ग्वल देय्या लागादुनेसं लाःगु तःजिगु सांस्कृतिक सम्पदा खः – पशुपति । वागमति खुसिया पश्चिम सिथय् श्लेषमान्तक गुँयादुने च्वंगु थुगु सम्पदाया धार्मिक, सांस्कृतिक अले स्थापत्य कलाया ल्याखं नं आपालं महत्व दु ।
नेपालमहात्म्य अले हिमवत्खण्ड आदि धार्मिक सफुतिइ पशुपति सम्बन्धी आपाल महिमा व आख्यान ब्वने दु । शैव÷हिन्दु आस्थाया ल्याखं पशुपति छगू तःधंगु तीर्थ धाम खः । बद्रीनाथ, केदारनाथ, अमरनाथ आदि प्यंगू धामत मध्ये पशुपतियात दक्कले च्वय् शिर्ष भाग – म्वः खः धकाः धयातःगु दु । महाद्यः व पार्वती श्लेषमान्तक गुँया दथ्वी रुप हिला पशु कथं चाहुलाच्वंबे मनूतय्सं खनेवं अनसं दुसुनावंगु थाय् जूगुलि थ्वया पशुपति धाःगु धाइ । शास्त्रीय ब्याख्या कथं पशु व नरया थुवाः वा पति जूगुलिं पशुपति कथं शिवयात नालातःगु खः ।
धाइ प्राग ऐतिहासिक इलय् श्लेषमान्तक गुँया दथ्वी ज्योर्तिलिङ्ग प्रकट जुयाच्वंगु खः । लिपा सुपुष्प धाःम्ह आभीर जुजुं उगु ज्योतियात त्वपुया अन ल्वँहया शिव लिङ्ग थापना यानाब्यूगु खः । उम्हहे जुजुं न्यातँजाःया देगः दयेकाब्यूगु धैगु जनविश्वास दु । लिपा उगु देगः दुना वन । सन् शिवदेव जुजुं (ईस्वी १०९९–११२६) न्हू कथं मेगु देगः धस्वाकूगु खः । थुगु देगः २३.६ मिटर तःजाः । प्यागोडा शैलीया थुगु देगः नितँजाः । सिजःपौया लुँ सियातःगु दु । प्यखें लुखाद्वाः दु । देगलय् निगू गर्भगृहया ब्यवस्था याना तल । पशुपतिया पुजारी कथं भारत, कर्णाटकया भट्टत व ग्वल देय्या नेवाः भनिंपिन्त भाला बियातःगु दु । पिनेया गर्भगृहया फुक्क पूजा प्रवन्ध नेवाः भनिंतय्सं याइ, दुनेया गर्भगृहया भाला भारतीय भट्टतय्गु जुल ।
हाकुस्से, प्वालाप्वालाथीगु ल्वँहया पशुपति शिव लिङ्गया न्यापा ख्वापाः दु – सदयोजात(वरुण), वामदेव(अर्धनारेश्वर), तत्पुरुष, अघोर अले ईशान । न्ह्याब्लें लुँया वसतं थुगु लिङ्ग त्वपुयातइ । लिङ्गया दक्कले क्वय्या ब्वयात ब्रम्हा, दथु विष्णु अले च्वय्या ब्व रुद्र कथं नालातःगु दु ।
वङ्गालया सुल्तान शमशुद्दिनपाखें ईस्वी १३४९ स आक्रम जूबले थुगु शिवलिङ्ग स्वकू जुल धकाः वंशावली न्ह्यथनातःगु दु । लिपा हानं न्हू कथं दयेकेगु जुल ।
सिल्लाचह्रे कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । भारतंनिसें लखं लख भक्तजनपिं मेलाय् ब्वतिकायेत वइ । अथेहे तीज पर्वया धलं दनेत हिन्दू सम्प्रदायया मिसात लखंलख थन म्वःल्हुइत अले महाद्यःया दर्शनयायेत वयेगु याइ । हरिशयनि एकादशी व हरिवोधनि एकादशी कुन्हु नं पशुपतिया दर्शन यायेत उलिहे मनूतय वइ । बालचह्रे कुन्हु मदुपिं पितृयात लुमंकाः पशुपतिया श्लेषमान्तक गुँ न्यक बालुउइगु परम्परा दु । स्वनिगःया नेवाःया नापनापं मेमेगु समुदायया लखंलख मनू थुगु पर्व हनेत थन वइ ।
पुन्हिपतिकं थन तान्त्रिक मत कथं आमेष ज्वलंत तयाः बाहां स्यानाः महाद्यःया महास्नान याइगु चलन दु । आपालं शासकपिं अले दातापिन्सं यक्व यक्व हे आयस्ताया ब्यवस्था यानाथकूगु दु, अथे हे न्हियान्हिथं भक्तजनपिन्सं द्यछाःया कारणं थुम्ह द्यःयात नेपाःया दक्कले दुधन दुम्ह कथं नालातःगु दु ।
मुक्कं २६४ हेक्टरया लागाय् न्यनाच्वंगु पशुपतिया लागादुने स्वीनिसः देगः दु धाइ । उकि मध्ये दक्कले तःधंम्ह द्यः खः – गुह्येश्वरी । पशुपतिया पूर्व लागाय् वागमति खुसिया च्वसं च्वंगु गुह्येश्वरीयात शैवतय्सं सत्यदेवीया गुह्य अङ्ग पतन जूगु पीठ कथं नालाकाइ । अथेहे स्वनीगःया नेवाःत अले बज्रयानीपिन्सं नैरात्मा, आदिशक्ति कथं पूजाय याइ ।प्यंगूगु शताब्दिया जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु विरुपाक्षया मूर्ति, किरातेश्वर महाद्यः, न्हयगू शताब्दिया बुद्ध मूर्ति, त्रिविक्रम वामनमूर्ति थन लागाय् दयाच्वंगु महत्वपूर्ण सम्पदा खः । मेखे विराटेश्वर शिवलिङ्ग, अनन्तनारायण, राममन्दिर, गोरखनाथ देगः, बत्सलेश्वरी, राजराजेश्वरी, वासुकिनाग, उन्मत्त भैरव आदि थन हे दु ।
नेपालसंवत्या प्रवर्तक राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाःया ल्वँहमूर्ति नं पशुपति देगःया दक्षिणपाखे उन्मत्त भैरवया लुखापिनेसं तयातःगु दु ।
पशुपतिया पूर्व वागमति खुसिया सिथय् कैलाशया क्वसं ल्वँहपाक्वय् गुफादुने महायानी बौद्ध सिद्धपिं तिलोपा व नारोपा तःदँतक तपस्या यानावंगु थाय् दु । नांदँपिं चय्प्यम्ह सिद्धपिनिगु धलकय् दुपिं थुपिं सिद्धत ध्यानच्वंगु पवित्र थाय्या दर्शनयायेत दँय्दसं द्वलंद्वः लामा भिक्षुपिं वयेगु याः । थन लागाय् लिच्छिबीकालीन ३२, मल्लकालीन ५० अले शाहकालीन ५५ गू शिलालेखत दु, गुगु नेपाःया इतिहास अध्ययनया निंतिं अतिकं महत्वंजाः । वागमति खुसिया सिथय् मनूया अन्तिम संस्कार याइगु नांदंगु आर्यघाट, भष्मेश्वरघाट, राजराजेश्वरी घाट आदि दु ।