ल्वहंया मूर्ति दयेकेत न्हापां गुणस्तरीय ल्वहं निं ल्यये सयेकेमाः । हाकुल्वहं न्हापांनिसें हात्तीवन लागां हयेगु चलन दु । लिच्छविकालं प्रयोगय् वःगु ल्वहंहिति, देगः फल्चाय् छ्यलीगु ल्वहंत तकं फुक्कं अनं हयातःगु खः । थुगु ल्वहं निखें वा जवं खवं वा च्वंक्वं न्ह्याथासं छिनां ख्वाःसां ज्यू । थथे छिनां ख्वायेबलय् कुचा जुया मवनीगु ल्वहं जुइवं मूर्ति दयेकेत बांलाःगु ल्वहं जुइ । ल्वहं ल्ययेबलय् पिने स्वयेबलय् हाकुगु ल्वहं जुल धाःसा उकिं धिनां ख्वाना स्वयेमाः । अले जक निखें ख्वाये ज्यूगु वा छखें जक ख्वाये ज्यूगु सीदइ ।
यदि छखें जक ख्वाये ज्यूगु ल्वहं जुल धाःसा मूर्तिया छ्यंयात क्वय् लाकाः अःखतं छिनां ख्वानाः मूर्ति तयार याइ । च्वं ख्वायेवं उगु ल्वहं तज्याइ । मूर्ति दयेकेत छु मूर्ति दयेकेगु खः, उकिया साइज निं कायेमाः । वयां लिपा क्वरा ज्या क्वचायेवं बुलुहुं मसिनुगु छिना व मुगलं बुट्टा तयेत स्वयेमाः । क्वरा ज्या यायेगु ज्याभः व बुट्टा ज्या यायेगु ज्याभः पाइ । निथी जक ज्याभः छ्यलेगु जूसां चीधंगु ज्याभः व तःधंगु क्वरा ज्याभः पानाच्वनी ।
ल्वहंया मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु ज्याभःत
ल्वहंया मूर्ति दयेकेत खास यानाः खतांमुगः दःसा गाः । उकियात थौंकन्हय् थिना हाम्वर धायेगु यानाहःगु दु । मुगः ल्वहंया साइज स्वयां तःग्वः चिग्वः दइ । अथे हे थिना नं क्वरा ज्या यायेबलय् व बुट्टा ज्या यायेबलय् फरक किसिमया आकारया छ्यलेमाः । बुट्टा ज्या यायेत छिनां चाकःलिं कया वनी । मुगः नं चिग्वःगु जक छ्यली । आः वयाः ल्वहं कियेगु निंतिं मेसीनया प्रयोग सुरु जूगु दु । अथें तुं छाःगु ल्वहं अःपुक कियेगु निंतिं डाइमण्ड कःतिं कियेगु चक्का फिट यायेगु नं वःगु दु । थ्व फुक्कं थिना व मुगःचाया ज्या यायेगु हे प्रक्रिया खः । उकिं मूर्तिकलाय् थिना व मुगः हे जक छ्यली ।
ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत
ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारतय्गु खँ ल्हायेबलय् लिच्छविकालंनिसें स्वनिगःदुने अज्याःगु मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत दुगु खनेदु । नेपाः देय्या अरनिकाें चीन तिब्बत तकं थ्यंकाः अन विश्वप्रसिद्ध श्वेत चैत्य तकं दयेकूगु इतिहास दु । उगु इलय् जुजु महाराजतय् आज्ञा कथं नेवाः कालीगढत देशविदेशया थी थी थासय् वनाः ल्वहंया मूर्ति व देगः दयेकूगु दु ।
न्हापा न्हापा छेँ व छेँजः फुक्कं त्याग यानाः विदेशय् थ्यंक वनाः नं प्रस्तरकलाया ज्या याःवनीगु खः । राज्यं बाय् निगू देय्या जुजु जुजुपिनि दथुइ सम्झौता यानाः व हे कथं नेपालं सीप दुपिं दक्ष कालिगढत विदेशय् छ्वइगु खः । शिल्पविज्ञ वास्तुविद्त विदेशय् वनाः आपालं नेपाली बास्तु शैलीया देगः, फल्चा व सतः दयेकूगु दु । आधुनिक इलय् यलया भिंछेँबहाः मूर्तिकलाया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । अनच्वंपिं ल्वहंया कालिगढतय्सं दयेकीगु ल्वहंया मूर्तित अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् नं न्यनाच्वंगु दु । अनया बज्राचार्य समुदायं ल्वहंया थी थी मूर्ति विश्वया थी थी थासय् यंकाच्वंगु दु ।
ल्वहंया देगः
ल्वहंया देगःया खँ ल्हायेबलय् मल्लकालय् दयेकूगु सिद्धिनरसिंहया देन यल मंगलबजारया राधाकृष्ण देगःयात नमूना देगःकथं कयातःगु दु । आः नकतिनि जक बुंगद्यःया मूर्ति नं दुगु सीकूगु उगु देगलय् नीछगू गजू दु । थ्व अमूल्य सम्पदा थें ख्वपया नित्य बात्सलादेवी देगः, ल्वहंदेगः, सुर्खेतया कांक्रेविहार देगः मुक्कं ल्वहंया देगः खः । दांग जिल्लाय् वनेबलय् खनेदइगु ल्वहं जकया देगःयात नं छगू अजू चायापुगु ल्वहं देगःकथं कायेछिं । मुक्कं ल्वहं जक छ्यलाः ल्वहंया हे चुकू तयाः नं अब्लय् मूर्ति व देगः दयेकीगु खः ।
ल्वहंहिति
मानव सभ्यताया विकासया क्रमय् लःया महत्व थुइवं न्हापा सिँ तयाः बाय् पं बाला तयाः मुहानं लः हयातःगु थासय् ब्यवस्थित यायेत स्यायी रुपं ल्वहंया हिति दयेकेगु चलन सुरु जुल । हितिया महत्वयात ध्यानय् तयाः जुजुपिन्सं अब्लय् लँुया तकं हिति दयेकाः छ्यल । अज्याःगु सार्वजनिक लुँया हिति येँ व यलय् नं तयातःगु दु । ख्वपय् धाःसा लुँया हिति तलेजु लाय्कू लागा दुने जक दु । मुहानं वःगु बाय् पुखुलिं पिहां वयाच्वंगु मूल लःयात छगू ल्वहंहितिं हायेके धुंकाः अनं बाः वयाः फिल्टर जुयावःगु लःयात मेगु क्वथ्याःगु थासय् च्वंगु ल्वहंहितिइ जुकाः हाकनं अनं बाः वंगु ल्वहंहितियात तकं मेगु लः पिहां वइगु थासय् ल्वहंहिति पलिस्था यानाः हायेकाः प्रयोग जुयाच्वंगु दु ।
ल्वहंहिति हायेकेत मकर दयेका तइ । ल्वहंहितिया हाइगु थासय् मकर वा गंगा दइ । उम्ह गंगायात पृथ्वीलोकय् हःम्ह धाःसा भगिरथ खः । उकिं लःया श्रोत गंगा नापं भगिरथया मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन दु । ल्वहंहितिं लः हाइगु थासय् गंगा बाय् मकर दइसा हितिं क्वय् गंगायात फयाः ल्ह्वनाच्वंम्हकथं शंख ज्वनाच्वंम्ह भगिरथया मूर्ति ल्वहंहिति नापं दइ । ख्वपया लाय्कू लागाय् च्वंगु लुँहितिया क्वय् तसकं बांलाःगु भगिरथया मूर्ति दु ।
ल्वहंपौ (शिलापत्र)
नेपालय् शिलापत्र च्वयेगु चलन लिच्छविकालय्निसें सुरु जूगु खनेदु । द्यः देगः दयेकीगु इलय् उकिया अभिलेख तयेगु निंतिं देगः नापं शिलापत्र तइ । नेपाःया आः तकया न्हापांगु प्रमाणित इतिहासकथं जुजु मानदेवया पालाय् तयातःगु चाँगुनारायण द्यःथाय् तयातःगु शिलालेखयात कयातःगु दु ।
सक्वया अभिलेखयात नं पुलांगु अभिलेखकथं काइ । खुसःदँ न्ह्यः दयेकूगु दतात्रय देगःया बारे ख्वपय् तःपागु शिलापत्र देगःया जवगु दिसाय् यथावत दनि । थथे देगः गब्लय् सुनां दयेकल धइगु खँ सीकेत शिलापत्र तयेगु चलन दु । थुकियात प्रमाणित इतिहासकथं कायेगु यानाच्वंगु नं दु ।
आधुनिक जमानाय् ग्रेनाइट बाय् मार्बलय् नं उकथं ऐतिहासिक विषय बस्तुयात संरक्षित जुइमा धइगु ल्याखं अभिलेख तयेगु चलन वःगु दु । द्यः, देगः बाय् छुं सार्वजनिक थासय् थथे अभिलेख तयाः दातातय् नां दुथ्याकी ।
ईल्वहं
ईल्वहं फल्चा, सतः दयेकीगु इलय् सिँ व बँया चा तप्यंक सम्पर्क मजुइ कथं ल्वहं प्वाकः तयाः उकी थांयात थने ज्याछिंक दयेकेगुयात धाइ । ख्वपय् त्यपू ल्वहं धाइगु ल्वहंया दथुइ प्वाकः तयाः उकी सिँ बाय् थां दीगु याना तइगुयात येँ व यलय् धाःसा ईल्वहं धाइ । कुम्हाःतय् चाखः चाःहीके ज्या छिंकेत ल्वहं छगतय् चिप्वाकः यानाः प्वाकः दयेकाः उकी सिँया लुतुसिँ दिकाः उकिया आधारय् तःपागु चाखः चाःहिकी । थुकियात नं त्यपू ल्वहं धाइ । थथे सिँ दिकेत ल्वहँतय् प्वाकः वंकातःगु हे त्यपूल्वहं ईल्वहं खः ।
जःह्रुं
जःह्रुं खँग्वः संस्कृत भाषाया जलद्रोणी खँग्वलं वयाच्वंगु खः । शहर बजारय् लःया श्रोतं वःगु लःयात साला हयाः लँय् वइपिन्त प्याः चायेवं लः त्वनेगु बन्दोबस्त यायेत थुकियात छ्यली । थाय् थासय् थज्याःगु जःह्रुं दयेकाः नखःचखः बाय् जात्रा पर्वं लः त्वंकी ।
जल हायावइगु थाय्कथं जःह्रुं जुयाच्वंगु खः । येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू लिसेंया नेवाः बस्ति दुगु थासय् लँजुवाःतय्त लः त्वंकेगुया निंतिं जःहु्रंया ब्यवस्था यानातःगु दु । लँय् वइपिन्सं जःह्रुंया प्वालं हायावःगु लः त्वनाः प्याःचाः लंकी । लः त्वनेधुंकाः सिँकुचाया चुकुलिं लः प्वाः तिनाबी ।
चीभाः (चैत्य)
चीभाः बाय् चैत्य दयेकेगु परम्परा लिच्छविकालंनिसें सुरु जूगु खः । न्हापा न्हापा भगवान बुद्धं थःयात द्यःकथं माने याये मते धाःगुलिं सुरुं अज्याःगु चीभाः दयेकीगु इलय् चीभालय् भगवान बुद्धया मूर्ति तयेगु चलन मदु । तर लिपा अन्धभक्ततय्सं चीभाः दयेकेवं प्यखे प्यम्ह बुद्धया मूर्ति नं तयेगु चलन यात । गुलिं पुलांगु लिच्छविकाल व पूर्व लिच्छविकालया बुद्धया मूर्ति मदुगु चीभालय् तकं मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन वल । आः थ्व चैत्य विश्वब्यापी रुपं न्यनाच्वंगु दु । यलय् चैत्य जक दयेकीपिं कालीगढत नं दु । उमिसं नीगू लाखनिसें पीगू लाख तक दामं विदेसय् चैत्य दयेकाः पित छ्वयाच्वंगु दु ।
चैत्य खास यानाः गुताजिया दु, सुमेरु चैत्य, पञ्चबुद्ध चैत्य, बज्रधातु चैत्य, ज्वालाबली चैत्य, शिखराकुट चैत्य, पद्मावती चैत्य, धर्मधातु चैत्य, अशोक चैत्य व नमोबुद्ध बाय् तिब्यतियन शैलीया चैत्य । थुकी मध्यय् धर्मधातु चैत्य भिंmप्यंगः ल्वहं छ्यलाः दयेकी । चैत्य मण्डलाया प्रतीक खः । च्वं स्वयेबलय् थुकिया नक्सा खनेदइ । उकिं थुकी प्यंगू प्यंगू पाता यानाः फः तयाः चैत्य दयेकीगु खः । बिहारया न्ह्यःने उकिया नक्सा अंकित यानातःगु धर्मधातु चैत्य खः । विहार बहिली नं थ्व पलिस्था यानातःगु दइ ।
स्तम्भ (थां)
स्तम्भ बाय् थां नं ल्वहंया छगू सम्पदा खः । ख्वपया दतात्रयस च्वंगु यक्ष मल्लया झ्वाता तायेकीगु गरुढया मूर्ति तयेत दयेकातःगु स्तम्भ आः तक खनेदुगु तःजाःगु थां खः । नापं लाय्कूया ल्वहंया स्तम्भय् च्वनाच्वंम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्लया लुँया मूर्ति तयातःगु थां, वाकुपति नारायण द्यःथाय् च्वंगु गरुढ तयातःगु ल्वहंया स्तम्भ, यलय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल च्वनाच्वंगु ल्वहंया स्तम्भ स्वनिगःया विशेष स्तम्भ थांत खः ।। थ्व विशेष प्रकारया ल्वहं गनं गथे गब्लय् हयाः थन पलिस्था यायेहल धइगु नं अनुसन्धानया विषय तिनि ।
मूर्तिकला (सालिक)
ल्वहंया तप्यंक मूर्ति मदुसां ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु परम्परा धाःसा झीथाय् न्हापांनिसें दु । सच्छि दँ जक दुगु राममन्दिरय् ख्वपया कृष्णमान कुम्हाः व वया जहानया मूर्ति ल्वहँतं पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे ख्वपया वाकुपति नारायण द्यःथाय् न्ह्यःने गरुढ थें च्वंक तयातःगु ल्वहंया मूर्ति सम्भवत उम्ह नारायण द्यः पलिस्था यानावंम्ह भक्तया जुइमाः धइगु अनुमान यायेगु यानाच्वंगु दु । तप्यंक मेपिनि सुयां सालिक बाय् मूर्ति दयेकाः तये मदुगु इलय् नं छदम् रुपं अथे मूर्ति दयेकाः पपू छुनाः गरुढ थें यायेगु चलन धाःसा दुगु खँ आः नकतिनि जक जेनया मूर्ति दयेकाः महादेवया मूर्ति धकाः प्रचार यानाः ख्वपया सांगाय् सार्वजनिक जग्गाय् तयातःगु निजी झ्वातां नं सी दु । थज्याःगु ज्या न्हापानिसें जुया वयाच्वंगु नं खनेदु ।
ल्वहं कायेगु थाय्बाय्
न्हापा न्हापा ल्वहं हात्तीवन दक्षिणकालिं हइगु खः । आः अन प्रतिवन्ध तये धुंकूगुलिं ल्वहं मालीपिं धाःसा अन थन मदयेक वनेगु यानाच्वंगु दु । गुलिसिनं गोदावरी व गुलिं पन्तिया थी थी थासय् तकं वनाः ल्वहं मालाः थःगु ज्या यानाच्वंगु दु । हात्तीवन हाकु वहंया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । मूर्ति कला दयेकेत हाकुल्वहं मदयेकं मगाः । छाःगु व क्वातुगु ल्वहं जुयाः थुकी ज्या यायेबलय् तसकं बांलाक ज्या याये छिनी । अमूल्य ल्वहंया निंतिं धाःसा हिमाली भेगया थी थी हिमनदी व हिमालयय् हे वनेमाःगु जुयाच्वंगु दु ।
ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु प्रक्रिया
ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु निंतिं धलिं लुइ । ल्वहंया मूर्तियात सफा यायेत स्नान याकेगु धकाः धौयात छ्वालुकाः उकिं लुयाः वयां लिपा जक सिलाः खिति वंकी । दँय्दँसं करुणामययात धलिं लुइगु परम्परा दु । नापं मेमेगु ल्वहंया मूर्ति नं धलिं लुयाः सफा यायेगु चलन दु । ख्वपया लाय्कुलिइ च्वंगु नर सिंहया मूर्तिइ नं अथे छन्हु धलिं लुयाः सफा याइ । थज्याःगु प्रक्रिया झीथाय् न्हापांनिसें थःगु हे मौलिक शीप कलाकथं सयेका वयाच्वंगु खनेदु ।