सिद्धिराज शाक्य धातु मूर्तिकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०६३ थिंलागाः चौथि, सनिबारकुन्हु यलया ओकुबहाल, ज्याथाय् जूगु खः । वय्कःया अबुजु चैत्यराज शाक्य खःसा वय्कलं ककाजु पद्मराज शाक्यया हःपालं ने.सं. १०७० दँय् धातु कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कः वसजाः ज्वलं दयेकेगु ज्यानापं कलाक्षेत्रय् रौद्ररुप, शान्तरुप अन्तरगतया थी थी कलाय् निपूर्ण जुयादी, मौलिक विवरणया लिधंसाय् मूर्ति दयेकादी, चीधंगुनिसें भिमकाय मूर्तित श्रृजना यानादीगु दु । वय्कः कल्पना व म्हगसय् खंगु वस्तु व विवरण तकयात नं मूर्तिइ न्ह्यब्वये फुम्ह खः । ब्वज्या— १) नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी २०४१ २) ब्यापार प्रवद्र्धन केन्द्र मेला (एभरेष्ट सेराटन) २०४० ३) पश्चिम जर्मनी मेला । सिरपाः— १) प्रथम पुरस्कार नेपाल हस्तकाला प्रदर्शनी २) पोकाल कप सर्वश्रेष्ठ पुरस्कार । मान÷पदक÷तक्मा— शुभराज्याभिषेक पदक । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) अष्टधातुं तयार जूगु प्राकृतिक शैलीया रंगीन मूर्ति निर्माण । २) गोदावरी उद्यानय् पलिस्था जूगु धलौतया श्रीपेज ३) येँया कमलादी गनेद्यःया देगलय् तःग्वःगं निर्माण ।

वा पीगु ज्यायात सिन्हाज्या÷सिनाज्या धाइ। थ्व तछलां वा वयाः लः दतकि याइ। वा पीत स्ववाः प्यवाः न्ह्यः छथाय् वापुसा तयाः पुवाचा दयेकातइ। पुवाचा पुयाः यंकेत म्हू चीबलय् छ्वालिं स्वमचाकुसे नि जक नीकाः ची।
वा पीत बुँइ सिलिसिलिं खनेदयेक लः तइ। द्यांप्वः तयाः ख्वं मल्यंक भस्म यानाः बुँ पालाः प्वःपाखे भचा थथ्याकाः माथं वंकेगु याइ। ध्याक्वपाखे द्यांछाइ। न्हापा की तनाः बुँ पालातःथाय् सिनाज्यां की थुनाः वा पीगु याइ। ततःकूगु चापाँय्यात कूज्या यानाः चिचीचाकू जुइकाः गाःबगाः माथं वंकी।
वा पीत द्यःबुँ दुगु फाँटय् न्हापां द्यःबुँइ दिं ज्वनी। पुवाचा पुइबलय् दक्वं मपुसे आंग्सा थें छप्वाँय्चा ल्यंकी। पुवाचिया हाय् च्वंगु चा हायेकेत लखय् चाइ। वा पीगु ज्या मिसातय्सं व कूज्या व बुँ पालेगु ज्या मिजंतय्सं याइ। ल्हाः च्वःम्हं न्हापां सुरु याइ। गुगुं नं पक्षय् लिमलाःगु अवस्था वल धायेव छगू पक्षं मेगु पक्षयात ग्वहालि याइ।
फाँटया खलःपिं जानाः धःज्या यानाः लःया व्यवस्था याइ। बुँया प्वःपाखे द्यांप्वः तयाः माक्व जक लः कुनी। द्यांप्वलय् ज्वाबि तयाः ज्वाबिगालय् लः हायेकी। हानथाप मयासे छसिंनिसें वा पीगु याइ। ध्वप दाःथाय् व तेंलः पिचाःथाय् झ्वालांपालां वा वये न्ह्यः हे वा पी। वा वःसा सिनाज्या कुसां कुयाः ज्या याइ।
वा पीबलय् फय्धाःपाखे लिखः लाकाः प्वःसु मलाक लाछिकवः उति ग्यंकाः निपुस्वपु पुवाचा वंंकाः पीगु याइ। पुवाचा मगाइगु अवस्था जुल धाःसा म्हालाः छपु निपु जक पीगु याइ। वा पी क्वचायेकाः छगू कुनय् दाहा थुनी।
वाब्वया निंतिं चा गनाच्वनीगु बखत सिथिनखःबलय् हे साः ह्वलातयेगु याइ। छुं जुयाः मगाइगु अवस्था जुल धाःसा वामां हा काये धुंकाः जक तयेगु याइ।
बुँइ झाःपाः सिमा आदिं क्वझाः जुयाच्वंगु दःसा न्हापा हे यचुका तयेगु याइ। वा पी त्ययेकाः तकं बुँइ बाली ल्यं दनिसा वा पी न्ह्यः हे लिकायेगु याइ।
तगिंबुँइ वा पीबलय् ध्याक्वपाखेया घाँय् छानाः ल्हाकी। इमू दःसा चा बुरुबुुरु यानाः इमुलिं न्याये मफयेकाः ज्या याकनं सिधयेकेगु याइ। त्वातिप्वाः, बखुंह्वतं लः ज्वया वनाच्वंगु दःसा बखुंगः दनाः लः मज्वयेकी। जाः तजाःथाय् क्वता दयेकाः चिजाः याइ। लः कुनेत प्वलय् द्यांप्वः तइ। सिनाज्यां ल्वसाघासा बांलाक तयाः बजि नकी। धुच्चापतिकं थ्वँ अय्लाः त्वंकी। चिलुक व पालुक कय्गूफ्वया वालाः द्वला जायेक ल्वसा बी। नये मफयाः ह्वलाछ्वःगु बालीयात साः जुइ।

आंंग्सा
पुवाचा पुइबलय् पुवादे हे तुं ल्यंकीगु छपुइँचा पुवाचा। पुवाचा दक्वं मपुसे छपुइँचा ल्यंकेगु याइ। वा पी क्वचायेकाः गनं नं वामा सिनावन बाय् लखं नल धाःसा अज्याःथाय् थ्व हे ल्यंकातःगु पुवाचा पुयाः साइ। स्यनीगु यक्व सम्भावना दुथाय् भचा तप्वाँय्क ल्यंकी। गनं नं साये म्वाःसा थुकी हे वा सयेका छ्वइ। थुकी सइगु वा त्वाःमदसे पुष्ट जुइ। आखे दयेकेगु याइ।

की तने
सिनाज्यायात अःपुक बुँ पालातये। ख्वं मल्यंक पालाः चापाँय्यात निभाः फयेकातइ। चा छसौ लाइ। बुँक्वाः गपाय् हाकः खः, अपाय् हाकः हे पौ याइ। की तनाः बुँ पालातःथाय् सिनाज्यां बुँ पाला च्वनेमाली मखु। की जक थुनां गाइ। चा याकनं माःबुइ। नाइसे च्वनी। तिक्वय् बाथल लः लुल धायेव वा पीत गाइ। ततःमागु घाँय् दःसा की थुने न्ह्यः हे पुयाः ल्हाकी। कूज्या याये अःपुइ।
क्वता
जाः तजाःथाय् तगिंबुँइ चिजाः जुइकेत दयेकीगु बुँबाला। तजाःथाय् लः कुनेबलय् चलः वनीगु भय अप्वइगुलिं चिजाः जुइकेत थज्याःगु बुँबाला दयेकी। थज्याःगु बुँ यक्व तबाला याइ मखु। बरु जाः यक्व हे तजाः जुयाः छबाला दयेकां मगाःसा निबाला नं दयेकेगु याइ। निगू बाला याइबलय् दथुयागुयात क्वता मधासे दकलय् क्वय्यागुयात जक क्वता धाइ।

चा हायेके
हाय् थानाच्वंगु चा लिकाये। पुवाचिया हाय् च्वंगु चा हायेके। पुवाचा पुइबलय् पुवादेय् लः कुनाः पूसां हाय् चा थानाच्वनी। चा छ्वासुथाय् भचा भचा जक थाःसां चा छाःथाय् व पुवाचा पुलां जूथाय् पाँय्पाँय् थायेयः। चा थाकाः वाःपी थाकुइ।ं पुवाचा पुयाः छपा ल्हातिं पुवाचा ज्वनाः मेगु ल्हातिं पुवाचिया हाय् च्वंगु चा लखय् चायाः हायेकी।

छ्वालि
छ्व हायेके धुनागु छ्वमा। गंगु छ्वमा। पुवाचा पुयाः वा पीथाय् यंकेत छ्यालब्याल मपुइकेत म्हू म्हू यानाः म्हू चिनाः यंकी। म्हू चीबलय् सुं मचिसे छ्वालि माःफ्वयाः ची। सुं चीगुयात मामं मचायात चीमत्यः धकाः धायेगु याः। पुवाचा क्यातुइगुलिं त्वःधुली धकाः चिनागु गथि स्वमचाकुसे नि जक नीकेगु याइ। पुवाचा छथासं मेथाय् यंकीबलय् हा गंके बी मखु।

ज्वाबि
द्यांप्वलय् दयेकीगु भचा क्वथ्याःगु ब्व। लः अप्वः दइबलय् द्यांप्वः तज्याइ धकाः लः भय् फायेका छ्वयेत ज्वाबि तयेगु याइ। लखं ग्वले मफयेकेत चां पिचुक इली। बुँक्वाः स्वयाः छथासं मगाइ थें च्वंसा थाय् थासय् तइ। ज्वाबि तइबलय् द्यां बमलाःथाय् तइ मखु। भचा तग्वःथाय् व क्वातुसे च्वंथाय् तइ। ज्वाबिया ब्या क्वलाछिंनिसें कुछि तकया याइ।
ज्वाबिगाः
ज्वाबिया क्वसं दइगु गाः। ज्वाबिं लः झ्वारागानाः वनीगु लखं ज्वाबिगाः म्हुइ। झ्वारागाःगु लखं म्हुइगु गाः जूसां तगाः जुइमखु। जाः यक्व तजाः जूसा जक भचा तगाः जुइ। गाः लाइथाय् थासय् पुवाचा भचा तपुइँ जुइक पी। तसकं निभाः त्वयाः बुँइ लः सुनावंसां ज्वाबिगालय् काचाक्क लः सुइ मखु। लः सुनाः अन वने थन वने मदयाच्वंपिं न्यात थन मुनाच्वनेगु याइ।

तगिंबुँ
पाखाय् दयेकातःगु बालाचा बालाचागु बुँ। ततःक्वाः मजुसे बालाचा बालाचा लानाः तँ तँ जुइ। वा पीबलय् बुँ पालेगु स्वयां द्यांप्वः अप्वः तयेमाली। द्वःबुँइ स्वयां ज्या सने थाकुइ। बालीनाली नं बांलाके थाकुइ। वा पीत सर्गःया भरय् च्वनेमाली। यक्व वा वलकि जक लः दइ। गबलय् वा पी दइ धकाः धाये फयाच्वनी मखु। वा पीगु लिपा लात धायेव वा पाकय् यायेत नापं थाकुइयः।

त्वातिप्वाः
द्यांप्वलय् त्वातिं म्हुयाः लः ज्वया वनाच्वनीगु चिचीचा ह्वःगु ह्वः। वाब्वय् लः दयाः त्वातिया वामाया हा चाये मखन धायेव द्यांप्वलय् म्हुयाः प्वाः दयेकाः च्वंवनी। म्हूथाय् लः जायावःलिसे म्हुम्हुं वनीबलय् द्यांप्वः पिचायाः थज्याःगु प्वाः दयावइ। त्वाति ह्वतं लः ज्वया वनाच्वनीगु काचाक्क खंके फइ मखु। बिचाः याये मफुत धायेव लः हे सुनाच्वनेयः।

तेंंलः
भूंिंमं तःलं अथें थहां वयाच्वनीगु लः। न्हसि बुँइ भूमिं पिचाना च्वनीगु लः। थज्याःगु लः गुँ व डांडाक्वय् लाःगु बुँ व ध्वप दाःगु बुं वयाच्वनेगु याइ। थाय्कथं गनं तःधाः गनं चीधाः जुइ। लः ख्वाउँसे च्वनी। आइरन यक्व दइगु जुयाः थनया लखय् दाइपिं न्यात नं म्हासुसे च्वनी। जःखःया बुँइ थज्याःगु लः कुनाः वा पीगु याइ।
दाहाः
थःगु दक्वं बुँइ वा पी सिधयेकाः बुँया छगू कुनय् थुनीगु पुवाचा म्हू। वा पी सिधःगु प्रतीक स्वरुप धस्वाकीगु चिं। दाहाः थुनीबलय् छेँया म्ह्याय्मचां थुनेमाः धयागु मान्यता दु। थःपिनि इष्टदेव बाय् उगु थाय्या मूलम्ह द्यःपाखे स्वयाः यानागु ज्या सुथां लायेमा व यक्व वा सयेमा धयागु आसिका याइ। दाहाः थुनीबलय् चायागु सिन्हः तिकाः पुवाचिया स्वां छुकाः हासिख्यालि याइ।

दिं ज्वने
वा पीगु ज्याया सुरुवात याये। दकलय् न्हापांया वा पीगु ज्या। न्हापालाक वा पीगु ज्यायात दिं ज्वनेगु धाइ। द्वंबः, बुंगाः दुथाय् बुँइ पुइँ हायाः वा पीगु यानाः दिं ज्वनेगु याइ। द्यःबुँ दुथाय् द्यःबुँइ वापीगु दिं ज्वन धायेव जक मेथाय् पीगु याइ। खुसिसिथय् बुँ लाःपिनि क्वँय्ना गनेद्यःयाथाय् कलः वनाः खुसिं मस्यंकेमा धकाः आसिका यानाः वा पिनाः दिं ज्वनेगु याइ।

द्यांं छाये
द्यांक्वय् च्वंगु घाँय् खुर्कय् यानाः काये। बुँया साँधय् द्यां दइ। वा पीत द्यां छाइ। द्यां क्वय् क्वय् घाँय् बुया वयाच्वनी। सिनाज्यां भस्म जुइक बुँ पालाः घाँय् दक्वं ल्हायेमाः। द्यांक्वय् च्वंगु घाँय् ल्हायेत नं द्यां छानाः घाँय् खुर्कय् यानाः ल्हाकेगु याइ। द्यां छाइबलय् साँध त्यलेगु मजुइक याइ। त्यली धकाः थाय् थासय् की तानाः चिं तयातइ।

द्यांप्वः
बुुँया प्वःपाखे दुछिं लः कुनेत तइगु चात्याः। चा भचा छुलुमुलु धायेकाः न्हायाः तइ। पिचुसे च्वंकी। तत्याः चित्याः मयासे माथं वंकी। पुलांगु द्यांया चा क्वतानाः लिकाइ। स्यनाच्वंथाय् दःसा चा तनाः भिंकी। सुयातं न्हुइके बी मखु। माःकथं थाय् थासय् ज्वाबि तइ। द्यांप्वः तयेत न्हापा हे प्वः दुछि म्वःपौ छपौ तयाः भचा थथ्याका तइ।
द्यःबुँ
द्यःया नामय् फ्यानातःगु बुँ। द्यःगू खलःयापिं दक्वं जानाः ज्यानातइ। बुँया आयस्तां द्यःया ज्याखँ न्ह्याकेगु याइ। द्यःबुँ दुगु फाँटय् द्यःबुँइ वा पीगु दिं मज्वंकं सुयागुं बुँइ नं वा पी मज्यू धयागु लोक विश्वास यानातःगु दइ। दिं ज्वनाः वा पीबलय् पुजा याइ। वा पीगु ज्याय् सकसिनं ग्वाहालि याइ। ग्वाहालि याःपिं सकसितं प्रसाद इनाः नकेगु याइ।

ध्याक्व
बुँया थथ्याःपाखेया ब्व। वा पीत ध्याक्व कयाः चापाँय् पुइकी। ध्याक्व काइबलय् च्वय्या द्यामय् घाँय् दःसा छानाः लिकाइ।

ध्वप
द्वाच्या द्वाच्या जुयाः तुना वनेयःगु बुँ। न्ह्याबलें लः दयाच्वनी। तसकं वा वलकि लः तःलः जुयाः वामानापं त्वपुइ। तसकं वा वये न्ह्यः हे वा पीगु याइ।

पुवाचा
वा पीत पुवादेय् वापुसा थसालाः दयेकातःगु चिचीचामागु वामा। वा पी स्वयां स्ववाः प्यवाः न्ह्यः पुवादे दयेकाः वापुसा तइ। चा नचुक दायाः बँ माथं वंकाः पौ ज्यानाः नलें च्वंक वा ह्वलाःचां ल्हाकी। चखुं बखुनं खिने मफयेकेत चा पिचिंकी। मा थचायाः ल्ह्वनाहःगु चा नचुक छ्यानाः छ्यनाकाइ। मा भचा बमलाःतले चखुं बखुं पिवाः च्वनेगु याइ।

प्वः
बुँया क्वथ्याःथाय्या ब्व। प्वलय् पौ छपौ भुनातइ। सिनाज्यां थ्व पतिइ च्वंगु चा न्हायाः द्यांप्वः तइ। वा पीत क्वं सालाः बुँ पालाः प्वः थथ्याकी।
प्वःसु
वा पीबलय् पुवाचिया हः उखे स्व थुखे स्व मजुयाः लरबर जुइगु पहः। तमागु पुवाचा पीबलय् हः फसं पुइकल धायेव मानापं लतरपतर जुइ। मा चिमा जूसां नं फय्धाः न्ह्यखः लाकाः वा पीत धायेव हः लिखः न्ह्यखः तुलाः प्वःसु लानावनी। प्वःसु लाःथाय् वाब्व घाजःमुजः खनेदइ। प्वःसु मलाकेत फय्धाःपाखे लिखः लाकाः वा पीगु याइ।

बखुंगः
बखुंह्वतं ज्वयावंगु लः प्वाःतीत दयेकातःगु चात्याःचा। बखुंह्वतय् चा तयाः प्वाःतीत चा मदइगु अवस्थाय् ह्वः छचाःलिं द्यांचा थें तयाः लः पनेगु याइ। जःखः च्वंगु वामाया कापी भचाभचा चा
लिकयाः ह्वःया चाकःलिं चात्याःचा तयाः पिचुकी।
लः तयेमाः किछि जाः याइ। तचाकः यायेमाःसा छथ्वाकः निथ्वाकः वा दुने हे लाकी। बुँ स्वःवनीबलय् थज्याःथाय् न्हापां स्वइ।

बखुंह्वः
तगिंबुँइ चिकुलां छुँ व कःलितसें म्हुयाः गः दयेकातःगु थासं वा पी धुंकाः लः ज्वयावनीगु ह्वः। नितगिं स्वतगिं तक नं ह्वः पिचानाच्वनेयः। सिनाज्यां भचाभचा चा वनाः ह्वः प्वाःतिउ थें जुयाच्वनीगुलिं ह्वः खंके फयाच्वनी मखु। चा माःबुयावंलिसे लखं ह्वः चायेकलकि क्वतां लः कुहां वनी। थनं लः ज्वयावन धायेवं वा वयाच्वंसां हे बुँइ लः थाके फइमखु।

म्हू
चिनातःगु पुवाचा। पुवाचा पुयाः वा पीथाय् यंकीबलय् छ्यालब्याल मजुइक म्हू चिनाः यंकी। म्हू चीबलय् ल्हाःम्हुलिं थुइक निम्हू भतीचा बेथां तयाः निपुइँ सीदयेक ल्वाकाः छ्वालिं हिनाः स्वमचाकुसे नि जक नीकाः ची। पुवाचा म्हुलिंम्हू वा पीथाय् पाछि पाछि पाक तयाबी। वा पीपिंसं पुवाचा काइबलय् म्हूया चिखि मफ्यंसे बापुइँ जक स्वहायेका काइ, बापुइँ लिपा कायेत तइ।

लः
वा पीत लः माः। फाँटया खलःपिं मुनाः लःया व्यवस्था याइ। लःया श्रोत दुथासंं धः म्हुयाः लः हइ। खुसिं सिथय् लाःपिनि बं पनाः हयेगु याइ। छसिनिसें लः जायेकाः वा पीगु याइ। चा त्वपूज्वलं जक लः तयाः वा पी। वा पी धुंसांनिसें वाब्वय् लः सिलिसिलि तयातइ। वा ग्वात धायेवं निन्हुप्यन्हु लः सुकी। घाँय् पुइत व हःपा दायेत लः भचा तजायेक तइ। मा तमा जुयावःलिसे वा त्वमब्याःतले लः कुनातयेगु याइ।

लाछिकवः
न्ह्यः ल्यू व जःखःया फासला। वा पीबलय् गनं तापाः गनं सती यानाः पीमखु। ध्वलं ध्वः व वामां वामाया फासला उति ग्यंकेगु याइ। अथे मजुल धायेव लाछिकवः उतिमग्यं धाइ। यक्व तापाक व ख्वातुक नंं पीमखु। ४—५ इञ्चति जक पाकी। थ्वाकः तथ्वाकः जुइगु जूसा भचा तापाकी। वा पीगु बानि मदुनिपिंसं पीबलय् अप्वः यानाः उति ग्यनी मखु। उति ग्यंथाय् चिकंअप्पा बां लुइ।

सिनाज्या कुसा
वा वइच्वनीबलय् बुँइ ज्या यायेत कुइगु कुसा। १.५—२ इञ्चतिया तुसिपु बां लुइक ह्वः ज्यानाः तिबां थानातःगु ४ ह् ४ फुटतिया ब्या व हाकः दुगु पाता निपाताया दथुइ लप्ते बाय् कुसालप्ते आँय्पापौ बां वयेक तयाः निखे पाखा लुइकाः काकातइ। निखेयागु पाखा जवंखवं लाइकथं लथ्यानाः सि मुलातइ। छ्यनय् तक्यंके छिंक नाम्लो थें यानाः दुने च्वय्पाखे खिपः छत्वाः तयातइ। वा वःसां ज्या यायेबलय् ल्हातिं कुसा ज्वने म्वायेक खिपतं छ्यनय् तक्यंकी।

सिलिसिलि
भचाभचा। सिलिसिलिं जक लः तयाः वा पीबलय् वाचु उति ग्यनाः बांलाइ। लाछिकवः नं उति ग्यनी, लखं नइया भय नं दइ मखु।

सिन्कि दयेकेगु व सिमामनि दयेकेगु विधि आपालं पाःगु धाःसा मखु । ६, ७ फिटया गाः वा सिनामनि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः माःकथंया लैंया ख्वाख्वःत लिकानाः लखं सिलाः सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिनामनि फीगु गालय् ३, ४ इञ्चतक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय् यानाः तइ । गालय् गाक्क लैं स्वथने धुंकाः लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाःका तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः थुकिं बिस्कं कथंया नँस्वाः वइ । अले सिनामनि तयार जुल धैगु थुइकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकया सिनामनि थकायेगु याइ । गालं थकाःगु थुगु सिनामनि भचा म्हासुसे च्वनी नापं नरम नं जुइ । सिनामनिया सवाः धाःसा पाउँसे च्वनी । थथे तयार जूगु सिनामनि छेँ वा पसलय् गनं नं तयातःगु थाय् तापाकनिसें नस्वाः वयाच्वनी । अले थुगु सिनामनियात चिचीकुक कुचा यानाः आलु व कय्गू नापं ल्वाकछ्यानाः अचार दयेकाः नयेगु याइ ।

बुँइ ४ फिटया चाकःलागु व ६, ७ फिटया गाः बाय् सिन्कि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः गालय् न्यंक चां पायेगु याइ । अले माःकथंया लंैयात सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिन्कि फीगु गालय् ३, ४ इञ्च तक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः हे कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय्यानाः तइ । अले लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाकाः तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः सिन्कि नसा वइ । थ्व धुंकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकयाः सिन्कि थकायेगु याइ । सिन्कि थकयाः सुकू व सफागु थासय् सिन्कियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थथे तयार जूगु सिन्कियात टोकरी वा थीथी थलय् तया तइ । अथे नेपाःया पूर्वीय क्षेत्र भोजपुरय्पाखें धाःसा सिन्कि देयेकेगु तरिका छुं भचा पाः । बुँइ सिन्कि फीगु गाः खनेधुंकाः गालय् सु च्याकेगु याइ । थथे गालय् सु च्याकेगु धैगु गालय् दुपिं किताणुतय्त नस्त यायेगु व गाःयात क्वाकेगुकथं याइगु खः । व धुंकाः गालय् सु लायेगु याइ, सु धुंकाः केराया हः लायेगु याइ केरा हःया द्यःने लैं ख्वाख्वःचा छफि लायेगु याइ । ख्वाख्वःचाया द्यःने तिनि लैं तयेगु याइ । थथे हे यानाः गाःया दकलय् च्वय् ख्वाख्वःचा लायाः चां भुनेगु याइ । लिपाः लैं फुक्क सिन्कि जुइ, ख्वाख्वःचा फुक्क गुन्दु्रककथं तयार जुइ ।

सिन्कि व सिनामनि थें जाःगु नसाज्वलं नेपाःया आदिवासी नेवाःजातिया जीवनया विशेषता व नेपाःया हे म्हसीका खः । लैंपाखें दयेकीगु सिन्कि नसा स्वनिगःया आदिवासीतय्गु मूलगु नसा धकाः कयातःगु दु । अथेहे यलया ज्यापुतय्सं हाकु जा व सिन्कि नसा चुलायेमा धकाः श्री करुणामययाके तकं फ्वनेगु परम्परा दुगु जनश्रुति दु । सिन्कि व सिनामनि दथुइ छुं भचा पाःगु व बिशेषतां जाःगु नसाज्वलं खः । सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं लैंया हः (ख्वाख्वःचा) लिकनाः जक दयेकेगु याइ । थुकिया सवाः आपालं पाउँसे च्वनी । परम्परागत विधिकथं सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं छुं ईतक फिनाः उकियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । व कथं नसाज्वलं तयार जुइ ।

हंचां सिँ प्वाः खनेत छ्यलीगु सिँया मुगः । हंचाय् नमुगलं दायेबलय् हंया छ्यं चिरिबाइगु जूगुलिं सिँया मुगः प्रयोग जुइगु खः । थ्व प्राचीन ज्याभः खः ।

मुस्या रंगया सिसौ छासिँया जातय् लाः । रेशा तप्यं मजूगुया हुनिं ज्याभः छ्यलेत अःपु मजू । निभाः, लः फसं प्रभावित मजुइगु सिँ जूगुलिं ततःधंगु काष्ठकलाया निंतिं सिसौ छ्यली ।

सिंहमान शाक्यया उपनां न्यामा खः । वय्कः धातुमुर्ति कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०३८ कछलाथ्वः त्रयोदसि, सोमबारकुन्हु यलया इखाछेँ, नागबहालय् जूगु खः । अबुजु स्व. पूर्णमान शाक्यया प्रेरणाकथं ने.सं. १०५२ स कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु न्ह्यागु नं धातुया मुर्ति थःम्हं हे सीया बां (मोडल) दयेकाः ढाले यानाः तयार यायेगु खः । मूचुकय् लिच्वविकालिन जुजु नरेन्द्रदेवया पालय् दयेका तःगु भुजा मूर्तिया मर्मतया निंतिं वय्कःयात नियुक्त याःगु खः । कला ब्वज्या— १) राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी २) मंगलबजार कला प्रदर्शनी । न्ह्यथनेबहःगु कला कृति— राणाकालिन प्रधानमन्त्री मोहनसम्सेरपाखें भारतया प्रधानमन्त्री जवाहलाल नेहरूयात द्वहलपा बीया निंतिं ७ फिटया हंसराज २ थान निर्माण ।

फ्वल दायाः सु व घाँय्म्वः पासेंनिसें मुनाः पँचिनेगु तकया ज्यायात सुकाज्या धाइ। सुकाज्या शीत दुबलय् व वा वयाच्वनीबलय् याइ मखु।
फोल्त दायाः म्हू चिनागु सु ल्ह्ययाः म्हुलिंम्हू पाइ। छसिंनिसें यतापाखे प्वः लाकाः पाइ। च्वका भचा भचा ल्हाःसां वास्ता याइ मखु। घाँय्म्वः खलेयाथाय् हे चखिनाः पाइ। गन धायेव शीत लंकाः छकः पुइकी। बानि लिसंनिसें मुनेगु याइ। सु गाजः हनाः नं मुनेगु याः, कले चिनाः नं मुनेगु याइ। सु पँचिनाः जतन यानातयेगु याइ। क्वथ्याःथाय् व प्याःथाय् पँचिनी मखु। थथ्याःथाय् पँचिनी। प्याः थचाः मवयेक बँय् पं बाय् सिँ लानाः घाँय्म्वः छबः तइ। ल्ह्ययाहःलिसे प्वः पिने लाकाः चाकलाक पँचिनी। दुहांवं पिहांवं जुइकी मखु। छ्वास्याछ्वास्या मवयेकेत चाः पतिं कसय् यानाः दथु तइ। तजाः जुुलकि छम्ह च्वय् च्वनाः क्वं छम्हसिनं सु गाजा बीगु याइ। चाः दुहांवं पिहांवं जूसा क्वय्च्वंम्हं धयाः मिलय् याकी। छथाय् जक च्वनाः पँचिनी मखु। क्वत्यत्यं चाःहिलाः पँचिनी। सु बीम्हं नं गुखे गुखे चाः तल उखे उखे बीगु याइ। स्वातुस्वां बी मखु, हथाय् मचासे बुलुहुं बी। पँ जाइथे जुल धायेव दथु गाक तयाः छचालय् प्वः छत्वाःचा पिकयाः पाखा दयेकी। उकी द्यःने चाः तयाः भचाभचा यानाः छी। ग्वःत छीमाः वःत सालुक छिनाः च्वका लुइकी। उकी द्यःने च्वका लथ्यानाः चिनातःगु ताबलां भुनाः गजू लुइकी। घाँय्म्वः मुनेगु सु मुने थें याइ मखु। निलः सु स्वानाः चिखि दयेकाः कुत्याति पाकाः बँय् लाइ। निपा ल्हातिं कैंचि बां वयेकाः भचा भचा यानाः घाँय्म्वः घय्सुनाः त्वानालय् लिधंकाः त्याचा चिंकाः चिखिया द्यःने तयाः कले ची। कले तकले याइमखु। निकले प्यकले जक जूसा बलय् तइ यक्व दःसा थथ्यानाः चा गंथाय् पँचिनाः सुं पलिं चिनातइ। सु व घाँय्म्वः ल्ह्ययेत सुकान्वः छ्यली। सु मुनेत याकःबुकलं याइ मखु। निम्हप्यम्ह जाइ। सु पुइके धुनेव मुने मत्यःतले भचा झासु लनी। द्यः मभिं थें जुयावल धायेव धाःसा हथाय्पथासं याइ। सुकाज्यां म्ह त्वपुक लं फी। सालुगु फी मखु। म्ह बांलाक त्वमपुल व लं सालुगु जुल धायेव सुं झ्वय् झ्वय्पी। भचा तसकं लात धायेवं कचिघाः नं जुइ।

कैंचि बां वयेकाः
जव ल्हाः खवय् खव ल्हाः जवय् छ्वइ। जवं ज्वनागु घाँय्म्वः खवय् खवं ज्वनागु जवय्पाखे छ्वयाः त्वानाःलिसे तयाः गुइँ न्युं थें जुइकाः छस्वा याइ।

गाजः
सुम्हूया च्वका जवं छप्वाँय्चा खवं छप्वाँय्चा यंकाः चीगु सुकले। सु मुनाः धंकी। घय्पुइ थें यानाः ची। जवंखवं यंकागु प्वाचं गुलि न्ह्यायेदु उलि तइ।

सुकान्वः
सु कुबीगु न्वः। २—३ इञ्चति पु लाःगु ग्वलाःगु पं। प्यकु प्यकुत्या हाकः जुइ। तप्यनी। गौ सालुइ दथुइ लाकी मखु।
स्वातुस्वां
थितुंथीक। सु पँचिनीबलय् क्वय् च्वंम्हं सु थतबीगु पहः। बियागु सु पँय् तयेधुंकलकि मेगु बी। स्वातुस्वां बिलकि सुपँ गतिमलाइ।

सुकू छगू लायेगु बस्तु खः । थ्व सुं थायेगु याइ । तपाःसुकू, चिपाःसुकू, चाकलाःसुकू, झ्वःसुकू बाय् भ्वय्सुकू, पाचासुकू व पुँइसुकू आदि थीथी कथंया सुकू दइ । दक्वं सुकू छगू हे बिधिं थायेगु याइ । वा छ्व आदि अन्न पायेत, निभालय् च्वनेत व जा भ्वय् नये बलय् फ्यतुइत छ्यलेगु याइ ।
ताःहाकःगु व पाचुगु सुं सुकू थायेगु याइ । घाजःमुजः दंगु व हःपा यक्व दुगु सुं थाइ मखु । नःदःगु व याताप्यातां वंगु सुं नं थाइ मखु । बल्लाःगु सुं थायेगु याइ । दांसिवा मार्सि व पुवाया सुयात बांलाःगु सुकथं काइ । थज्याःगुली नं दथुसुं थाइगु सुकू यच्चुसे च्वनाः नं बांलासे च्वनी । थज्याःगु सुयागु बन्दोबस्त सामाज्यां सु दइबलय् हे यानातयेगु याइ ।
सुकू थायेत सु भचा नाइसे च्वंकाः खिपः निली । खिपःया म्वलय् न्यापु खुपुति दुगु सु छपुँइ बेसाः थें तयाः सुकू थायेत ग्वइ । बेसाःयात निपुँइ यानाः थुकिं मेगु खिपः झ्वःलाक घानाः बेसालं हिनाः म्वः थानायंकेगु याइ । म्वः थाइबलय् बेसाःयात द्यःने छपु तःलं छपु अतः बतः तयाःः नीकाः थाइ । बेसाःपुँइलय् छकःपतिं सु स्वायेगु याइ । सु स्वाइबलय् छक्वलं स्वाइमखु । भचा भचा यानाः काकु काकुं स्वायेगु याइ । खिपतं खिपः छलांगुति जक पाकी । सुकूया ब्याकथं खिपः तइ । कुछि ब्याया निंतिं भिंmच्यापुंनिसें नीपुतक तइ । खिपः छक्वलं यक्व ताःहाकः याइ मखु । मगाः लिसे स्वानाः ताःहाकः यानायंकी ।
सुुकूया ब्याकथं म्वः थाये गाकाः सिथय्या खिपतय् निच्वतं बेसाः पुँइ÷सु नीकाः हिनी । हिने गाकाः हानं खिपःया द्यःने छपु तःलं छपु अतःबतः यानाः बेसाःपुँइ नं हिनाः लिहां वनाः थानायंकी । सिथय् थ्यन धायेव थन नं सिथय्या खिपतय् निच्वतं बेसाः पुँइ नीकाः हिनी । थुकिं यानाः निखें सिथय्या सि भचा तपु थें खनेदइ । थुकथं बेसाः सुं हिनाः ल्यां थ्यां जुयाः मगाःतले थायेगु याइ । गात धायेव थन नं म्वः थानाः पाचुकी ।
बेसाः सु नीकाः नं सुकू थायेगु याइ, मनीकुसे नं थाइ । नीकाः थाइबलय् भचा ताउ बी, सुकू धाःसा क्वातुसे च्वनाः दरु खनेदइ । मनीकुसे थाइगु याकनं सिधइ सुकू धाःसा भचा छ्वासु थें जुइ ।
कःनिपा बालाचा बालाचा यानाः नं सुकू थाइ । पायात निलाः थुकियागु हे खिपः दयेकाः थायेगु याइ । हाकः ताःहाकः मजुइगुलिं छकःपतिं स्वायेगु याइ । थुकिं ततःपाःगु सिकं चाकलाःसुकू थायेगु याइ ।
थाये सःपिं न्ह्याम्हसिनं नं सुकू थाइ । यलया थसि गां सुकू थायेगुली यक्व नां जाः । थन यक्वसिनं लाज्या व लजगाःया रुपय् सुकू थायेगु याइ ।

घाजःमुजः
पाचु मजूगु । हःपा उखेस्वः थुखेस्वः मदयाः च्वः प्वः उति मग्यनाः घाँय्म्वः थें जूगु । घाजःमुजः जूगु सुं सुकू थाइ मखु ।

चाकलाःसुकू
चाकलाक थानातःगु सुकू । तपाः याइ मखु । कुत्याति जक ब्यास दइ । चिचीचाकूगु थासय् सुकू लाये मालीबलय् थज्याःगु सुकू लाइ ।

चिपाःसुकू
बःचापाः यानाः थानातःगु सुकू । निकु निकुत्या ब्या व स्वकुत्या प्यकु हाकः यानाः थानातःगु सुकू । भचा भचा अन्न पायेत व निभालय् फ्यतुइत लायेगु याइ ।

नःदये
दरु मजुये । याताप्याता वने । मगंक सु पँ चिन बाय् फोल्त अप्वः क्ववल धायेव सु ध्वगिनाः नःदइ । नःदःगु सुं सुकू गतिलाक थाये फइ मखु ।
तपाःसुकू
तपाय्क थानातःगु सुकू । निकुत्या स्वकु ब्या न्याकु खुकु हाकः जुइ । वा छ्व आदि अन्न पायेगु याइ । तकुगु थासय् तःम्ह मनू फ्यतुइ मालीबलय् नं तपाःसुकू लायेगु याइ ।

पाचासुकू
बःचा पाःगु सुकू । कुछि ब्या व निकुति हाकः जक जुइ । गनं नं काचाक्क लाये माःसा थज्याःगु सुकू लायेगु याइ ।

भ्वय्सुकु
कुछिनिसें कुछि व प्यलांगु खुलांगुति ब्या यानाः थानातःगु सुकू । गपाय् हाकः माः अपाय् हाकः याइ । ताःहाकः यायेमाःसां लकय् हनेफु ज्वलं जक याइ ।