लोकोपचार धायेसातकिं परापूर्वकालंनिसें पुर्खापिंसं थीथी ल्वय्या लक्षण बिचाः यानाः धार्मिक, तन्त्रमन्त्र, ज्योतिषशास्त्र, भूतप्रेत वायुया विश्वास आदिया लिधंसाय् थीथी भौतिक वस्तु छ्यलाः याना वयाच्वंगु उपचार विधि खः । न्हापाांनिसें विश्वास यानाः छ्यला वयाच्वंगु लोकोपचारया उपचार विधि थौंया थ्व वैज्ञानिक युगतक नं विश्वास व अन्धविश्वासया दथुइ लानाच्वंगु स्थिति दनि । वैज्ञानिक युग धकाः थौंया युग कथंया अनेक ल्वय्या उपचार आधुनिक कथं याना वयाच्वंगु दुसा थुपिं उपचार वये स्वयां न्ह्यः पुर्खा आजुपिंसं प्रकृतिप्रदत हरेक वस्तुयाके दयाच्वंगु थःथःगु गुण व स्वभावयात कय्च्यानाः शरीरया ल्वय् लंकेगु निंतिं थःगु हे कथंयागु उपचार विधि न्ह्याकाः अनेक सफू समेत च्वयाथकूगु म्हो महत्वपूर्ण मजू ।
लोकविश्वास व मूल्यमान्यता कथं ब्वलंगु ल्वय् लंकेगु निंतिं छ्यलीगु थीथी उपचारया विधियात हे लोकोपचार विधि धाइगु जुल । मनूतय् रहनसहन न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां थ्व लोकोपचार विधियात थौंतक नं थःथःगु वस्तुस्थिति इच्छा, धर्म कथं नाला वयाच्वंगु दनि ।
नेवाः समाजय् थीथी ल्वय्या समुदायस्तरं याइगु छुं छुं लोकोपचार विधि थुकथं दु ।
कै वइबलय्या लोकोपचार
नेपाल भूमिइ परम्परांनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु द्यः देवीपिं प्रतिया श्रद्धा, धर्म प्रतिया आस्था, प्रकृति प्रतिया विश्वास आदि कारणं यानाः छुं कथंया ल्वय् जुल वा कै आदि छुं वल धाःसा न्हापालाक ल्वगियात जाकि भागि याकाः (द्यः, देवी, भूतप्रेत नागआदि) पुजा निं फ्याइ । अनं लिपा तिनि रोग पत्ता लगय् याइ । बौ तये, पुइँ हाये, झारफुकि याये आदि मध्यया छुं याये धुंकाः तिनि भौतिक साधन छ्यलाः वासः यायेगु याइ ।
कै वइगुया सन्दर्भय् नं थीथी कथंया कै वइगुयात बिचाः यानाः कै अनुसार उपचार यायेगु याइ । म्हय् वइगु थीथी कथंयागु कै मध्ये तःकै नांया छता विशेष कैयात दैविक दोष कथं तायेकाः हारति मांयात पुजा फ्यानाः, कैयात नं दैविक उपचारकथं पुजा यानाः अनं तिनि भौतिक उपचार यायेगु परम्परा दु ।
पुइँ हायेगु
जम्बुद्वीप नांया थ्व नेपाल मण्डल परापूर्वकालय् नागदह धकाः छगू दहया रुपय् अवस्थित स्थान खः । स्वयम्भू पुराण कथं महामञ्जुश्री गुरुं चन्द्रहास खड्गं दहया मूल छेदन यानाः न्हसिकापं लः पितछ्वये न्ह्यः लखं जायाच्वंगु थ्व दहलय् अनेक नागराजपिं वास यानाच्वंगु जुल ।
लः पिहां वने धुंकुसेंलि थ्वसपोल नागराजपिं अनेक तीर्थ, पुखू, कुण्ड, ल्वहंहिति, तुं आदि थासय् च्वनेमाःगु स्थितिइ लाःवन । नेपाल मण्डल दुनेया हरेक पवित्र द्वादशतीर्थय् अवस्थित जूबिज्याःपिं झिंनिम्ह नागराजपिं अष्टवैतरागया च्याम्ह नागराजपिं, थीथी पवित्र दह, पुखू, ल्वहंहिति, बुंगाः, तुं आदि स्थानया नागपिं, महान द्यः देवीपिनिगु गःपतय् म्हय् आश्रित नागदेवपिं ब्याधिदोष अनुसार पुइँ हायेमाःपिं तथा पुइँ हाये योग्यपिं नागपिं जूगु जुल ।
नाग दोष जुलकि कपाय्याम्ह नाग दयेकाः पुइँ हायेगु याइ । नागपिंत पुजा यायेगुयात पुइँ हायेगु धाइ । पुइँ पुजाया छगू थःगु हे विशेषता दु । कुसालप्ते, कपाय्याम्ह नाग, पुइँ पुजाया मुख्य ज्वलं खः । कपाय्याम्ह नागयात पुइँ तथा पुइँनाग धाइ ।
पुइँ दयेकेबलय् कथियात चमबुइकथं छलांगू छलांगूया ग्वाराकथं ग्वारा ज्यानाः, ग्वारापतिकं दथुइ दथुइ भुइसिन्हलं गिलिक्क गिलिक्क यानाः छाय्पाः यानाः, प्वकापाखे कथिचा छपुइ निलाः ती ज्यू कथं दयेकेमाः । पुइँ दयेकेबलय् न्ववाये मज्यू । पुइँ हायेबलय् नं नवाये मज्यू । पुइँ हाये सिधयेकाः नसला कयाः चोखो जुयाः तिनि न्ववायेगु यायेमाः ।
पुइँ पुजा तयेबलय् नीलखं सिलातइगु कुसालप्तेय् नीलखं हे स्वकः सिलाः जाकि तयेमाः । भुइसिन्हः, म्हासुसिन्हः, स्वां, जजंका छपु, सादुरु, पुइँ पुजाया ज्वलं खः । मेपिं द्यःपिंत पुजाभलय् तयाः पुजा याइ । तर नागराजपिंत कुसालप्तेय् तयाः पुइँ हायेगु याइ ।
घोरि नागयाथाय् पुइँ हायेगु
म्हय् धिप्पासिप्पा कै वये थें फ्वातःफ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक चासुलकि बिज्यासःक्वय् च्वंम्ह घोरिनागयाथाय् पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।
ज्वनाकै वइबलय्
ज्वनाकै धयागु मिं पूथाय् लः जाइगु फ्वंचात थें च्वनी । जँय्, लप्पाय्, छ्यनय् न्ह्याथाय् वःसां कै छचाः तुइके मजिउ धाइ । कै स्वाये मलावं, इतुंबहाः ताराद्यः ननिइ च्वंगु तुंथिइ च्वंपिं ज्वनाः नागयात पुँइ हाइ । निगः बोताय् निपाः कुसालप्ते दिकाः नीछपुइँ नागपुइँया निज्वः पुजाज्वलं समेत, निगः किसली, नैवेद्यः, सिसाबुसा तयाः निगः भ्वंचाय् लः व सादुरु तयाः पुइँ हायेकी । थुपिं नागत न्हाय्पनं मताःपिं ख्वाँय्पिं जूगुलिं इतुंबहाःया बाःपाः नं गं थानाः तुंथिइ पुइँ हायाबी । थन तुँथिइ पिनेयापिं मनूतय्सं पुइँ हायेमज्यू । पुइँ हायेकेत यंकूगु पुजाज्वलं छुं हे छेँय् लितहये मज्यूगुलिं बोताय् व भ्वंचाय् पुजाज्वलं तइगु खः ।
ज्वनाकैया उपचार कथं पुइँ हाये क्वचायेकाः पुंयाथाय् वनाः कैया जवंखवं कैपाखे म्हुतु स्वकाः निम्ह सिंह च्वकी । ज्वनाकै सिंह हाचांगायाः वनीमखु धयागु विश्वास दु । सिंह च्वयेधुंकाः कैया लः सुनावनाः कै न्यनावनी मखु । सिंह च्वयेत छ्यलीगु तुयूगु, हाकुगु व ह्याउँगु रंगया रासायनिक प्रभावं नं कैया लः सुनावनी धयागु विश्वास नं दु ।
ज्वनाकै वःथाय् हीसेच्वंगु व चासुगु क्वलाकेत तुयुगु सितु, तुयुगु हाम्वः नचुक्क निनाः सादुरु ल्वाकछ्यानाः छ्वालुक लेप दयेकाः कै वःथाय् न्यंकं बखुंपां साल्लुक पायेगु नं याइ । लेप पायेत बिन्हांबि धयाः पायेगु याइ । नीलखय् वा सादुरुइ श्रीखण्ड चुलाः नं छ्वाल्लुक लेप दयेकाः नं कैचय् पायेगु याः ।
तःकै वइबलय्
तःकै धयागु कैग्वः सीदयेक ह्याउँक वइगु कै खः । कै पाके जुलकि द्वाच्याद्वाच्याचिंक लः व न्हि दायाः कै चासुइ । तःकै न्हाय्, म्हुतु, मिखा नापं प्वाःतिक म्हया न्ह्याग्गु ब्वय् नं वयेफु । कै प्वलकि कैखू थानाः मनू छ्याकः जुइ । दकलय् न्हापां स्वय्म्भूया हारति मांयात किसली फ्याइ । लिपा इलं लाकाः याकनं हे फ्यानातःगु किसली, ख्येँसगं, ग्वाः, मसला नापं तयाः कलःपुजा वनी । तःकै वलकि पशुपतिइ दुनेच्वंगु सितला माजुयाथाय् पुजा वनी ।
तःकै वःम्ह मनू न्ह्यःने तयाः कचिअप्पाय् पुजा याइ । पुजा यायेगु थाय् व पुजा याइपिं निम्हं नी जुइमाः । पुजा याइबलय् लं फी मज्यू । पुजाज्वलं जाकि, स्वां, सिन्हः, नैवेद्य आदिया नापं दुसिमरि, ब्यांला व बुँछुँया ला नापं तयाः पुजा याइ । छपु तिंकथि झिंनिपाः लप्ते हनाः पंखा दयेकाः कै वःम्हेसित पंखां गायेकी । तिंकथि छपुं दाये भाय्यानाः पंखा, तिंकथि कचिअप्पा व पुजा याःगु ज्वलं समेत दक्वं मुनाः सुयातं नमवासे, लिफः मस्वसे खुसिइ चुइके यंकी । पुजा क्वचायेकाः म्वःल्हुइ भाय्यानाः शुद्ध जुयाः छेँय् लिहां वइ ।
तःकैचय् जायाच्वंगु न्हि व लः तज्यातकि व कैखू प्वलकि मनू छ्याकः जुइयः । कै तज्याइ धकाः ल्वगियात बांलाक सुसाःकुसाः याइ । कैया न्हि सुकेत बँय् दुसि लायाः उकी द्यःने कापः छबः लायाः ल्वगियात थ्यनी । कै वःम्हेसित नसा नापं दुसिमरि व बुँछुँया ला नं नकेगु याइ । रणबहादुर शाहया पालय् तःकैया महामारी जूगु इलय् जुजुं थः लानीयात तःकै पुनी धकाः तःकै वःपिं फुक्क कचिमचा देशं पितिनाछ्वःगु खः । थुगु हे घटना दुथ्याकाः चिनातःगु सितलामाजु म्ये दाफा व भजनय् थौंकन्हय् नं हालाच्वंगु दु । न्हापा तःल्वय् कथं दुगु तःकै थौंकन्हय् मचा बुइ धुनेवं दच्छिया दुने हे भ्याक्सिन बीगुलिं नेपालय् उन्मूलन जुइधुंकूगु दु ।
थाय्माच्वय् पुइँ हायेगु
म्हया गुगुं ब्व व छ्यं कपाः आकाझाकां स्यात धाःसा छेँया थाय्माच्वया दोष धकाः थाय्माच्वय् (धुरिइ) झिंछपुइँ तयाः पुइँ हायेगु याइ ।
ध्वंप्वालय् पुँइ हायेगु
म्हय् हिफ्वः थें ह्याउँक फ्वातः फ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक म्ह चासुल धाःसा ध्वंप्वाःया दोष धकाः गुपुइँ तयाः ध्वंप्वालय् पुइँ हाइ ।
भुजिंखां न्याइबलय्
भुजिंखां न्यानाः म्ह छम्हं ह्याउँक चातःचातः फ्वंगः वयाः तसकं चासुल धाःसा न्वमवासे, म्ह छम्हं जावि म्हिचां ब्वय्ब्वय् स्यानाः बुली । उगु जावियात तुतिं थ्वात्तुथ्वानाः स्वाहानें कुर्काः छेल्लिया स्वाहाने तःलय् तयाः कै क्वमलाःतले ल्वहँतं ल्हाकातइ ।
मि नागयाथाय् पुइँ हायेगु
म्हय् ह्याउँक चातःचातः वयाः मिं पुइबलय् थें हीसे च्वंसा मिनागं पुनाहःगु धकाः तिंख्यः सिथय् च्वंम्ह मि नागयात नीछपुइँ पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।