येँ देया दथुपुइँया छगू महत्वं जाःगु बज्रयानी विहारमध्ये इतुंबहाः नं छगू खः । लिच्छविकालीन थ्व विहारया लागा मेमेगु विहारसिबें तःकूगु व चकंगु खनेदु । झिंछगूगु शताब्दीपाखे थ्व विहारयात केशचन्द्र नांया मनुखं दयेकूगु जनमान्यता दु । वया छम्ह हे जक मचा(काय) ईमत्येवं मदुगु लुमंतिइ थ्व विहार दयेकाः बौद्धसंघयात दान याःगु धाइ । थ्व इलय् थन भाष्करदेव नांया थकुजुजुं शासन न्ह्याका वयाच्वंगु खः । उकिं थ्व विहारयात संस्कृतभासं भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्रकृत पारावत् महाविहार धयातःगु खः ।
इतुंबहाःयात पुलांगु अभिलेखय् याटुम्बहार, याटुम्ब बाहार धकाः न्ह्यथनातःगु खनेदु । आःतक लुयावःगु अभिलेखमध्ये जयस्थितिमल्लया पालय् च्वयातःगु गोपालराज वंशावलीया पृष्ठ ४१ य् वि.सं.१२९६ ज्येष्ठ शुक्ल अष्टमीया दिनय् यलया कीर्ति भारों कान्तिपुरया याटुम्ब बाहारया किल्ला चायेकल धयातल । थ्व ल्याखं इतुंबहाःया इतिहास थ्यंमथ्यं ८०० दँ जःखः खनेदु । इतुंबहाःया नां गुकथं च्वंवन धयागु स्पष्ट खनेमदु । तर बुंगःद्यःयात न्हवं याइबलय् स्नान याकीगु स्वघः लः ‘इतुं’ नांया तुँछिं कयायंकेमाः, उकिं थ्व शब्द वा नां तसकं पुलांगु अनुमान यायेछिं ।
ने.सं.४७८पाखेया छगू हस्तलिखित ग्रन्थय् भाष्करदेव संस्कारित केशचन्द्रकृत पारावत महाविहार धकाः स्पष्ट न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे विद्धान्भाजु डेनियल राइटं ने.सं.२०० पाखे जुजु हरिसिंहदेवं विहार दयेकूगु धयातलसा स्वयम्भू पुराणय् १२ औं शताब्दीपाखे भाष्कर वर्माया शासनकालय् विहार दयेकूगु न्ह्यथनातःगु खनेदु । थ्व विहारया पूर्वय् भेडासिं(भ्याचाद्यः)÷वंघः, उत्तरय् किलागः÷न्यत, पश्चिमय् न्यत÷तमोगल्ली, दक्षिणय् चोखाछेँ गल्ली÷मखंगल्ली दु । विहारय् दुहां वनेगु लँपु उत्तर व दक्षिणपाखे खनेदु । तसकं चकंगु आयातकारया विहार दु । थ्वयात हे इतुंबहाः धयावल । तर दुने च्वंगु क्वाःपाःद्यः दुगु विहारयात केशचन्द्रकृत पारावत् महाविहार धयावल । विहार संघसदस्यपिंसं थ्व थाय्यात बाःदुने धाइ । तर ताहननि वा अन्य जातयापिंसं थ्व बहाःयात साबहाः धाइ ।
बहाःपिने अर्थात् आयातकार तःकूगु इतुंबहाःया दक्षिणपाखे विहारया आगंछेँ दु । आगंछेँ न्ह्यःनेसं तुयूगु चिभाः निगः दु । स्वतँजाःगु आगंछेँ,मातनय् पसुकाझ्याः,जवंखवं याकःझ्याः,वयां च्वय् बार्दली तयातःगु दु । दथुइलाक्क तग्वःगु चिभाः,वया न्ह्यःने पश्चिमया यौता लागाय् वंघल सीमा छमा व देगःत दु । विहारया उत्तरया इशान कोण व वायव्य कोण,पूर्वया वन्ता,दक्षिणया आग्नेय कोणय् देगःत पलिस्था यानातःगु दु । वंघल सीमाया चुलिंचु विहारया मू बहालय् दुहां वनेगु लुखा दुसापिनेसं तःधिकःपिं जवंखवं ल्वहंया सिंह पलिस्था यानातल । वया न्ह्यःनेसं मन्दःपाता छपाः नं तयातल । बहाःपिने थ्यंमथ्यं झिंनिगः तःग्वःचिग्वःगु चिभाः पलिस्था यानातःगु दु । स्थानीय भासं बहाःया तग्वःगु चिभाःलं च्वय् (उत्तरपाखे)यात बहाच्व, चिभालं क्वय्(दक्षिणपाखे)यात बहाःक्व धाइगु खनेदु ।
थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः पलिस्था यानातःगु केशचन्द्र पारावत् महाविहारया छचाःखेरं नितँ जाःया पलिंचिनाः छेँ दयेकातःगु दु । ल्वहँतं सियातःगु थ्व थासय् पूर्वाभिमुख अक्ष्योभ्य बुद्ध क्वाःपाःद्यः खः । जयस्थितिमल्लया महामन्त्री जयसिंह रामबद्र्धनया किजा महामन्त्री मदनरामबद्र्धनं थन दीपंकर बुद्धया मूर्ति पलिस्था याःगु खः । थ्वहे इलंनिसें इतुंबहालं सम्यक महादान याःगु अनुमान दु । थ्वयां लिपा ने.सं.७१४पाखे थ्वहे विहारया कायमचा गुडो चन्द्र शाक्यपाखें १२ दँया सम्यक न्यायेकेत हाकनं न्हूम्ह दीपंकरबुद्ध पलिस्था याःगु धयातल । ने.सं. ५०२या अभिलेखय् लगंबहाःया म्ह्याय्मचा जैत्रलक्ष्मी(जयतलक्ष्मी)पाखेंश्री आर्यताराया पलिस्था याःगु न्ह्यथनातःगु दु ।
बहाः दुने छचाःखेरं दातापिंसं थीथी इलय् थीथी द्यःपिनिगु त्वानाःसिँ दयेकाः देछायेगु; गं,सिंह दयेकाबिउगु अभिलेखं क्यनाच्वंगु खनेदु । क्वाःपाःद्यया चुलिंचु चैत्ययात छतँ जाःया देगःदुने तयातःगु दु । थ्व चैत्यया दक्षिणपाखे स्वयेमदु आगं दुसा उत्तरय् क्वय्या मातनय् बहिद्यः ब्वइगु थाय् दु । च्वय् भ्वय् यायेजिउगु ताःहाकःगु च्वत दु । दक्षिणलङ्गया क्वसं प्यंगू दिशाय् स्वया दनाबिज्याःपिं भगवानबुद्धया चिभाः दु । वयां क्वसं पिण्डगाः व ल्वहंया शंख छगः नं कियातःगु दु । तंमातंया चुलिंचू चिभाःछगः व मण्डःगाःत दु । थ्व विहारया चक्रेश्वर वा थाय्पाः लुइबलय् अभिषेक याइगु थाय् खः । क्वाःपाःद्यःया खवय्लाक्क तपाःगु ल्वहंया मण्डःपाः नं तयातःगु जुल ।
काय्गःननि
ससुननिं ताहाननि जुयाः न्यत पिचायेकेगु गल्लीं वनेबलय् काय्गःननि थ्यनी । थ्व ननियात अशोक विहार धाइ । थ्व विहारया इशान कोणय् छगः देगः दु । देगः दुने ल्वहंया बज्रधातुमूल चैत्य छगः न पलिस्था यानातःगु दु । नापसं चिभाः छगः व न्यतं दुहां वयेबलय् चुलिंचू मेगु छगः छुं हे रुप मदुगु ल्वहं ग्वाराया देगः दु । थ्व देगःयात न्यासिचाः अजिमा धाइ । थ्व द्यवं गल्लीं वःपिंत दयेका बियाः न्हिलीगु जूगुलिं मनूतय्सं ज्वनाः छ्यं क्वय् तुति च्वय् यानाः थुना बिउगु धाइ । थ्वयात जनबोलीं भक्कु नं धया वयाच्वंगु दु । हलचोकया सवभक्कुयात येँयाःबलय् छवाःन्यंक थन बिज्याका तइ । थनं हे जात्राबलय् दुहां पिहां बिज्याकीगु जूगुलिं काय्गःननियात दुइँबहाः नं धाइ ।
ताराननि
थ्व ताराननि इतुंबहाःया मध्यभागया पश्चिमपाखेया लुखाया चुलिंचू दु । थ्व ननिया श्री आर्यतारा मदनरामबद्र्धनया तिरीमय्जु लगं बहाःया शाक्यकुलया म्ह्याय्मचा जैत्रलक्ष्मी (जयतलक्ष्मीं) ने.सं. ५०२ पाखे पलिस्था याःगु खः । श्री आर्यताराया न्ह्यःने सत्वपूजा वा मेमेगु पूजा यायेत तपाःगु मन्दःपाः छपाः नं दु । देगःया जवपाखे ध्याकुनय् जलनागं न्यातकी पुजा याइगु तुंथि छगः नं दु । थ्व तुंथिइ विशेषकथं पुजा यायेमाः । नापं बुंगद्यःया न्हवं यायेत नं थनया लः यंकेमाः । थ्व ननियात आर्यतारा विहार नं धाइ । थन गुंलान्यंक बहिद्यः नं ब्वयेगु चलन दु ।
ताहाननि
थ्व बाकुननिं दुहां वनकी ताहाननि थ्यनी । केशचन्द्र पारावत् महाविहारया पश्चिमपाखे अर्थात् क्वाचपाल द्यःया थ्याक्क हे लिउने लाः । इतुंबहाः थें ताहाकःगु थ्व थासय् ज्यापु जातिया बाहुल्यता दु । तसकं ताःहाकःगु ननि जूगुलिं ताहाननि धयावल । अझ ला थ्व ननिया नां राजमतिया म्येँ यानाः झन् प्रख्यात जूगु खनेदु । थन पूर्वपाखेया पःखाः क्वय् पश्चिम स्वयाच्वंम्ह ससुद्यः छम्ह पलिस्था यानातःगु दु ।
बाकुननि
थ्व ननि केशचन्द्र पारावत् महाविहारया दक्षिणपाखे लाः । चोखाछेँ गल्लीं इतुंबहालय् दुहां वयेवं छखा छेँ नापसं खवया गल्लीं दुहां वनेवं बाकुननि वइ । थन छतँ जाःगु देगः दुने ल्वहंया बज्रधातुमूल चैत्य पलिस्था यानातःगु दु । थ्व थाय् इतुंबहाःया क्वय् लाःगुलिं ‘बहाःक्वः ननि’ धाधां अप्रभंश जुयाः बाकुननि जूवंगु खः । थ्व थाय्यात कुटुँननि,कुटुम विहार वा धर्मधातु विहार नं धाः ।
ससुननि
किलागलं इतुंबहालय् दुहां वयेवं जवपाखेया चुकयात ससुननि धाइ । थन देगलय् मञ्जुश्री पलिस्था यानातःगु दु । मञ्जुश्री व ससुद्यःया ज्या अज्ञानीपिंत ज्ञां बिइगु खःसां धार्मिक ल्याखं थुपिं निम्हं छम्ह बौद्ध व छम्ह हिन्दू द्यः जुल । उकिसनं थुपिं छम्ह मिजंम्ह द्यः खःसा मेम्ह मिसाम्ह खः । तर समाजय् मञ्जुश्रीयात मसिइकं मिसाम्ह ससुद्यःकथं हनावयाच्वन । थ्व ननियात मञ्जुश्री विहार नं धयातल ।