात साय्मितसें थीथी द्यः भाःपाः सत्कार याइ । सालय् आगंद्यः, भैरःद्यः, गनय्द्यः, हेमाःद्यः (हनुमान द्यः), विश्वकर्मा, याचिंद्यः, भुलुभालुद्यः आदि दइ । सालय् छु छु द्यः मानय् याइ धइगु थासंथाय् भचा भचा पाः । आगंद्यः दुगुलिं मेगु जातियापिन्त सालय् दुकाइ मखु ।
यमाःयात इन्द्रकथं मानय् याइसा नलिखिपःयात नाग भाःपियाः सादुरु छाइ । साःया गं चीत सर्गः स्वकाः धस्वाकातःगु ल्वहँया हितिमंगःयात भैरःद्यः बाय् साःद्यःकथं पुजा याइ । म्वहनीबलय् क्वखं मदायेक सुथन्हापां चायागु ग्वंपय् (कलश) नीलः जायेकाः सालय् थापना यायेमाः । थ्व हे याचिंद्यः खः गुकियात येँय् इकुंलः, ख्वपय् इकुनाः धाइ । याचिंद्यः दुगुलिं सुं जः मदयाः दूमाःसां सालय् वनेगु बारय् याये म्वाः । साय्मितय् इलय् ब्यलय् साःद्यःयात भैरव भाःपाः मतू, किकिंपा, इलां, थीथी माः आदि तिसां तीकाः झः झः धायेक बलि सहित पुजा यानाः सीकाःभू भ्वय् नं नयेमाः । अथे हे दच्छिइ छक्वः साःद्यःया तिसाबिचाः पुजा नं यायेमाः ।

म्वहनीया चालंकुन्हु साय्मितय् थःथःगु सालं पायाः पिहां वयेमाः । दापाबाजंलिसे गुथियारपिन्सं लाकु, पू, नाः आदि साःया थीथी लबःकबः ज्वनाः छगू लुखां पिहां वयाः साःया लागा चाःहिलाः मेगु लुखां दुहां वनी ।

अंग्रेजी आखः सि आकारया बाघ । सिँया फि (मोटाइ) कताकेत छ्यलीगु ।

चित्रकलाकार सिद्धिमुनि शाक्यया जन्म ने.सं. १०५२ गुंलाथ्वः अस्तमि, मंगलबारखुन्हु येँया इतुंबहालय् अबु आनन्दमुनि शाक्य व मां ज्ञानुमाया शाक्यया कोखं जूगु खः । साधारण शिक्षा कयाः प्राविधिक पाठशालाय् ब्बनादीम्ह वय्कः १२ दँ दुबलय्निसें कला क्षेत्रय् पलाः तयादीम्ह खः । वय्कलं आध्यात्मिक कला साधना यानादीगु दु । वय्कलं पौभाः, मन्दः, बौद्ध धर्मया द्यःपिं व करुणामयया चित्र च्वयादीगु दु । वय्कलं जनबहाःद्यःया देगलय् छचाःख्यरं १०८ म्ह करुणामयया किपा च्वयादीगु खः । अथे हे वय्कःया बज्रवाराही, योगिनी, मेष सम्बर, हेरुक सम्बर, अष्टसिद्धिया रेखात्मक चित्र, मन्दः चित्र नं नांजाः । वय्कलं निक्वः याकः ब्वज्या, प्यक्वः मंकाः कला ब्वज्या व सन् १९७० स जापानय् अन्तर्राष्ट्रिय कला ब्वज्या नं यानादीगु दु । वय्कलं दँय्दसं जुइगु राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ सन् १९६७ निसें १९६९ तक स्वक्वः न्हाप सिरपाः व सन् १९९२ य् सम्पदा सिरपाः नं त्याकादीगु दु । वय्कःयात वीरेन्द्र राष्ट्रिय कला स्वर्ण पदक, इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञा पुरस्कार व शुभराज्याभिषेक पदक नं द्यछायेधुंकूगु दु । वय्कःयात सन् २००१ य् नेपाल कलाकार समाजं अभिनन्दन याःगु खः । वय्कः ने.सं. ११२१ तछलाथ्वः एकादसि, सनिबारखुन्हु स्वर्गारोहण जूगु खः ।

सिद्धिमुनि शाक्य परम्परागत च्वज्या कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०५३ श्रावण अष्टमिकुन्हु येँ, इतुम्बहाःया नांसिमाक्वय् जूगु खः । वय्कःया अबुजु आनन्द मुनि शाक्य खःसा वय्कलं महामंजुश्रीया आराधना यानाः १०६८ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु परम्परागत शैलिं प्राकृतिक लः रंग छ्यलाः पौभाः च्वयेगु खः । कला ब्वज्या— १) घरेलु उद्योग प्रदर्शनी (२०१३) २) चतुर्थ विश्व बौद्ध सम्मेलनय् कला प्रदर्शनी ३) तेस्रो, चौथो व पाँचौ राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी ४) एक्स्पो ७० जापान । सिरपाः—
१) तेस्रो राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी प्रथम (२०२४) २) चौथो राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी (२०२५) ३) पाँचौ राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी (२०२६) । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) श्री सेतो मत्स्येन्द्रनाथया देगःया जवं खवं थी थी थासय् १०८ लोकेश्वरया थी थी मुद्रा तस्वीर नापं अनया हे दिगिं २४ ह ३० साइजया प्यम्ह योगिणी व द्विभुज सम्वर व बज्रपाणीया चित्र लेखन, येँ, जनबहाः । मान ÷ पदक ÷ तक्मा— १) ईन्द्रराज्य लक्ष्मी पुरस्कार (२०२५) २) श्री ५ वीरेन्द्र राष्ट्रिय कला पदक ३) शुभराज्यभिषेक पदक ।

सिद्धिराज शाक्य छम्ह धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०४४ स यलया यल, लुँहितिइ जूगु खः । वय्कःया अबुजु पुण्यराज शाक्य खःसा वय्कलं मञ्जु शाक्यपाखें प्रेरणाकथं १०५६ स ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कलं थी थी परम्परागत धातुया बसजाः ज्वलं दयेकेगु ज्या यानादीगु खः । लिपा सीया मूर्ति दयेकाः चां भुनाः ढाले यायेगु नं यानादिल । न्ह्यथनेबहःगु कृति— येँ स्वयम्भू मैत्री गुम्बास २ थान बुद्ध मूर्ति निर्माण ।