अष्टविनायक
जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ दँय् च्याम्ह गणेद्यः, च्यागू पुखू, च्यागू बहाः, च्यागू ध्वाखा, च्यागू फल्चां चाःहुइकाः भ्वँत देय् (बनेपा) दयेकूगु धयागु जनश्रुती दु । नेवाः समाजय् ज्ञान, बुद्धि, सिद्धि, विद्या, कीर्ति, सीप, धन सम्पति व यानागु ज्याय् छुंकथंया पंगः मवयेक सुथांलाक्क क्वचायेमा धकाः दकले न्हापां गणेद्यः पुज्यायेगु, गणेद्यःया देगः पलिस्था यायेगु व जात्रा यायेगु चलन दु ।
नेवाः समाजय् दक्षिण स्वःगु मभिं धाइ, दक्षिण स्वयाः भिंगु ज्या याइमखु । भ्वँत देय् दक्षिण दिशा स्वयाच्वंगुलिं मभिं मजुइमा धकाः च्यागू दिशाय् च्याम्ह दिक्पाल कथं च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यात धयागु जनविश्वास दु । भ्वँतय् च्यागू दिशाया संरक्षककथं थीथी च्यागू थासय् थाय्या नामं हे नां तयाः च्याम्ह गणेद्यः पलिस्था यानातःगु दु ।
भोलाखाया गंछिं दुम्ह भोलाखा गणेद्यः हे भ्वँतया दकलय् पुलांम्ह गणेद्यः धकाः धाइ । थ्व भोलाखा गणेद्यः अष्टविनायकय् धाःसा दुथ्याःगु मदु । भ्वँतया अष्टविनायककथं च्यागू दिशाय् तयातःपिं च्याम्ह गणेद्यः थुकथं दु – तलापुखू गणेद्यः, वाकः गणेद्यः, थाच्छु गणेद्यः, काँथु गणेद्यः, बकु गणेद्यः, क्वबाहाः गणेद्यः, तुकंप्वः गणेद्यः, व क्वःला गणेद्यः तयातःगु दु ।
तलापुखु गणेद्यः
भ्वँतया तलापुखू सिथय् भ्वँतया पश्चिम ध्वाखाय् तलापुखू गणेद्यः दु । भ्वँतया पुलांगु लाय्कू नापसं दुगुलिं तलेजु पुखूपाखें नां हिलावनाः तलापुखू धकाः नां च्वंवंगु जुइ धकाः नं धाइ । न्हापा नेपालं भ्वँतय् बनेज्या यायेत वनीगु लँपुइ दुम्ह थ्व तलापुखू गणेद्यः बनेज्या यायेत वनीपिं सार्थवाह (बनेज्यामि)तय् लँय् पंगः चीकाबीम्ह द्यःकथं हनातःगु दु । ख्वपया नवदुर्गा गणप्याखं भ्वँतय् वइबलय् द्यःगणया दकले न्हापां थन हे दी । थन गथुतय्सं मोहनि सिन्हः तिके धुंकाः द्यःगणं वसः व ख्वाःपाः पुनाः द्यःल्हानाः गंछिं प्याखं हुलाः जक भ्वँत देसय् दुहांवनी ।
प्वाकः गणेद्यः
भ्वँतया ज्यासःननिइ प्वाकः गणेद्यः दु । प्वालय् दुम्ह गणेद्यः जुयाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु धकाः नं धाइ । भ्वँतय् अय्लाः, थ्वँ दयेके धुंकाः थन प्वाकः गणेद्यःयाथाय् छाःवनीगु चलन दु । अय्लाः थ्वँ बांलाकाबीम्ह जुयाः प्वक गणेद्यः धाइगु व लिपा खँग्वः हिलाः प्वाकः गणेद्यः धाःगु जुइमाः । ज्यासःननिइ हे दुम्ह मेम्ह गणेद्यःयात ज्या व सिप स्यनाबीम्ह विश्कर्माकथं हनातःगु दु । प्रजापति जातिया मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय् गणेद्यःयात सिप स्यनीम्ह विश्वकर्मा द्यःकथं पलिस्था याःगु विश्वास यानातःगु दु ।
थाच्छु गणेद्यः
भ्वँतय् उत्तरी लागाया थःनेया जंगल थाःगुँ व दक्षिण लागाया क्वःनेया क्वःगुँ धकाः धाइ । भ्वँतया थःनेया गुँइ च्वंम्ह गणेद्यःयात थाच्छु गणेद्यः धकाः धाइ । बादे जातियापिं मनूत आपाः च्वनीगु थ्व थासय् ख्यलय् हे थाच्छु गणेद्यः दु । ख्यःया लिकसं पुखू व पुलांगु ल्वहंया ध्वाखाया अवशेष खनेदु ।
काँथु गणेद्यः
भ्वँतया उत्तरपश्चिम लागाय् काँथु गणेद्यःया देगः दु । थुगु लागाया भतिचा च्वय् प्राचीन लिच्छवीकालया क्वाथ व महामन्त्री जयसिंहराम वद्र्धनया लाय्कू दु धाइ । क्वाथः लिक्कया गणेद्यः जुयाः क्वाथ गणेद्यः व लिपा अपभ्रंश जुया काँथु गणेद्यः जुल जुइ । थन राजकाज व प्रशासनिक ज्याय् स्वापू दुपिं श्रेष्ठ खलकया कोख श्रेष्ठ, राजवंशी व कायस्थ जातियापिं मनूत अप्वः च्वनाच्वंगु दु । थ्व गणेद्यःयात पुज्यातकि कथु स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दुगुलिं काँथु गणेद्यः धाइगु धकाः नं धाइ ।
वकु गणेद्यः
भ्वँतया वता (पूर्व) ध्वाखाय् वकुत्वालय् दुम्ह गणेद्यःयात वकु गणेद्यः धाइ । वकुत्वालय् द्यःद पुखू व वकुपुखू लिसें थीथी द्यः व देगः नं दु । भ्वँतया व्यापारिक थाय् जुयाच्वंगु वकुत्वालय् च्वंम्ह जवय् बुद्धि व खवय् सिद्धि दुम्ह वकु गणेद्यःयात व्यापार बांलाकाबीम्ह द्यःकथं नं हनाच्वंगु दु ।
क्वबहाः गणेद्यः
भ्वँतया आग्नेयकोणय् साय्मित अप्वः च्वनीगु क्वबहालय् क्वबहाः गणेद्यःया देगः दु । क्वबहाः गणेद्यःयात कृषि व बाली बांलाकाबीम्ह द्यःकथं पुज्यानाच्वंगु दु । दँय्दँसं तछलागा चतुर्दशीलिपाया आइतबाः याइगु सरकारीस्तरय् याइगु देश पुजाय् च्याम्ह गणेद्यःयात नं पुज्यायेगु चलन दु । वा मवयाः वा पी मफयाच्वंगु इलय् देशपूजा याःगु दिनय् तसकं वा वइगु जनविश्वास दु । क्वबहाः गणेद्यः सतिक बौद्ध चीभाः, तुं व सतः दु ।
तुकंप्वः गणेद्यः
भ्वँतया दक्षिण दिशाय् इनाबहालय् तुकंप्वः गणेद्यः दु । जुजु आनन्ददेवया इलय् चौकोटं ल्वहं हयाः तुकंप्वः गणेद्यः दयेकल धकाः धाइ । चौकोटया मनूतय्सं ल्वहंया च्वका ध्यनाः यंकूगुलिं उगु थाय्यात चोखा धायेगु यात । ल्यं दुगु क्वय्या ब्वं जक गणेद्यः दयेकूगुलि तुकंप्वः गणेद्यः धाल । तुकंप्वः गणेद्यःयात पुज्यातकि विदेशय् वंपिं थःथितिपिनिगु खबर वइगु व तंगु सामान लुइगु विश्वास दु । दँय्दँसं मोहनिया चालंकुन्हु क्वःनेसाःया साय्मितय्सं तुकंप्वः गणेद्यःया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ ।
क्वःला गणेद्यः
भ्वँतया नैऋत्य कोणय् लायकूया क्वय्पाखे क्वःला गणेद्यः दु । लायकूया क्वय् लागाया गणेद्यः जुयाः क्वःला गणेद्यः धाःगु खः । थ्व क्वःला गणेद्यः प्याखं हुलाच्वंगु मुद्राय् दु । गुंलागा चौथिकुन्हु क्वःला गणेद्यःया पुजा यायेधुंकाः जक भ्वँतया थीथी द्यः पुज्यायेगु देशपूजा न्ह्याइ । क्वःला गणेद्यःयाथाय् पुलांगु ध्वाखाया अवशेष त्वाथःकथं छ्यलातःगु दु । देगःया सतिक पुखू दु ।
भ्वँतया चण्डेश्वरी देगः
भ्वँतया उत्तरपूर्व दिशाय् चण्डेश्वरी देगः दु । लुँ सियातःगु सिजःपौ तयातःगु स्वतँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय् उत्तरपाखे मूलुखा दु । देगःया न्हापांगु तँया पौया क्वसं प्यखेरं खुगः खुगः व नितँजाः व स्वतँजालय् प्यंगः प्यंगः भैरव, दुर्गा, काली सहित द्यःया कलात्मक त्वानाःसिँ व कुनय् कलात्मक कुंसलया आकृति कियातःगु त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगःया स्वतँजालय् हे प्यखेरं स्वपाः स्वपाः कलात्मक झ्याः दु । देगःया स्वतँजालय् प्यंगू कुनय् लुँ सियातःगु प्यंगः पूर्णकलश, छचाःखेरं फय्गं खानातःगु व देगःया च्वकाय् लुँ सियातःगु गजू दु । देगःया मूलुखाया च्वसं छेपु सहितया चण्डेश्वरीया आकृति दुगु त्वलं दु ।
मूलुखाया जवंखवं सिँयागु मकर सहितया गंगाजमुना मूर्ति कियातःगु दु । देगःया न्हापांगु लुखां दुहाँ वनेवं खवय् सिँयाम्ह सरस्वती व जवय् कुमारीकथं पुज्याइम्ह ल्वहंग्वारा दु । चण्डेश्वरीइ बलि पुजायाइबलय् थ्व हे ल्वहँतय् बलि बी । निगूगु लुखा दुने त्वलं सहितया खतय् चण्डेश्वरी द्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । खवपाखे सितलामाजु व जवय् अप्पां सियातःपिं थीथी द्यःत दु ।
देगःया पश्चिमपाखेया बज्र पानातःगु अंगलय् बेताल न्हुयाच्वंम्ह यक्व नागनागिनीं भुनातःम्ह वँचुगु वर्णया भैरवया तपाःगु किपा च्वयातःगु दु । थ्व भैरवयात मिनाग भैरव, मसान भैरव, काल भैरव कथं पुज्यानाच्वंगु दु । देगःया न्ह्यःने निगः ल्वहंया थामय् सिंहया मूर्ति व छगः ल्वहं थामय् म्हय्खाया मूर्ति तयातःगु दु । चण्डेश्वरी देगःया न्ह्यःने अप्पां दनातःगु शिखर शैलीया चण्डेश्वर महाद्यःया देगः व गणेद्यःया देगः दु ।
चण्डेश्वरी उत्पत्तिया बारे छगू किंवदन्ती नं दु । चण्डासुर धयाम्ह दैत्यं महाद्यःया तपस्या यानाः थःतं सुं नं मिजंपिन्सं स्याये मफयेमा धयागु वरदान कयाः स्वंगू हे लोक त्याकाः सकसितं दुख बियाच्वन । छन्हु चसिँया गुँइ चण्डासुर दैत्यं चसिँया सिमा पाःगु इलय् सिमां कुमारी माजु प्रकट जुयाः चण्डेश्वरी भगवतीया रूप कयाः दैत्ययात स्यानाबिल । कुमारी माजु प्रकट जूगु सिमा दुथाय् हे चण्डेश्वरी देगः पलिस्था यात धकाः धाइ ।
चण्डेश्वरी देगः गुबलय् दयेकल धयागु छुंकथंया अभिलेख लुयावःगु मदु । जुजु आनन्ददेवं कलिगत दँ ४१९७ य् भ्वँत देय् दयेकूबलय् चण्डेश्वरी देगः दयेकल धैगु धारणा नं दु । गुलिस्यां ने.सं. ४४४ दँय् सिम्रौनगढं नेपाः वःम्ह हरिसिंहदेवया मन्त्री चन्द्रशेखरं चण्डेश्वरी देगः दयेकेबिल धाइ । देवमाला वंशावलीइ चण्डेश्वरीया प्रकट सत्ययुगया प्रथम पादय् जुल धकाः न्ह्यथनातःगुलिं चण्डेश्वरी देगः यक्व न्हापा हे पलिस्था याःगु जुइ धाइपिं नं दु ।
चण्डेश्वरी देगः जीर्णोद्धार याःबलय् लुयावःगु सिजःपतिइ न्ह्यथनातःकथं शिवसिंहदेवया इलय् वि.सं. १६६४ मार्गशीर्ष शुदी ३ या दिनय् नारायणसिंह सहितया मनूतय्सं वहःया हार छाःगु न्ह्यथनातःगु दु । ने.सं. ७६७ बछलाथ्व पुन्हिकुन्हु जगत्सिंहं चण्डेश्वरी जात्रा यायेगु खः भिंकेत व नैमित्तिक पुजा यायेत न्यय्तका छाःगु अभिलेख लुयावःगुलि थ्व चण्डेश्वरी देगः न्हापा हे दयेकेधुंकूगु सी दु । भद्रकाली गुठी तहसिल ज्याकुथिया लगतकथं वि.सं. १८६६ आषाढय् चण्डेश्वरी देगः जग थ्यंक हे दुनावंगुलिं पूवंक हे ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।
अंगःया भैरव
चण्डेश्वरी देगःया पश्चिमपाखे अंगलय् बज्र पानाः वँचुगु वर्णया भैरवया तःपाःगु किपा च्वयातःगु दु । १५ फिट हाकः व १४ फिट ब्या बज्र पानातःगु अंगलय् बेताः गयाच्वंम्ह भैरवया किपा च्वयातःगु दु । च्यापा ल्हाः दुम्ह भैरवया जवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, दबदबचा, कर्तृ व पात्र ज्वनातःगु दुसा खवगु प्यपा ल्हातं किसिया छ्यंगू, खट्वाङ्ग, नरमुण्ड ज्वनातःगु व प्यकागु ल्हाः भावमुद्राय् दु । छ्यंया च्वय् दक्षिणं उत्तरपाखे स्वयाच्वंम्ह छ्यं व न्हिप्यनय् मिब्वाला च्यानाच्वंगु वाउँम्ह नाग दु, थ्व नागयात मिनाग धाइ ।
वँचुगु वर्णया थ्व भैरवयात चण्डेश्वरीभैरव, मिनागभैरव, मसानभैरव, कालभैरव कथं नं पुज्याइ । थ्व भैरवयात दँय्दँसं ख्वपया निम्ह पुंतय्सं विधिपूर्वक लंपुं छाइ । लंपुं छाइपिं पुंत थःपिनिगु ज्या क्वचायेकाः गुन्हु दुकुन्हु थःगु छेँय् लिहांवनी ।