नेपालभाषायात एकाक्षरीय भाषा रूपय् कयातःगु दु । श्वासया छगू झड्का अर्थात् छसासलं उच्चारण जुइगु वर्ण वा वर्ण समूह हे ‘आखः’ अर्थात् अक्षर (Syllable) खः । थ्व भाषाय् प्रत्येक अक्षरया थःथःगु अर्थ दयाच्वनी गथे – ला/खा/जा/सा/ (Meat/Hen/Rice/Cow/) नेपालभाषाय् २०गः स्वरवर्ण, २९गः व्यञ्जन वर्ण नापं यानाः ४९ वर्णःया Graphic/Set दु । थुकिया वर्ण देवनागरी लिपिया वर्णनाप आपालं ज्वःलाःगुलिं थुपिं हे वर्ण छ्यलाः नेपालभाषा च्वयेगु यानावःगु दु । नेपालभाषाया व्यञ्जन वर्णय् दन्त्य /त/ वर्ग व मूर्धन्य/ट/ वर्गय् पाःगु खनेमदु उकिं तद्भव शव्द बाहेक दन्त्य /त/ वर्ग हे छ्यलेगु जूगु दु । अथेहे ल्ह, ह्र, म्ह, न्ह चिना आखः मखुसे छगः वर्ण अर्थात् ल, र, म, न वर्णया महाप्राण कथं छ्यलेगु जूगु दु ।
नेपालभाषाया वाक्य संरचना मूलतः SOV (Subject +Object +Verb) खः । लिंग भेद, वचन भेद मदु । भाषावैज्ञानिकतय्सं असर्वनामिक भाषा समूह दुने दुथ्याकातःगु नेपालभाषाया वाक्यय् सर्वनामया छुं नं अंश क्रियाय् प्रतिबिम्बित जुइमखु । निर्जीव वस्तु ल्याःखायेबलय् वस्तुया आकार स्वरूपअनुसार संख्यानाप प्रत्यय छ्यलेगु जुइ गथे – /छपाः लप्ते/, /छपु गा/, /छफ्वःस्वां/, /छखा छेँ/ आदि । अथेहे पुनेगु (wear) क्रियाया छ्यलाय् नं अंग्रेजी wear वा नेपाली भाषाय् ‘लगाउने’ थें छता हे क्रिया छ्यलेगु मजुसे पुनेगु अंग स्वयाः छ्यलेगु जुइ । गथे –
दुतछ्वयेमाःगु जूसा /न्ह्यायेगु / क्रिया च्वनी । गथे – सुरुवाः न्ह्यायेगु, लाकां न्ह्यायेगु, घडी न्ह्यायेगु आदि । गःपतय् जूसा /क्वखायेगु/ जुइ । गथे – सिखः क्वखायेगु, कोखा क्वखायेगु आदि । म्हय् जूसा /फीगु/ जुइ । गथे – लं फीगु, स्वीटर फीगु आदि । छ्यनय् जूसा /छुइगु/ जुइ । गथे – स्वां छुइगु , लुस्वां छुइगु आदि ।
वचन
वचनया खँय् निर्जिव बस्तुखय् बहुवचन यायेमाल धाःसा छुं नं प्रत्यय तनेम्वाः, एक वचन व बहुवचन छगू हे जुइ । गथे – छपु कलम > आपाः कलम । तर सजिव बस्तुइ मानेवेत्तर प्राणीया लिउने /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – खिचा > खिचात, लाखे > लाखेत, इमू > इमूत आदि । तर मनुखय् नं यदि थःथिति खँग्वः, सर्वनाम, तथा हनेबहपिंत /पिं/ प्रत्यय च्वनाः बहुवचन जुइ । गथे – जुजु > जुजुपिं, भाजु् > भाजुपिं, जि > जिपिं, छि > छिपिं, दाजु > दाजुपिं, तता > ततापिं आदि । तर मनूतय् दुने नं, जाति तथा पेशावाचक शव्द, चिकीधिकःपिं, हनेम्वाःपिंत /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – मचा > मचात, च्यः > च्यःत, सँय् > सँय्त, जोशी > जोशीत, ज्यापु > ज्यापुत आदि ।
लिंग
लिंगया खँय् पुलिंगं स्त्रीलिंगय् यंकेत नं अप्वः थें यानाः शव्दया लिउने /नी/ प्रत्यय तया यंकेगु याइ । गथे – खँय् > खँयनी, सापू > सापूनी, स्यस्यः > स्यस्यःनी । तर गुलिं शब्दय् /मा/, /बा/, /थु/ न्ह्यतँसा तयाः स्त्रीलिंग पुलिंग छुटे यायेगु जुइ । गथे – माकिसि > बाकिसि, मासल > बासल, मामेय् > थुमेय् आदि । तर गुलिखय् शब्द हे हिलेमाःगु जुइ । गथे – मां > बौ, भाजु > मय्जु, जुजु > लानि, बागः > भुतू आदि ।
अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया शब्दया तुलनाय् थौंकन्हय्या नेपालभाषाया शब्दया रूप व अक्षर संरचना (Syllable Structure) य् आपालं सरलता वःगु दु । थौंकन्हय् गथे नवायेगु खः अथेहे च्वयेगु यानाहःगु दु । गथे – खोपृङ् > ख्वप, बूगाय्मी > बुंग, ददाजु > दाजु, ससल > ससः, खलक > खलः आदि आदि । ताःहाकयेक नवायेथाय् तःग्वः आखः मतसे दीर्घया चिं तयाः च्वयेगु यानाहःगु दु । यदि ताःहाकयेक नवायेमाःगु व्यञ्जन वर्ण इकार वा उकार जुलधाःसा दीर्घ इकार, दीर्घ उकार यानाः च्वयेगु जूगु दु । गथे – जनी, जी, मी कू, पू, तू । यदि अकार वा आकार जूसा विसर्ग तयेगु गथे – लः, जः, खाः, साः आदि । अथेहे न्हासं थ्वःगु आखः ताःहाकयेक नवायेमाःगु जूसा सिन्हफुति / ं/ (सिरविन्दु) तयेगु । गथे स्वां, गं, पं, बाखं । चीहायेक जक न्हासं थ्वइगु जुलसा चन्द्रविन्दु / ँ/ तयेगु । गथे – सँ, गँ, पँ, खँ, जँ, स्वँ, तँ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । अथेहे एकारय् नं क्रिया जुल धाःसा च्वय् ब्वयेकेगु गथे धाये, स्याये, खाये, साये आदि यायेगु । यदि संज्ञा वा अव्यय् शब्द जुल धाःसा तुति सालेगु अर्थात् हलन्त यायेगु गथे – पसलय्, ससलय्, थासय्, तलय्, क्वय्, च्वय् आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । थज्याःगु हिज्जेया नियम फुक्कस्यां पालना मयाःसां आपाःस्यां पालना यानाहःगु दु ।