ख्वप (भक्तपुर)

प्राचीनकालंनिसें आबादी जुयावःगु ख्वप (भक्तपुर) यात लिच्छविकालय् ‘खकम्प्रिङ्ग’, ‘माखोपृङ्ग’ व ‘खृपुङ्ग’ धाइ (वज्राचार्य, २०५३ः १३, ५०, २४९ र २५३) । थ्व फुकं नांया परिस्कृत रूप ‘खोपृङ्ग’ धइगु सीदु । उबले न्ह्यथनातःगु नांयात मनन यानाः स्वयेबलय् थ्व थाय् लिच्छविकाल स्वयां यक्व न्ह्यवंनिसें आबादी जुया वःगु सीदु । लिच्छविकालया गुलि नं अभिलेख लुया वःगु दु व फुकं संस्कृत भासं च्वया तःगु दु । अज्याःगु अभिलेखय् थाय् विशेषया नां धाःसा गैरसंस्कृत भासं वयाच्वंगु दु । थथे गैरसंस्कृत भासं वःगु स्थाननाम खँग्वःयात किरात परिवारया भासं वःगु धायेगु मान्यता दु । उकिं गैरसंस्कृत भासं नामाकरण जुयाच्वंगु थाय् किरातकालय् हे व्यवस्थित जूगु सीदु (वज्राचार्य, २०५३ः २५१) । खोपृङ्ग नां नं थथे हे गैरसंस्कृत भासं वःगु खः । प्राचीनकालंनिसें छ्यला वःगु थ्व नां मध्यकालय् धाःसा सम्बोधन मजुल । उकिया थासय् ‘ख्वप’ धायेगु चलन जुल । थ्व नां मध्यकालया सुरुंनिसें छ्यला वःगु खनेदु । नेवाःतय्सं थौंतक नं थ्व थाय्यात ‘ख्वप’ धयाच्वंगु दु । थ्व नां लिच्छविकालय् छ्यलातःगु ‘खोपृङ्ग’ खँग्वलं अपभ्रंश जुयाः वःगु खनेदु ।
लिच्छविकालंनिसें छ्यला वःगु ‘खोपृङ्ग’ नांयात त्वःताः मध्यकालय् भक्तपुर धायेगु चलन सुरु जुल । राज्यपाखें नं भक्तपुर नांयात हे औपचारिक मान्यता बिल । मध्यकालया प्रारम्भय् ‘भक्तग्राम’ धायेगु चलन नं वःगु खः । लिपा भक्तपुर व भक्तपत्तन धाल । उबलेया अभिलेखय ‘भक्तपुरे’, ‘भक्तापुरी’, ‘भक्तापुरीपट्टन’ ‘भक्तपट्टन’ धयातःगु दु । उगु फुकं नांया छगू हे अर्थ ‘भक्त’ नां दुगु सहर अथवा नगर धाःगु खः । ख्वपय् च्वंपिं नेवाःतय्सं न्हापांनिसें भगवान चाँगुनारायणयात आस्था तयाः भक्ति याना वःगु दु । वहे भक्तत बसोवास याइगु थाय् जुयाः भक्तपुर धाःगु खनेदु ।
वताय् नलिंचोक, योताय् थिमि, यन्ताय् चाँगु व दुवाकोट अले यिताय् सूर्यविनायक लागाया दथुइ च्वना वःगु ख्वप देय् भक्तपुर नगरपालिकाया केन्द्र नं खः । थ्व नगर क्षेत्रयात पूर्वमध्यकालया जुजु आनन्द मल्लं (११४७–११६६ ई.) व्यवस्थित नगरया रूपय विकास यानाः नेपालमण्डल राज्यया राजधानी दयेकूगु खः । उबले थ्वयात अष्टकोण आकारय् नगर दयेकाः च्यागू दिशाय् अष्टमातृकादेवीपिं ब्रह्मायणी, माहेश्वरी, कौमारी व बैष्णवी, वाराही, इनागाल गणेश, इन्द्रायणी, महाकाली, महालक्ष्मी व दथुइ त्रिपुरसुन्दरी पलिस्था याःगु खः । जुजु यक्ष मल्ल मदयेधुंकाः नेपालमण्डल राज्य विभाजन जुयाः येँ, यल, भोँत, दोलखा स्वतन्त्र राज्य जुल । ख्वप छगू चीधंगु राज्यय् सीमित जूवन । लिपा भोँत व नापसं च्वंगु मेमेगु गां हाकनं ख्वप राज्यया अधिनय् वल । उबले थिमि, बोदे, नगदेश, सांगा, पन्ति, धौख्यः आदि फुकं थ्वहे राज्य दुने लाःगु खः ।
यक्ष मल्लं ख्वपयात सामरिक दृष्टिकोणं सुरक्षा बीत प्यखेरं ध्वाखा तयाः ततःजाःगु पःखा (किल्ला) दना बिल । उबले दयेकूगु ध्वाखा वताय् च्याम्हसिंह, योताय् भार्वाच्व, यन्ताय् व्यासी व यिताय् वाराही लागाय् खः । उकिया छुं छुं अवशेष आः तकं ल्यं दनि । मध्यकालय ख्वप नगर लागा वताय् गछेत्वाः, योताय् तेखाच्व व एताछे, यन्ताय् भोलाछें व यिताय् वाराहीतक थ्यंगु सीदु । दँय्दसं गुँलागा (भाद्र कृष्ण) पारू कुन्हु उगु दँय् सीपिं मनूतय् नामं उमि छेँजःपिंसं ताहासा पित हयाः देय् चाहुइकीगु चलन दु । उकियात ‘सायाः’ (सापारू) धाइ ताहासा चाःहुइकीगु लँपु थथे दु– लाय्कू – बालाखु गणेद्यः – तुलाछेँ – चोछेँ – भोलाछेँ – गछेँ – सुजमधी – दत्तात्रेय – इनाचो – गोम¥ही – सुकुलध्वाका – तिबुक्छेँ – तमधी – तालाक्व – नासमना – वंशगोपाल – भार्वाचो – इताछेँ – खौमा जुयाः हाकनं लाय्कू ।
थथे सापारू कुन्हु ताहासा चाःहुइकीगु लँपु स्वयाः नं उबले थ्व नगरया सिमाना गन तक थ्यं धकाः सीका कायेफु । थ्व नगरयात मध्यकालय् महानगर सम्बोधन याना तःगु दु । उबले थ्वयात २४ गू त्वालय् विभाजन याना तःगु खः ।
ख्वपयात गनं गनं ‘भादगाउ“’ नं धयातःगु दु । थ्व नां धाःसा यक्व पुलांगु मखु । गोर्खालीतय्सं स्वनिगः कब्जा यासांनिसें थ्व नां न्ह्यःने वःगु खः । पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः आक्रमण याःगु इलय च्वयातःगु पतिइ भादगाउँ खँग्वः छ्यलातःगु दु । लिच्छवि व मध्यकालय् गनं च्वया मतःगु भादगाउँ नां छक्वलं तुं शाहकालय् वःगु खनेदु ।
ऐतिहासिक व सांस्कृतिक ल्याखं ख्वप नगरया थःगु हे महŒव दु । थ्व नगर प्राचीन व मध्यकालीन कला वास्तुकलाया छगू केन्द्र खः । थनया कला, संस्कृति व नेवाः जीवनशैलीया कारणं सजिव संग्रहालयया रूपय् ख्वप नगर स्थापित जुया वःगु दु । ख्वपया नांजाःगु सम्पदा तुलजा (तलेजु) भवानी खः । थ्व द्यः तिरहुतं बिस्युं वःम्ह जुजु हरिसिंहदेव व वया परिवारं नापं ज्वना वःगु खः । हरिसिंहदेव लँय् दथुइ हे मदयेधुंकाः वया कलाः व काय् ख्वपया जुजु रुद्रमल्लया दरवारय् शरण काः वल । तलेजु भवानीयात नं ख्वपय् हे पलिस्था यात । मल्ल जुजुपिंसं तलेजुयात थःगु कुलदेवता माने याना वल । न्यय्न्यापाः झ्याः, लुँध्वाखा (स्वर्णद्वार), पशुपति महाद्यः, चारधाम देगः, सिलु महाद्यः (फसिदेगः), बत्सलादेवी आदि लाय्कू दुने च्वंगु सम्पदा खः । मध्यकालीन लाय्कू (दरवार स्क्वायर) कला व वास्तुकलाया छगू उत्कृष्ट नमूना खः । संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों थ्व थाय्यात विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याका तःगु दु । अथेहे तमधी त्वालय् च्वंगु न्यातपौ, भैलःद्यः, नारांद्यःया देगः नं ख्वप नगरया शान खः । तचपाल त्वालय् च्वंगु दत्तात्रय व थालाछेँ त्वाःया नवदुर्गा द्यः नं ख्वपया नांजाःगु सम्पदा खः । अष्टमातृका, अष्टभैरव व दशमहाविद्याया थःथःगु देगः नं दु । थुपिं बाहेक ख्वपया थीथी त्वालय् बौद्ध सम्प्रदायनाप स्वापू दुगु विहार व बाहाःत दु । जेतवर्ण महाविहार, प्रशन्नशील महाविहार, मञ्जुवर्ण महाविहार, लोकेश्वर महाविहार, आदिपद्म महाविहार, चतुब्रम्ह महाविहार, अखण्डशील महाविहार, इन्द्रवर्ण महाविहारख्वपया नांजाःगु विहारत खः ।
‘बिस्काः जात्रा’ ख्वपय् हनीगु विशिष्ट जात्रा खः । थ्व जात्रा धाःसा सौर्यपत्रा कथं चैत्र मसान्त स्वयाः प्यन्हु न्ह्यः भैरव व भैरवीया खः सालाः जात्रा न्यायेकी । अले चैत्र मसान्त कुन्हु सन्ध्या इलय् यःसिं ख्यलय् छज्वः हलिंपताः घानाः यःसिं थनाः कन्हय् कुन्हु अर्थात् वैशाख सक्रान्ति सन्ध्याइलय् यःसिं क्वःथली । थ्व जात्रायात मध्यकालीन जुजु यक्ष मल्लं थःगु राज्य विस्तार याःगु लसताय् नेपाः देय्या ध्वाँय् ब्वयेकाः विजय उत्सव हनेगु परम्परा दयेकूगु धाइ । थौंकन्हय् बिस्काः जात्रा धाल कि ख्वप नगरया पर्यायवाची संस्कृति धाःसां ज्यू ।
ख्वपया मेगु नांजाःगु जात्रा ‘सापारु’ खः । थ्व जात्राय् दँय्दसं भाद्र कृष्ण पारु कुन्हु दछिया दुने मदुपिं सकस्यां छेँ नं ‘ताहासा’ दयेकाः देय् चाःहिलेगु याइ । ‘ताहासा’ नापं थीथी भेषभूषा पुनाः घेंतांघिसि ल्हुइगु व ख्यालि पिकायेगु नं परम्परा दु ।