लिच्छविकालिन बज्रयानी बौद्ध विहारमध्ये येँदेया मध्यय् लाःगु वतु त्वाःया विहार खः – मूबहाः । थ्व बहाःयात मूलश्री महाविहार, मुर विहार धकाः नं संवोधन याः । ने.सं. ७६४ या छगू अभिलेखय् मुर विहार धकाः न्ह्यथनातःगु दु । बहाःया ऐतिहासिक लिखत वा शिलापत्रत मदुगुलिं विहारया ऐतिहासिक पक्ष भचा अलमल खनेदु । लिच्छविकालय् बहाःया आजुपिं चाबहीया पिंगल विहारपाखें वःपिं धाइ । तान्त्रिक सुरतवज्रं थ्व बहाःया थापना याःगु दावी दु । बहालय् हेवज्र नैरात्मा (गुह्येश्वरी), वज्रदेवी व कुमारीया अलग अलग हे आगं थापना यानातःगु दु ।
मू बहालय् पूर्व, पश्चिम व दक्षिणया स्वखेरं छगू हे स्वरुप वयेक भूमिस्पर्श बुद्ध तयाः कलात्मक झ्याः व बुट्टा कियाः छेँ दयेकातःगु दु । तर उत्तरपट्टी तँमातं धकाः च्यागः थां व उकिया च्वय् बज्रदेवीया आगं व मनूकुमारी च्वने जिइक ताःहाकःगु मातंक्वथा दयेकातःगु दु । दक्षिणपाखे न्यापाः ख्वाः दुगु सँझ्याः व उत्तरपाखे स्वपाः ख्वाः दुगु सँझ्याः तयातःगु दु । तंमातंनय् ध्याकुनय् त्रिकोणात्मक प्वाः छप्वा व जीर्ण जुइधुंकूगु शिलापत्र दु । ग्वाखंचा प्वालय् हनुमानद्यः पलिस्था यानातःसां थौकन्हय् खुया यंकेधुंकल । बहाःलिक्कसंया चीबहाःचुकय् महांकाःद्यः पलिस्था यानातःसां थौंकन्हय् थ्व द्यः नं तने धुंकल । अथेहे बहाःदुने हाथुद्यः नं दुगु खःसा थौकन्हय् थ्व नं गायब जुइधुंकल ।
विहारया दक्षिणभेगय् उत्तराभिमुख भूमिस्पर्श अक्षोभ्य बुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यः दुने थीथी द्यःत पलिस्था यानातःगु दु । च्वाम्वः, गं व माझं यायेत धर्मग्रन्थी न तयातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया पिने जवंखवं सारिपुत्र व मौद्गल्यानया मूर्ति दु । क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने सुरतचैत्य छग पलिस्था यानातल । न्ह्यःने जज्ञमण्डप दु । तँमातं न्ह्यःने छत्रपाल तयातःगु दु ।
विहारया म्हसिका धयागु विहारया तँमातंया सिं थामय् कियातःपिं च्याम्ह सिद्धात व कुमारी प्रथा खः । थनया कुमारी प्रथा वि.सं. २०२८ पाखे दिनावन । विहार दुने महाबलि (महाबू) गुथि, कुमारी सेवा खलः, आगं खलः, तुतः गुथि, मंका सी÷सनां गुथि, पंज्रां (पंचदान) गुथि, सख्वाः पायेगु गुथि, समय् गुथि, तःधं ंतिथि गुथि, देपुजा, विहार तथा आगं प्रतिष्ठा कर्म, कुमारी पुजा यायेगु परम्परा दु । विहारया रत्न खलकया गुरुजुपिंतं श्वेतभैरव (हाथु द्यः)या पुजारीकथं गुथि संस्थानपाखें नियुक्ती बिया वयाच्वंगु दु ।
मू कुमारी
मूबहाःया कुमारी माजुयात मू कुमारी धाइ । येँ देय्या अशोक मण्डपया मू द्यःकथं मू कुमारीयात हनाबना तयाः चालं क्वचाये धुंका एकादशिकुन्हु जक सर्वसाधारणं चालं क्वकायेगु यानातल । तान्त्रिक सुरतवज्र वा वया पूर्खां विहार थापना यायेगु झ्वलय् कुमारीयात न बिराजमान याकूगु धापू दु । वसन्तपूया लाय्कु कुमारी वा राजपरिवारया सदस्यत बिरामी जुइबलय् मू कुमारीया थाय् कलः पूजा वयाः आगमय् दुगु यंचिगाःया जल काःवइ । असं, तःक्षेबहाःया महाबली (महाबू) पूजा, येँय् जुइगु छत्रसम्बरादि पूजा, सम्यक महादान, पंचदानय् मू कुमारी उपस्थिति अनिवार्य दु । राणाकालय् पंचभलादमीपाखें कुमारीयात साक्षी तया क्वःछिइगु निर्णययात राज्यं मान्यता बियातःगु खः ।
सिद्धा
बौद्ध दर्शनकथं योग, ध्यान व तप कठीन साधनापाखें अद्भूत शक्ति आर्जन व सिद्धि प्राप्त यानाः मोक्षया अवस्थातक थ्यंम्ह मनूयात सिद्धा धाइ । थज्याःपिं सिद्धात १०८ म्ह दुगु उल्लेख दु । मूबहाःया तंमातंया थामय् कियातःगु च्याम्ह सिद्धात छसिकथं लूइपा, विरुपा, कुकुरिपा, डोम्बिपा, कपालिपा, कंकालिपा, तन्तिपा, धर्मपा खः ।