थीथी संस्कारय् याइगु समाः
गबलय् निसें संसारय् मानव सभ्यताया विकास जुल, अबलय् निसें मनूतय्के बुलुहुं बुलुहुं हिउपाः वल । चेतनशील व सृजनशील प्राणी जूगुलिं उपिं सामान्य कथं थःगु जीवन हनावनेगु ज्याय् जक मखु, बांलाकेगुया लागि छाय्पीत नं लिमचिउ । उगु इलय् उमिसं थपिंके छु दु, उगु उगु छाय्पाया ज्वलं छ्यलाः समाः याइगु जुयाच्वन । समाःज्वलंया नामं छुं छुं वस्तु मदुगु उगु बखतय् स्वां, सिमा व प्राकृतिक वस्तुं हे छाय्पीगु जुयाच्वन ।
थाय् अनुसार मनूतय्गु नसात्वँसा व भेषभुषा पाः थें तुं उमिगु समाः यायेगु तरिका नं पाः । उकिं थीथी जाति दुने थःथःगु हे कथंया समाः यायेगु ज्वलं छ्यलेगु चलन दु ।
नेवाःतय् समाः यायेगु तरिका नं थःगु हे कथंया दु । सामान्य जीवनय् न्हियान्हिथं समाः याइगु व विशेष उत्सवया अवसरय् समाः याइगु गाक्कं पाः । उमिसं समाःज्वलं लिसेलिसें विशेष प्रकारया वसः, थीथी प्रकारया तिसां तीगु याइ ।
इहिबलय्
इहि यायेगु धयागु इहिपायागु न्हापांगु संस्कार खः । इहि यायेत पाय्छि जुइधुंकूपिं मिसामस्तय्त भमचा वसः पुंकी । वयां न्ह्यः याइगु समालय् मस्तय्त म्वःल्हुकाः चिकं तिइकाः सँ छ्यंकी । सँ ख्वातुयाः ताःहाकः जूपिंत सपः बाय् भिमफ्यास तयेकी । मेपिंत सतुबतु थुइकाः थ्वाँय्चा सचिका तयेकी । छ्यनय् शिरबन्दी तयेकी । अष्टमण्डप स्वरुपया ‘मोकि’ नांयागु भ्वंयागु ध्वाँय् नं छ्यनय् तयेकी ।
क्वेचिं बाय् तासयागु लं फिकाः तासयागु पर्सि बाय् जामां सिंकी । गःपतय् तिकमाः सतभेदिका बाय् कुम्हःका धकाः सछि व च्यातु ल्हानाः इहि याइम्ह मचाया म्ह दुछि पाय्हाकः जुइक वानातःगु म्हासुगु रंगयागु कचिकाय् जन्तरया रुपं झिता जडिबुटी तयाः प्वःचा प्वःचा चिनातःगु प्वःचात घानातःगु कुम्हःका क्वखायेकी । जव ल्हाः पिकायेकाः पातकापःयागु गां न्ययेकी । ल्हातय् खाःचुरी, लुँचुरी, सिंख्वाःदुगु पंचरत्न (पंचधातु)या चुरी न्ह्याकाः समाः याकी ।
पचिनय् लुँयागु प्याखंअंगू न्ह्याकी । ख्वाःया समाःकथं कपालय् ह्याउँसिन्हः तिकाः मिखाय् बालाबाला अजः उइकी । न्हाय्पनय् मार्चाः बाय् यार्लिंग सुइकाः समाः यायेगु चलन दु । तुतिइ बापाअलः बाय् चाकःअलः तयेकाः सिंख्वाःदुगु कल्लि न्ह्याकी । इहि संस्कारया झ्वलय् इहिपर्सि लःल्हानाः सिंकी ।
कय्तापुजाबलय्
थ्व मिजंमचायात तःधिकःया ल्याखय् दुथ्याकेगु संस्कार खः । थुकी मचायात म्वःल्हुके धुंकाः न्हापाया पाली ‘ख्वःचां’ सँ खाकेगु ज्या जुइ । जाति अनुसार गुलिसिनं ‘आंग्सा’ छप्वाँय्चा सँ ल्यंकाः खाकी । संस्कारया झ्वलय् मचायात म्हासुगु धोतिं चिकाः स्वांमाः क्वखायेकी । ब्वहलय् ‘चल्लाया छ्यंगू व धनुषवाण’ भ्याकी । मेगु छुं समाः याकेगु चलन मदु ।
चूडाकर्म वा बरे छुइबलय्
थुगु संस्कारय् मचायात म्वःल्हुकेधुंकाः पाचुक सँ खाकी । संस्कारया ज्याझ्वलय् मचायात चीवर लःल्हाइ । ह्याउँगु जामां सिंकी । जवगु ल्हाः पिकायेकाः ‘तिनखाः’, ‘क्वेचिं’ आदि पातकापःयागु गां न्ययेकी । गःपतय् द्यतिसा ‘सुता’ क्वखायेकी । न्हाय्पनय्
‘पँय्ति’ सुइकी । निपां ल्हाःया लप्पाय् लुँयागु छपाः वहःयागु निपाः यानाः स्वपाःया छज्वः कथं स्वपाः स्वपाः ‘त्वह’ न्ह्याकी । जवगु ल्हातय् चैत्य अंकित ‘सलाकू’ ज्वंकी व देपागु ल्हातय् ‘गुलुपाः’ ज्वंकी ।
जिथि जंक्व समाः
जिथि जंक्व याइबलय् जिथियात म्वःल्हुकेधुंकाः चिकं तिइकाः सपः प्याकी । ख्वालय् क्वं बुइकी । जंक्व झ्वलय् छ्यनय् ‘मोकी’ तयेकी व न्हाय्पनय् पुन्हाय्चा (पूर्ण नारायण) सुइकी । छ्यनय् लँुस्वां आदि तिसां
छाय्पी । न्हाय्पनय् धुंग्री, लुँयागु तपचा बाय् हिरायागु तपचा व तुकिं सुइकी । ल्हातय् लुँचुरी न्ह्याकी । नापं ह्याउँक खाःचुरी नं न्ह्याकी । पचिनय् लुँ, हिरा, असर्फि व भिम्पूया अंगू न्ह्याकी । गःपतय् थीथी सिखः ,स्वांमाः व सता क्वखायेकी । कपालय् दृष्टि कंकाः छ्यनय्भुइसिन्हःया सिन्चा छायेकी । म्हय्खापा छुकी । छलंचां लुसि थि जक थिइकी । लुँसिन्हः तिकी । तुति ह्याउँक बापाअलः तयेकी । तासया मिसालं फिकाः तास वा चुन्दरिगौनया ह्याउँगु पर्सिं सिंकी । जव ल्हाः पिकायेकाः तास वा क्वेचिंया गां न्ययेकी । भाःत मदयेधुंकूम्ह विधवा मिसा जूसां सधुवा सरह ह्याउँक झःझःधायेक समाः याकी ।
ज्याथपिं मिजंतय् समाः
ज्याथपिं मिजंतय् पर्दावाल लं फिनाः सँय्कय्ता चीगु चलन दु । लंया द्यःने न्हाय् तयाः जनी चीगु याइ । ब्वहलय् ‘भुलाय्गा’ पाछाइ । छ्यनय् ‘थ्यासु’ तपुलिं पुइ । सम्पन्नता क्यनेमाःगु लागि ‘घडिसिखः’ भ्याइ । गुम्ह गुम्हसियां लुँयागु घडि व लुँयागु सिखः जुइ । तुतिइ ‘नालु लाकां’ न्ह्याइ । बाज्यः वने धुंकूपिंसं ‘चुनय्याना’ लं फी ।
ज्याथ जंक्वया समाः
ज्याथ जंक्वया समाः यायेगु झ्वलय् दकसिबय् न्हापां सँ खाकी । छ्यनय् तासयागु न्याकू ह्वनाः गजू दुगु ‘थाय्पा’ तपुलिं पुइकी । कपालय् दृष्टि कंकी ।
छ्यनय् ‘मोकी’ तयेकी । न्हाय्पनय् ‘तुकिचा’ छपा सुइकूसा संस्कारया झ्वलय् पुन्हाय्चा (पूर्णनारायण) सुइकी । छ्यनय् बेतालिं चिकी । पचिनय् लुँ, हिरा आदियागु अंगू न्ह्याकेगु चलन दु । गुलि गुलिसियां ज्याथयात तुयुगु गुजिलं फिकी । तर आपाःसिया तपाःलं सुरुवाः पुंकाः द्यःने जनी चिकी । तिनखाः क्वेचिंया ‘क्वाँच’ फिकी । ‘सुता’ व स्वांमाः’ क्वखायेकी । तुतिइ छलंचां लुसि थीकाः ह्याउँक अलः तयेकेगु चलन दु ।
थीथी उमेरयापिनिगु समाः
मिसापिनि समाः याइबलय् प्वाकय् सपः हिनेगु वा सतुबतु थुनाः थ्वाचा सचिका तयेगु चलन दु । तःजिक भ्वय् वनेगु बखतय् ‘पंखावाल सचिका’ तयेगु चलन दु । ‘शिवमार्गी’ तय् थ्वाचा सचिका तयाः न्ह्यःने सपःहिनी । छ्यनय् थीथी स्वां छुइगु चलन दुसा गुलि गुलिसियां ‘सँकुलि’ तयेगु याइ । कपालय् ह्याउँक सिन्हः तीसा, जरि सिन्हः तीगु चलन नं दु । मिसालं फिनाः ह्याउँ संजाप तयाः सक्कलि ढाकाया गा वा चरेस बनाः ढाकाया गां न्यइ । भचा फेसन यायेमाःपिंस.ं ‘थारुलं’ फी । ‘कूजिकया’ पर्सिं सिनाः द्यःने ‘सिफाला जनी’ चीगु चलन दु । ल्हाः पिकयाः ‘दोंगा’ न्ययाः पर्सिया द्यःने जँय् ‘गाखिम्हिचा’ ब्वइ । न्हाय्पनय् तुकि तपचा, यार्लिंग, धुंग्री सुइ । ल्हातय् खाःचुरी, लुँचुरी, न्ह्यानाः पचिनय् वहःयागु, लँुयागु अंगू न्ह्यायेगु चलन दुसा तुतिइ नालु लाकां न्ह्याकी । सम्पन्नपिनि लुँयागु ‘किलिप’ छ्यनय् तयेगु याः । उबलय्या मिसातय् लुँयागु सुराइचा लंया द्यःने ब्वयाः ‘पाकामाः’ क्वखायेगु नं चलन दु ।
बःचाधिकःपिं मिजंमस्तय् समाः
बःचाधिकःपिं मिजंमस्तय् भोतलं सुरुवाः पुनी । गुम्हेसिनं तपाःलं सुरुवाः नं पुनेगु याः । कापःलाकां न्ह्याइ । ल्हातिइ चिचिचाग्वःगु भिम्पू हनाः न्ह्याकेगु नं चलन दु ।
बःचाधिकःपिं मिसामस्तय् समाः
बःचाधिकःपिं मिसामस्तय् निगू वा छगू सतुबतु थुइगु वा ‘भिमफ¥यास’ तयेगु चलन दु । कपालय् सिन्हः तिनाः न्हाय्पनय् ‘मुन्द्रिचा’ सुइ । ‘भान्तांलं व जांगावाल सुरुवाः न्ह्यानाः चुदरी जनी ची । तुतिइ सिंख्वाःदुगु कल्लिं न्ह्यानाः कापःलाकां न्ह्यायेगु चलन दु ।
बाःह्राः पिकाइबलय्
मिसामचायात बाःह्राः तःगु झिंनिन्हु दुकुन्हु बाःह्राः पिकायेत त्यलं म्वःल्हुकाः छलंचां लुसि ध्यंकाः बापा वा चाकःअलः ह्याउँक तयेकी । थ्वयां न्ह्यः इहि याइबलय् संस्कार कथं छलंचां लुसि थि जक थिइकी । सिंख्वाः दुगु वहःयागु कल्लिं न्ह्याकी । गुलिं गुलिं जातिइ तुतिबग्गी नं न्ह्याकेगु चलन दु । क्वलं बुइकाः मिखाय् तबालाक अजलं उकी । ल्हातय् लुसि ध्यंकाः खाःचुरी, लुँचुरी न्ह्याकाः पचिनय् थीथी अंगू न्ह्याकी । लुँ, असर्फिया अंगू, भिम्पूया अंगू दक्वसिबय् मजिमगाःगु ‘प्याखं अंगू’ न्ह्याकेगु चलन दु । तासयागु पर्सि वा जामा सिंकी । तास वा क्वय्चिंयागु लं फिकाः ल्हाः पिकायेकाः पातकापःयागु गां न्ययेकी । पर्सि द्यःने जनी चिकी । गःपतय् तिकमाः, तायः, भिम्पूमाः थीथी लुँसिखः क्वखायेकेगु चलन दु । सँ छ्यंकाः प्वाकय् सपः हिंकाः न्यापुसिखः, शिरबन्दी तयेकी । न्हाय्पनय् लुँया तपचा, हिराया तपचा, मार्चाः वा यार्लिंग सुइकी । अझ झःझः धायेकेत कपालय् ह्याउँगु वा जगमग तयातःगु सिन्हः तिकी । जवगु ल्हातय् ज्वलान्हाय्कं व खवगु ल्हातय् सिन्हःमू ज्वंकाः गणेद्यइके यनेगुचलन दु ।
ब्याहा याइम्ह मिजंया समाः
ब्याहा याइम्ह मिजंमचाया सँ चायेधुंकाः म्वःल्हुइ । तपाःलं, सुरुवाः फिनाः कोट फी । सकलि ढाकाया वा तक्वः तपुलिं पुइ । गुम्हेसिनं न्हातिकाय् चिचा पताक ह्याउँसिन्हः ती । कापः लाकां न्ह्याकी ।
भमचा समाः
भमचा समाः मेमेगु समाः स्वयां पाः । भमचा जुइम्ह मिसामचायात म्वःल्हुइ धुंकाः सँ छ्यंकी, नापं चिकं नं तिइकी । बांलाक ज्यने धुंकूगु सँयागु सपः प्याकी । छ्यनय् लुँस्वां छुकाः न्यापुसिखः वा शिरबन्दीं छाय्पी । ख्वालय् क्वं बुले धुंकाः ‘फां’ बुइकी ।
मिखाय् मसिनुगु च्वतय्का ‘अजलं’ उइकी । कपालय् झःझःधायेक ह्याउँसिन्हः, लुँसिन्हः वा जरि तयाः सिन्हः तिकी ।
न्हाय्पनय् धुंग्री सुइकाः लुँया हिराया तपचा बाय् यार्लिंग सुइकी । गःपतय् असर्फिमा, चन्द्रहारमाः, तायः, तिखमाः, भिम्पूमाः व थीथी कथंयागु सिखः क्वखायेकी । ल्हातय् लुँचुरा त्याकंगु, चिचिपुगु न्ह्याकी । पचिनय् लुँ, हिरा, भिम्पू व प्याखंअंगू न्ह्याकी । तासया मिसालं फिकी । तासया पर्सि वा जामां सिंकी । द्यःने जनी चिकी । जव ल्हाः पिकायेकाः तास वा तिनखाःया गां न्ययेकी ।
तुतिइ लुसि ध्यंकाः बापा वा चाकःअलः तयेकी । सिंख्वाः दुगु वहःयागु कल्लिं न्ह्याकी । तुतिबग्गी न्ह्याकी । मखमलयागु चट्टी न्ह्याकी । गुलिसिनं म्हुतुसि ह्याउँकेत ग्वाः छब्ये नकी ।
मचाजंक्वबलय्
मिसामचा न्याला दतकि व मिजंमचा खुला वा गुलिसियां गुलिसियां न्हय्ला वा च्याला दतकि जंक्व यायेगु (जा नकेगु) चलन दु ।
अबलय् मचायात तासयागु वा न्याकू ह्वनाः गजू तयाः सुयातःगु पातकापःयागु जंक्व तपुलिं पुइकी । न्हाय्पनय् लुँया जंक्व मार्चाःचा सुइकी । लंपाताया प्यखेरं ‘कलिकू’ स्वानातःगु क्वेचिंयागु प्वाकलं फिकी । ‘जंक्व क्वखा’ नांयागु क्वखां क्वखायेकी । मचायात वहयागु त्याकं जंक्वकलि न्ह्याकी ।
मचाबू ब्यंकेबलय्
मचाबू ब्यंकेगु इलय् छुं न छुं प्रकारं मचायात छाय्पी । थ्व समाः स्वयां नं संस्कार दुने लाः वः । गथेकि इचां हिनातइम्ह मचायात चिकं बुकाः सुयातःगु न्हूगु लं फिकी, बहनी अजिं अजः फयाः उइकी ।
ल्याय्म्हपिनि समाः
ल्याय्म्हपिनि तपाःलं सुरुवाः फिनाः द्यःने ज्वारीकोट फीगु चलन दु । तक्वः तपुलि वा सकलि ढाकाया तपुलि पुइ । विशेष कार्चाेपि तपुलि नं पू । कापःलाकां न्ह्याकी ।
अत्तर छ्वाकेगु
भ्वय् वनेबलय् वा तःजिक वसतं पुनाः वनेमाःगु अवस्थाय् नस्वाकेत अत्तरं छ्वाकेगु चलन दु । तर थ्व दरबारय् स्वापू दुपिनि सम्पन्नपिं व मुस्मातलिसे स्वापू दुपिनि जक संभव दु । अत्तर थीथी नस्वाःगु स्वां व थीथी जडिबुटी ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु ज्वलं खः ।
ख्वाःया समाः
उगु बखतय् थौंकन्हय् थें थीथी प्रशाधन मदुगु हुनिं क्वं हे ख्वाः समाःया मू ज्वलं खः । क्वं छगू प्रकारयागु चुं खः । थुकी घ्यः छकूचा वा चिकं भतिचा व लः भतिचा तयाः ख्वालय् बुलेगु याइ । थुकिं यानाः ख्वालय् च्वंगु खिति च्वतुक्क पिहां वयाः ख्वाः यच्चुसे पिच्चुसे व नाइसे च्वनाः बांलाइ । थुकिं ख्वाःयात छुं नं बांमलाःगु लिच्वः लाकीमखु धयागु विश्वास दु ।
क्वं दयेकेगु
क्वं दयेकेगु निंतिं थीथी ज्वलं माः । सियातःगु जाकि, बजि, तछ्व नापं संतरासि ख्वला (गंकातःगु) नस्वाकेत कुमकुम व केशरी तइ । थ्व ज्वलं दक्वं क्यलाः चुं दयेकी ।
फां बुलेगु
थुगु प्रकारयागु समाः थौंकन्हय् पाउडर बुले धयाथें खः । जाकिचुं (अतिकं नचुगु), गुम्हगुम्हेसिनं पंखास्वां गंकाः चुं यानाः ख्वालय् बुलेगु याइ । थुकथंयागु चुं उबलय्यापिं ल्यासेतय् भ्वय् वनेत्यलकि बुलीगु खः । थुकिं यानाः ख्वाः तुइसे च्वनाः नाइसे च्वनी । थुकियागु प्रयोगं छुं नं प्रकारयागु बामलाःगु लिच्वः वइमखु धयागु विश्वास दु ।
सिन्हः तीगु
मिस्तय् अप्वःथें ह्याउँसिन्हः, लुँसिन्हः व जरिसिन्हः तीगु चलन दु । मिजंतय् थीथी आकारयागु छापसिन्हः तीगु चलन दु ।
गथेकि चाक्चालाःगु, ख्यें बांलूगु आदि । थ्व श्रीखण्ड चुलाः व जाकि निनाः दयेकातइगु खःसा मिजंमस्त व मिसामस्तय् ह्याउँगु छध्वः तुयुगु छध्वः तयाः ‘छड्के सिन्हः’ तीगु चलन दु । भ्वय् वनेबलय् जगमग तयाः सिन्हः तीगु चलन दु ।
जगमग
जगमग प्वालाप्वाला थीगु क्वाचुसे च्वंगु छगू प्रकारयागु चुं खः । थुकियात नं समाः यायेगु झ्वलय् सिन्हलय् व सिन्चाय् तयेगु याः ।
लाः च्वयेगु
समाः यायेगु झ्वलय् थीथी बुट्टा लाः च्वयाः बांलाकेगु नं चलन दु । मिसा मिजं निखलःसिनं द्यःयागु आकृति नारीइ च्वकी वा स्वांया बुट्टा वा द्यःपिनिगु नां वा थःगु नां च्वकेगु चलन दु । मिसापिनि थीथी बुट्टा पिलाक्वय् च्वकेगु नं याः ।
लैंचा तयेगु
थ्व मिसामस्तय् तसकं यःगु ल्हाः समाः खः । लैंचामा भचा क्यातु क्यातु धाःगु कुछिति हाकःगु हः वाउँसे च्वंगु मा खः । लिपा थुकी ह्याउँ ह्याउँ धाःगु स्वां नं ह्वइ । थ्व दयेकेगु तरिका नं न्ह्यइपुसे च्वं ।
लैंचामायात ल्वहँतं वा ल्वःमायामचां छ्यानाः पाल्हातिइ तइ । दुक्कुक ह्याउँक ताःतक रंग च्वंकेगु निंतिं थुकी अनेतने ल्वाकछ्यायेगु याइ ।
गथेकि ः धालय् ख्वला, बखुंखि, पाउँघाँय् । (तसकं क्यातुसे च्वंगु छगू च्वतय् स्वहः दुगु घाँय्, थ्व निलांगू स्वलांगूति हाकः जुइ) ।
चुपाउँ (झम्सि वा कागति ति दायेकाः पिहां वइगु ताकुसे हाकुसे भचा काच्याक्क च्वंगु छगू घोल), अंगलय् चिनि थें खानावयाच्वंगु खाःचिं नेपाली भ्वँतय् प्वःचिनाः च्याकाः नं ल्वाकछ्याइ । थ्व वाच्यावाच्या च्वंगु ज्वलं थीथी बुट्टा तयाः खवगु पाल्हातिइ तयेगु याइसा पचिं च्वकापतिकं तपुलिं पुइके थें छलांगूत्याति त्वपुक तयेगु चलन दु ।
लैंचा गनकि लिकयाः ल्हाः सिलाछ्वइ । अप्वः यानाः ‘गथांमुगः’ कुन्हु लैंचा तयेगु चलन दु । उबलय् तइगु लैंचायागु रंग लुसि वा पाल्हातिइ स्वन्तिया किजापुजा तक नं मवन धाःसा ‘दम्बि’ जुयाः जन्म कायेमाली धयागु धापू नं दु ।
खाःचिं
खाःचिं नेपाली भ्वँतय् प्वःचिनाः च्याकाः वःगु नौलय् ‘हिखयः’ ल्वाकछ्यानाः लः भतिचा तयाः संकाः ल्हातय् लैंचा थें तुं तयेगु चलन नं दु । थ्व भचा छ्वालुसे व सालुसे च्वनी । थुकिया रंग लैंचा तयेबलय् थें ह्याउँसे भचा च्वनीमखु ।
वा बुलेगु
वा बुलेगु वा चुलेगु सफा यायेगु जक मखसे समालय् नं लाः । न्हापा मनूतय् सामान्यतयाः बजांखौ, ह्यंग्वाः वा दतिवनं वा बुलेगु याइसा सौखिन मनूतय् मस्र्याबरांयागु ख्वलाया जिलंवंगु नौ कयाः बुलेगु वा चुलेगु याइ ।