स्वनिगःया उत्तर पूर्वी कुंया ऐतिहासिक व पौराणिक नेवाः बस्ति सक्वय् दँय्दँसं कायास्तमिकुन्हु बहनी देवी प्याखं नांया ख्वाःपाः प्याखं पिहां वइ । थ्व प्याखनय् बज्रयोगिनी देवीया शक्ति कयाः महालक्ष्मी, महासरस्वती, महाकाली स्वम्ह देवीपिनि प्रतिमूर्तिकथं देवी, चण्डी व भैरवीलिसे ख्याः, बेताः व कवं नं दइ । थ्व प्याखनय् भागवत् पुराण व शिव–पार्वती अद्र्धनारेश्वर महिमाया बाखंया लिधंसाय् थीथी लु क्यनीगु खः ।
सक्वया पुलांगु प्यंगू दबू– चलाखु त्वाःया देवी दबू, इल्ला त्वाःया लाय्कू दबू, धुँल्ला त्वाःया द्यः दबू व साल्खा त्वाःया जन दबुलिइ थुगु देवी प्याखं हुइकीगु मू दबू खः । अथे हे सक्वया चलाखु त्वाः, दुगाहिति त्वाः, सुन् त्वाः, साहांगाः, इपा त्वाः, इल्ला त्वाः, धुँल्ला त्वाः व साल्खा त्वालय् थ्व प्याखं हुइके माः । कायास्तमि बाहेक नासःद्यः पुज्यानाः सुनानं इनाप यात धाःसा थ्व प्याखं रामनःमि व जुवाहर नःमिकुन्हु नं हुइकेगु चलन दु । मोहनिया छुं न्हि न्ह्यःनिसें स्वन्तितक व श्री उग्रतारा बज्रयोगिनी जात्रा ज्वःछि नीन्हुतक थ्व प्याखं पिकाये मज्यूगु मान्यता दु । न्हापा न्हापा थ्व प्याखं येँय् लाय्कुलिइ नं हुइके यंकीगु खःसां लिपा जुजुया उजंकथं अन यंके म्वाःगु खः ।
न्यनेदु कथं छक्वः सक्वया ह्याउँख्वाः माजु स्वम्ह मस्तय्गु रुप कयाः चलाखु त्वाःया सिन्धुचुकय् प्याखं हुलाच्वंगु जुयाच्वन । अनया छम्ह तान्त्रिकं व मस्त ह्याउँख्वाः माजु हे खः धयागु सीकाः उमित तन्त्र शक्तिं तारण तयाः आवंलि दँय्दँसं थन प्याखं हुलेगु वचन कयाः त्वःतुसेंनिसें सक्वय् देवी प्याखं न्ह्याःगु खः । ने.सं. ९७६ स्वयां न्ह्यः हे थ्व प्याखं न्ह्यायेधुंकूगु
प्रमाण दु ।
सक्वया बज्रयोगिनी देवीया कलश पुज्याये धुंकाः देवीया छ्यनय् छुकातःगु स्वपाः किकिंपा म्हतिं छपाः किकिंपा मतुलिइ छुकलकि द्यः जुयाः प्याखं हुलीपिं स्वम्हेसिकें द्यः दुबी । थ्व हे शक्तिं उमिसं सक्वया थीथी दबुलिइ प्याखं हुली । पुलांगु थ्यासफुलिइ च्वयातःकथं थ्व प्याखंया विधिविधान न्ह्याकेमाः ।
सक्वया देवी प्याखनय् देवी, चण्डी, भैरव, ख्याः, कवं व बेताः याना मुक्कं खुम्ह प्याखंम्वः दइ ।
सक्व देय्या देवी प्याखंया विशेषता धइगु अजूचायापुसे च्वं, छाय्कि थ्व प्याखनय् द्यःलिसें प्याखं ल्हुइत दैत्य दइ मखु, दबुलिइ दैत्ययात थनी मखु । दैत्यलिसें ल्वाःगु, स्याःगु क्यनेत म्ये हाला जक वर्णन यानातइ, व हे ल्याखं प्याखंपाः कयाच्वनी । प्याखनय् स्वम्ह द्यः जक खड्ग ज्वनाः प्याखं ल्हुइ ।
१८५६ व १८६३ य् जक ल्ह्ययातःगु निगू चिहाकःगु पाण्डुलिपि छगू धाःसा दु । न्हापांगुलिइ गुभाजुपिन्त धकाः दयेकातःगु निर्देशन च्वयातःगु दुसा मेगुलिइ प्याखनय् हालीगु भजन म्ये दु । छुं लिखित निर्देशनात्मक पाठ मदुगुलिं देवी प्याखंया गुथि प्याखं मौखिक रूपं स्यनी ।
म्ये व संगीत
गुभाजुतय्गु विधि सफुतिइ स्पष्टरूपं धयातःगु दुकि देवी प्याखनय् मालश्री बाहेक मेगु म्ये हाले मज्यू । सक्वया देवी प्याखनय् १८ पु अज्याःगु हे म्येया बोलय् प्याखं हुली । अन्तिम छपु बाहेक फुक्कं म्ये देवी, काली वा भगवतीयात दैत्य संहारया इलय् वय्कःया थीथी नां, रूपया वर्णन यानातःगु दु । वसप्वलया सुन्दरता व तियातःगु थीथी तिसाया बारे नं म्येय् वर्णन यानातःगु दु । वसप्वलयात स्वंगुलिं संसारया महारानीया रूपय् प्रशंसा यानातःगु दु ।
छपु म्ये कालीया रूपय् वसप्वलया ग्यानापुगु रूपया वर्णन यानातःगु दु । अन्तिम छपु म्ये जक मेमेपिं हिन्दुद्यःपिनिगु बारे वर्णन यानातःगु दु । नीपु म्ये मध्यय् गुलिं म्ये च्वःम्हेस्या नां दुसा आपालं म्ये च्वःम्हेस्या नां मदु । अथे हे व ईया जुजुपिनिगु नां नं गुगुं मेय् दु, गुगुं मेय् मदु । देवी, चण्डी व भैरव स्वम्हसियां छपु हे मेय् छगू हे कथं प्याखं हुइ ।
ख्वाःपाः, वसः व तिसा
स्थानीय चित्रकारतय्सं सक्वया देवी, चण्डी व भैरवया ख्वाःपाः दयेकी । मस्यंतले व हे ख्वाःपाः छ्यलेगु यानाच्वनी । ख्वाःपाः भ्वंया दयेका तइगु खः । तर दँय्दँसं प्याखं पिथने न्ह्यः पुंतय्सं लंपुं छायेगु याइ । थ्व परम्परा छुं दँ न्ह्यः हे दीधुंकुगु दु । थुथाय् ख्वाःपाःया रंग भुइसे च्वन धायेवं जक लंपुं छाकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । देवी व चण्डीया ख्वाःपाः प्रायः अथें च्वं, निगुलिं ह्याउँसे च्वं, भैरवया ख्वाःपाः धाःसा हाकुसे च्वं । थ्व ख्वाःपाः सार्वजनिक रूपं प्याखं क्यनीबलय् जक पुइ । थ्व बाहेक स्वपाः सिजःया नं ख्वाःपाः दु तर थुकियात गोप्य यानातइ, न्हूपिं प्याखंम्वःतय्त प्याखं स्यनीबलय् जक छ्यली ।
देवी व चण्डिं ह्याउँसे च्वंगु लं व जामा सिनी । भैरवं धाःसा हाकुगु लं व जामा सिनी । अथे हे प्याखंम्वःतय्सं थीथी कथंया तिसां नं ती । इमिसं छ्यनय् वहःया किकिंपा दुगु मतू पुइ, गःपतय् थीथी कथंया सिखः, हार क्वखाइ । अथे हे ल्हातय् नं थीथी कथंया चुरा न्ह्याइ, प्याखं ल्हुइबलय् सः वयेक घंगला नं न्ह्याइ ।
देवी, चण्डी व भैरव बाहेक ख्याः कवं व बेताःया नं थःथःगु ख्वाःपाः दु । प्याखनय् थुपिं हास्यपात्रकथं पिदनीपिं जूगुलि थुमिगु ख्वाःपाः व वसः नं उकथं हे ल्वयेक दयेकातःगु दु । बेताःया म्हासुगु रंग दुसा कवंया ख्वाःपाः तुयूगु जुयाः ह्याउँगु रंगं मिखा व ख्वाःपाः हाकुगु रंगयागु व म्हुतु ह्याउँक मे पिहां वःगु यानाः दयेकातःगु दु । कवंया लं तुयूगुली ध्वः ध्वः हाकुगु जुयाः बपिक्वँय् ताःताः पिदना च्वंगु थें यानातःगु दुसा बेतालया लं म्हासुगु रंगय् दु ।
ख्याः प्याखनय् कवं छ्यनं चुयाः तपस्या च्वनेगु कथं बेताः नाप नापं ग्वारातुलेगु, ख्याः ग्वारातुलेगु बाजं व म्येया सुरय् यानाच्वनी । म्ये व प्याखनय् ख्यालि पहः क्यनाः न्हीकेगु हेतु दुसा इन्द्रजात्राया इलय् येँय् हुइके हइगु ख्वपया थीथी महाकाली प्याखनय् थें अश्लील, मिसा मिजं ज्वः काइगु थें ज्याःगु अभिनय मजू ।
गुथिया स्वरुप
सक्व देय्या देवी प्याखं गुथियात निगूगु श्रेणीया गुथिइ तयातःगु दु । न्हापा थ्व गुथिइ ९ म्ह दुजः जक दुगु खः, तर आः थुकिया संरचनाय् यक्व हिलासू वयेधुंकुगु दु । चलाखु त्वालय् च्वंपिं थीथी जातयापिं मनूत थ्व गुथिया दुजः जुइफु । संगठनात्मक जिम्मेवारी न्याम्ह नायःयात बियातःगु दु धाःसा गुथिया नायःत फुक्कं श्रेष्ठ जातयापिं जुयाच्वंगु दु । अथे खःसां म्ये हालेगु, बाजं थायेगु धाःसा न्ह्याम्हसिनं नं यायेफइ । खिं नायः श्याम कृष्ण श्रेष्ठया कथं कायाः अस्तमिया सुथय् पुजाभः ज्वनावइपिं न्ह्याम्ह नं थ्व गुथिया दुजः जुइ । ज्यापुतय्सं बाजं थानाः म्ये हाली । जुगि, नौ, पुं न्ह्याम्ह नं थ्व गुथिया दुजः जुइफु । प्याखं पिदनीगु सुथय् इमिसं पुजाभः तःवयेमाःगु नियम दु । थ्व अर्थय् सक्वया देवी प्याखं गुथि छगू ब्यागलं विषेषता दुगु अद्वितीय गुथि खः ।
न्हूपिं प्याखंम्वः ल्ययेज्या
सिद्धान्तय् न्यादँय् छकः न्हूपिं प्याखंम्वः ल्ययेमाः तर व्यवहारय् अथे मजू । आर्थिक हुनिं १२ दँ वा १५ दँय् छकः जक प्याखंम्वः हिलाच्वंगु दु । न्हूपिन्त प्याखं स्यनीबलय् यक्व खर्च माः, मेगु आर्थिक श्रोत मदुगुलिं गुथियारतय्सं थःपिन्सं हे ध्यबा तयेमाःगु बाध्यता दु । ल्याय्म्हतय्सं तःदँतक प्याखं हुलेफइ धइगु मान्यता ज्वनाः न्हूपिं प्याखंम्वः मालीबलय् फक्व म्ह्व उमेरया मिजंमस्तय्त हे ल्ययेगु याइ ।
मिसा द्यःपिनिगु भूमिका म्हितेमाःसा नं स्वनिगःया मेमेगु द्यः प्याखनय् थें हे सक्व देय्या देवी प्याखनय् नं मिसा प्याखंम्वः तइ मखु । ख्याः, कवं व बेताःया खँय् धाःसा छुं जातया बन्देज मदु तर भैरव, देवी व चण्डीयात धाःसा श्रेष्ठ हे जुइमाः । न्हूपिं प्याखंम्वः मालीबलय् फयांफतले पुलांपिं प्याखंम्वःया परिवारयात प्राथमिकता बी । प्याखंम्वःत पुलांपिं प्याखंम्वःया परिवारय् मदुसा जक देवी प्याखं गुथिया गुथियारतय्गु काय्मस्तय्त मौका बी । अन नं ल्वःम्ह मिजंमचा मलूसा जक गुथिया पिनें मस्त माली । तर थथे मालीबलय् सक्व देय् दुनेयापिं हे माली । न्हूपिं प्याखंम्वःतय्त स्यनेन्ह्यः ज्योतिषीपाखें स्वीकृति कायेमाः । इमिगु जातः स्वकेत ज्योतिषीयात बी । ज्योतिषं मज्यू धाःसा वयात प्याखनय् तइ मखु ।
सक्वया द्यःप्याखंया निंतिं गुथि व जग्गा स्वनातःगु दु । गुथिया नायः, न्वकू, बाजं थाइपिं, म्ये हालीपिं, प्याखंम्वः, सकलें जानाः थ्व प्याखं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । सक्वया देवी प्याखंया दक्वं ज्वलं न्हिथं पुजा व आरति यानाः नायःया छेँय् तयातइ । कायास्तमिकुन्हु पिहां वयेत बाजं, म्ये व प्याखं स्यनेज्या लच्छि न्ह्यःनिसें न्ह्याइ । सक्वया देवी प्याखनय् खिं व नाय्खिं मू बाजंकथं थाइसा ताः व मुहालिया धून गुहालिकथं दइ । प्याखं हुलेत मालश्री, नासःग्वारा, अस्त्रा आदि थीथी म्ये हाली ।